«Στο Γραφείο Καθηγητών» του Ιλκέρ Τσατάκ: H απώλεια του ελέγχου

Σχολείο στη Γερμανία. Κάποιος κλέβει εδώ και καιρό. Όχι κάτι τρομερό, μικροκλοπές μεν, που δεν παύουν όμως να είναι κλοπές. Κάτι δεν πάει καλά. Η Κλάρα είναι νεοφερμένη καθηγήτρια στο σχολείο, διανύει τους πρώτους της μήνες εκεί. Και είναι και νέα σχετικά σε ηλικία, δεν έχει ακόμη προλάβει να δει τη θέση της, την αποστολή της, το λειτούργημά της διεκπεραιωτικά και ευθυνόφοβα, την κινεί ακόμα πολύ περισσότερο ο ιδεαλισμός ενός ανθρώπου που θέλει τα πράγματα να λειτουργούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, παρά η νοοτροπία ενός υπαλλήλου που κοιτάει μόνο τη δουλίτσα του και το να καλύπτει τα νώτα του. Άλλωστε το περιβάλλον εργασίας της δεν είναι κάποια απρόσωπη πολυεθνική, δεν έχει επιλέξει να κάνει αυτό στη ζωή της, το περιβάλλον εργασίας της είναι το σχολικό και το σύστημα το οποίο στελεχώνει είναι το εκπαιδευτικό. Εδώ θεωρητικά όλοι υπηρετούν άλλου τύπου ιδανικά. 

Κι όταν σύντομα θα διαπιστώσει ότι η εκ μέρους της διεύθυνσης και του εκπαιδευτικού προσωπικού προσπάθεια για την αντιμετώπιση των κλοπών υπερβαίνει κάποιες (λεπτές μεν, κοκκινίζουσες δε) γραμμές, της κάθεται κάπως άσχημα. Γίνεται μάρτυς της διαφοράς ανάμεσα σε εκείνο που θεωρητικά απαγορεύεται και σε εκείνο που όμως στην πράξη γίνεται. Της διαφοράς ανάμεσα στο «Εσείς μαθητές, αν δεν θέλετε, δεν είστε υποχρεωμένοι να κάνετε αυτό που σας λέμε» και στο «Αλλά εντάξει,  αν δεν έχετε κάτι να κρύψετε, γιατί να μη θέλετε;». Της διαφοράς ανάμεσα σε μια εξουσία που στα χαρτιά δεν θα έπρεπε να ασκείται και σε εκείνη που στην πράξη ασκείται. 

Κι όταν η Κλάρα αποφασίσει να πάρει τα πράγματα στα χέρια της, προκειμένου να λύσει η ίδια το μυστήριο των κλοπών, ώστε να σταματήσει η διάχυση των υποψιών και η στοχοποίηση των πιο αδυνάμων μελών του συστήματος, θα διαπιστώσει ότι τα πράγματα είναι αδύνατο να κρατηθούν στα χέρια της. Τα πράγματα θα ξεφύγουν και θα ξεφύγουν και θα ξεφύγουν. Άρα;

Εδώ νομίζω ότι βρισκόμαστε ως θεατές ενώπιον δύο πιθανών απαντήσεων στο «Άρα;».

Η πρώτη -που σπεύδω να πω ότι δεν με καλύπτει- είναι να δούμε το «Στο Γραφείο Καθηγητών» ως ένα έργο που φτιάχτηκε με σκοπό να μας οδηγήσει σε κάποιο πολύ συγκεκριμένο και ξεκάθαρο συμπέρασμα. Ένα από τα πιθανά συμπεράσματα το βλέπουμε ας πούμε στην αφίσα και το τρέιλερ: «Όταν οι σωστές αποφάσεις οδηγούν στην καταστροφή». Αν όμως τελικά αυτό ήταν όλο κι όλο που ήθελε να πει η ταινία, νομίζω ότι μας αφήνει κάπως μετέωρους. Γιατί, ας υποθέσουμε ότι έτσι όντως είναι: και λοιπόν; Είναι κάτι τόσο σημαντικό ώστε να χτιστεί μια ταινία πάνω του; 

Και ποιο είναι το πόιντ του: προσέξτε όταν παίρνετε σωστές αποφάσεις, γιατί και πάλι μπορεί να την πατήσετε; Μήπως όμως δεν είναι ακριβώς αυτό, μήπως ο Ιλκέρ Τσατάκ θέλει να τα βάλει με συγκεκριμένες παθογένειες του εκπαιδευτικού συστήματος; Μήπως θέλει να καταγγείλει τη μία ή την άλλη νοοτροπία; Μήπως πάλι πρέπει να δώσουμε μεγάλη βάση στον ρατσισμό; Ο ρατσισμός όντως θίγεται, αλλά ως μια ακόμη δυναμική εντός του συστήματος και της μικροκοινωνίας του σχολείου, δεν είναι τόσο καταλυτική η θέση του. Μήπως θέλει στο πρόσωπο της Κλάρα να μας παρουσιάσει μια ηρωίδα που μάχεται με τόσες και τόσες αντιξοότητες μαζεμένες και άρα τελικά να μας εμπνεύσει;  Πιστεύω πως τίποτα απ’ όλα αυτά μεμονωμένο δεν είναι το τελικό πόιντ -βασικά ελπίζω πως τίποτα απ’ όλα αυτά μεμονωμένο δεν είναι το τελικό πόιντ-, αλλά και ούτε το ένα δίπλα στο άλλο ως μια σειρά σαφών μηνυμάτων. 

Ακούμε τη διευθύντρια του σχολείου να μιλά για την «πολιτική μηδενικής ανοχής» που εφαρμόζεται. Τι πάει να πει άραγε μηδενική ανοχή σε ένα (φευ, γερμανικό) σχολείο; Τα σχολεία δεν θα έπρεπε να είναι ένας χώρος που διαπνέεται από εντελώς διαφορετικό πνεύμα; Δηλαδή προφανώς αποτελούν έναν θεσμός εντός του οποίου κατεξοχήν μαθαίνεις να πειθαρχείς και να υπακούς και να συμμορφώνεσαι, αλλά ταυτόχρονα δεν θα έπρεπε να είναι και ένας χώρος όπου τέτοιες ορολογίες και τέτοια δόγματα, όπως η μηδενική ανοχή, θα ήταν ξένο σώμα και εντελώς αταίριαστα; Η μηδενική ανοχή δεν είναι πολύ πιο ταιριαστή σε ποινικά, σωφρονιστικά, στρατιωτικά συστήματα και όχι στο εκπαιδευτικό; Ναι, αλλά στην πράξη και σε όσα βλέπουμε να διαδραματίζονται δεν αποτυπώνεται κάποια φοβερή και τρομερή συνέπεια της συγκεκριμένης πολιτικής. Οπότε και πάλι δεν θεωρώ ότι σκοπός είναι να γίνει καταγγελία μιας νοοτροπίας, αλλά ότι ξανά έχουμε να κάνουμε με μια ακόμα δυναμική εντός της συγκεκριμένης μικροκοινωνίας.

Η Κλάρα θα βρεθεί σε διασταυρούμενα πυρά ανάμεσα σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες συνδιαμόρφωσης της πραγματικότητας του εκπαιδευτικού συστήματος. Τρεις κατηγορίες απέναντί της: οι μαθητές – οι γονείς – οι συνάδελφοι. Όσο όμως σκέφτεσαι την ταινία, δεν είναι η καλή Κλάρα εναντίον των κακών. Όλοι από τη μεριά του δίκιου τους δρουν, οι προθέσεις όλων βγάζουν νόημα και ακόμη κι όταν ξεπερνιούνται μέχρι ενός βαθμού κάποια όρια, τα κίνητρα δεν είναι τόσο κατακριτέα. Μόνο ένα πρόσωπο μπορεί να βγει από τη γενική εικόνα των ανθρώπων που δεν δρουν με τρόπο δόλιο. Και πάλι όμως, μόνο αν αφαιρέσουμε από το συγκεκριμένο πρόσωπο το τεκμήριο της αθωότητας.

Η Κλάρα μιλά στους μαθητές της στα μαθηματικά για τη διαφορά ανάμεσα στην υπόθεση και την απόδειξη. Παρά τη συγκεκριμένη διαφορά, αν υποθέσουμε ότι το συγκεκριμένο πρόσωπο και έχει κλέψει και μετά ξεσηκώνει τον κόσμο για την αθωότητά του, τότε είναι αναμφίβολα κατακριτέο. Μπορούμε να υποθέσουμε αρκετά ως πολύ βάσιμα ότι είναι δράστης μιας συγκεκριμένης κλοπής, μετά όμως η πιθανολόγηση για το αν είναι δράστης και των υπολοίπων κλοπών που ταλανίζουν το σχολείο αρχίζει και πατά σε πολύ λιγότερο στέρεο έδαφος. Και τελικά απομένει και η πιθανολόγηση των κινήτρων. Είναι τα κίνητρα οικονομικά, είναι κλέφτης ως κλέφτης, ή μήπως είναι κλεπτομανής; Και βασικά, αν το πάρουμε αλλιώς, αν το μεγαλύτερο μέρος της μανούρας προκύπτει απ’ το συγκεκριμένο πρόσωπο, τότε κάτι τέτοιο πού αφήνει την ταινία ιδεολογικά και κατασκευαστικά, τότε τι ταινία έχουμε παρακολουθήσει; Οπότε θέλω να πιστεύω ότι το «Στο Γραφείο Καθηγητών» μιλά για κάτι άλλο.

Προτού όμως φτάσω σε αυτό, θέλω να βγάλω από μέσα μου μια σκηνή με την οποία κλώτσησα: η Κλάρα δέχεται μια άδικη επίθεση, παθαίνει κάτι σαν κρίση πανικού ή εν πάση περιπτώσει φρικάρει, πηγαίνει στην τουαλέτα του σχολείου, παίρνει τη σακούλα των σκουπιδιών, την αδειάζει στο νιπτήρα και αρχίζει να αναπνέει μέσα της. Εντάξει, όσο μπορέσαμε να δούμε η σακούλα δεν είχε μέσα εκείνα τα απορρίμματα που μπορεί να φανταστεί κανείς και τα οποία θα πήγαιναν την εμπειρία της σε άλλες στρατόσφαιρες, αλλά και πάλι: τι ακριβώς συμβαίνει εδώ; Μάλλον ο Τσατάκ υποκύπτοντας στον πειρασμό να μας δώσει μια ρεαλιστική σκηνή με αλληγορικές διαστάσεις, υπονομεύει την ίδια του την ηρωίδα, η οποία αν μη τι άλλο μοιάζει σε κάθε άλλη στιγμή εντελώς συγκροτημένη. Μα να αδειάσει σακούλα σκουπιδιών τουαλέτας για να αναπνεύσει μέσα της; Αλήθεια τώρα; Μηδενική ανοχή στην αηδία υπάρχει άραγε; 

Ας φτάσουμε όμως επιτέλους στη δεύτερη απάντηση στο «Άρα;». Εάν ο Ιλκέρ Τσατάκ (με τη συνεργασία του Γιοχάνες Ντούνκερ στο σενάριο) φτιάχνει μια ταινία όχι με σκοπό στο να μας οδηγήσει στο ένα ή το άλλο συμπέρασμα, μήνυμα, δίδαγμα για τα του εκπαιδευτικού συστήματος και των σχολικών κοινοτήτων, αλλά, αντίθετα, παίρνοντας ως πεδίο μελέτης και παραδείγματος το εκπαιδευτικό σύστημα και μια σχολική κοινότητα, μας δείχνει ότι γενικά στη ζωή αλλά και ειδικότερα σε μικροκοινωνίες που είναι πολυπαραγοντικά τα πράγματα, καμιά φορά οι δυνάμεις που επιδρούν μέσα σε ένα σύστημα (ανάμεσα στις οποίες και η τύχη κι οι συμπτώσεις) πέφτουν η μία πάνω στην άλλη, με αποτέλεσμα το όλο πράγμα να χαωθεί και οι εξελίξεις να μην μπορούν να ελεγχθούν, τότε ναι, το «Στο Γραφείο Καθηγητών» αποκτά στα μάτια μου μεγαλύτερη αξία.

Αν το πόιντ του «Στο Γραφείο Καθηγητών» είναι ακριβώς η ίδια η έλλειψη πόιντ, ότι δηλαδή σε πολυπαραγοντικά συστήματα η ισορροπία μπορεί κάλλιστα να διαταραχθεί και μετά τα πράγματα να μην μαζεύονται, χωρίς για αυτό να ευθύνεται με τη στενή έννοια και την έννοια του καταλογισμού πταισμάτων ο ένας ή ο άλλος παράγοντας, τότε, ναι, το γραφείο των καθηγητών κάτι αξιοσημείωτο λέει και δείχνει. Υπό το συγκεκριμένο πρίσμα, αν ένα σενάριο που αποτελεί μια σικέ ιστορία γραμμένη από τα πριν και μια ταινία που αποτελεί προμελετημένη κατασκευή του ανθρώπινου πνεύματος, αν ένα σενάριο και μια ταινία που αποτελούν μια χειρονομία ελέγχου, καταφέρνουν να αποτυπώσουν αυτό το εγγενώς χαώδες της ζωής και το ότι πολλές φορές τα πράγματα παίρνουν μια πορεία απρόβλεπτη που δεν ανάγεται σε μια βασική εξήγηση και σε έναν βασικό αίτιο, τότε, ναι, εδώ έχουμε κάτι πολύ αξιοσημείωτο. 

Έχασε ο Τσατάκ τον έλεγχο του τι ήθελε να πει, ή έκανε μια ταινία ακριβώς για την απώλεια του ελέγχου, για το ότι ο έλεγχος χάνεται και δεν μπορείς να πεις ότι φταίει αυτό ή το άλλο και να ξεμπερδέψεις; Θα πάρω την κουρτίνα δύο: αν βρίσκουμε ένα σημείο να συνδεθούμε και να κουμπώσουμε με τα έργα της τέχνης, είναι πάντα προτιμότερο απ’ το να εστιάσουμε στα σημεία με τα οποία δεν κουμπώσαμε. Κι ας κάνουμε και λάθος. Και αρκετά ειρωνικά εν προκειμένω το τυχόν λάθος μας προσφέρει μια ψευδαίσθηση ελέγχου. Αλλά και κάθε απόπειρα ερμηνείας των ταινιών, μια απόπειρα ελέγχου τους δεν είναι;