Είμαι και γω ένας απ’ αυτούς που γνώριζε ότι υπήρχε ένα Μουσείο Φωταερίου στον χώρο της Τεχνόπολης, που κάποτε ήταν εργοστάσιο, μα γνώρισα ως συναυλιακό χώρο. Στις βόλτες μου αποκαλούσα τα βιομηχανικά αυτά τοπόσημα, όπως τις καμινάδες ως κόκκινους οβελίσκους και κείνα τα κυλινδρικά μεταλλικα σχήματα ως πισίνες. Ευτυχώς η Αργυρώ Μπατσή που είναι μουσειολόγος-μουσειοπαιδαγωγός στο Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου σχεδόν απ’ τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του και κυρίως ασχολείται με τις δράσεις ανάπτυξης κοινού σχεδιασμού και υλοποίησης με ξενάγησε μαζί με τη μουσειοπαιδαγωγό-εικαστικό Γεωργία Λαζάρου -που γνώρισα στην έκθεση της Δημοτικής Αγοράς της Κυψέλης- στην κύρια διαδρομή του ΒΜΦ. Τις ακολούθησα στις 13 μουσειακές στάσεις σε 6 διαφορετικά κτήρια. Μέσα από την ξενάγησή τους μου έδωσαν έτσι τη δυνατότητα να κατανοήσω πώς μια έκθεση σε ένα μουσείο συμπληρώνεται με στοιχεία διάδρασης και κυρίως πώς μια αισθητηριακή διαδρομή κατάφερε να ζωντανέψει αυτό το παλιό εργοστάσιο στα μάτια μου.
Γενικά ο επισκέπτης ακολουθεί μια μουσειακή διαδρομή, όπως μου είπε η Αργυρώ Μπατσή, τη γραμμή παραγωγής του Φωταερίου από τη γέννηση μέχρι τελικά τη διανομή στην πόλη και στις διάφορες μουσειακές στάσεις θα δούμε πώς συμπληρώνονται αυτά τα στοιχεία διάδρασης που κάνουν τη μουσειακή εμπειρία πιο βιωματική.
Και εδώ έρχεται η Γεωργία Λαζάρου και ως συνδημιουργός της αισθητηριακής διαδρομής μαζί με τη διευθύντρια του ΒΜΦ, Μαρία Φλώρου, να δηλώσει: «Αυτό που είναι τόσο ωραίο σ’ αυτό τον χώρο, σ’ αυτό το μουσείο και τόσο ιδιαίτερο είναι ότι μπορούμε να περπατήσουμε αυτές τις 13 στάσεις και να βρούμε τα μηχανήματα που υπήρχαν στη συγκεκριμένη θέση της παραγωγής. Διασώζεται δηλαδή ολόκληρη η γραμμή παραγωγής σε αντίθεση με άλλα εργοστάσια της Ευρώπης».
Κι αυτό εμένα τι με διδάσκει ως επισκέπτη;
Γ.Λ.: Ότι έχεις την πλήρη εικόνα της παραγωγής απ’ την αρχή μέχρι το τέλος και μηχανήματα, τα οποία δεν σώζονται σε άλλες χώρες.
Δηλαδή έχουμε πρωτιά;
Α.Μ: Είναι το καλύτερο σωζόμενο διατηρητέο βιομηχανικό μνημείο, παλιό εργοστάσιο φωταερίου που υπάρχει στην Ευρώπη και γι’ αυτό είναι ο χώρος αρκετά σπάνιος.
Στάση στο Κτήριο Νέων Φούρνων
Α.Μ.: Το Κτήριο Νέων Φούρνων είναι ένα απ’ τα βασικά κτήρια παραγωγής μέσα στο εργοστάσιο, αποτελεί την καρδιά του εργοστασίου. Είναι εδώ που γεννιέται το φωταέριο από την απόσταξη του λιθάνθρακα μέσα στους φούρνους του εργοστασίου. Στο κτήριο αυτό παράλληλα ο επισκέπτης θα ανακαλύψει πληροφορίες για τη βιομηχανική κληρονομιά, τη βιομηχανική ιστορία, πότε αναπτύσσεται η βιομηχανική αρχαιολογία και ποιες συζητήσεις υπάρχουν γύρω από τα εργοστάσια που κλείνουν στο κέντρο της πόλης. Τα εργοστάσια τη δεκαετία του 1970 κλείνουν στο κέντρο της πόλης και είμαστε σε μια φάση αποβιομηχάνισης.
Πότε άνοιξε και πότε έκλεισε;
Α.Μ.: Ωραία. Αυτό θα το ανακαλύψουμε μετά στην καμινάδα μα θα στο πω τώρα. Το εργοστάσιο ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1862, αλλά ξεκινάει να κατασκευάζεται το 1857. Ο βασικός στόχος που φτιάχτηκε αυτό το εργοστάσιο ήταν να λύσει τα προβλήματα του δημόσιου φωτισμού. Από την ίδρυση του ο Δήμος της Αθήνας περίπου το 1832 αναζητά λύσεις για τον δημόσιο φωτισμό και η λύση έρχεται με αυτό το εργοστάσιο που είναι το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας στην Ελλάδα. Φτιάχτηκε με τη σύμφωνη γνώμη του Δήμου της Αθήνας, του Όθωνα του τότε βασιλιά και της τότε Κυβέρνησης.
Πριν πώς τους φωτίζανε τους δρόμους;
Α.Μ.: Με λαδοφάναρα, με τον γνωστό τρόπο τον εργάτη που ανεβαίνει σε μια σκάλα, γεμίζει τα φανάρια με λαδάκι, ανάβει το φυτίλι, οι δρόμοι δεν φωτιζόντουσαν επαρκώς, το λάδι ήτανε ιδιαίτερα κοστοβόρο και η λύση για ένα δημόσιο φωτισμό που σε παραπέμπει στα πρότυπα των υπολοίπων ευρωπαϊκών χωρών έρχεται με αυτό το εργοστάσιο.
Είπες πιο πριν «βιομηχανική αρχαιολογία», πες μου λίγα λόγια.
Α.Μ.: Τη δεκαετία του 1960 – 1970, αυτό υπάρχει ως κλάδος στην Ελλάδα, τότε που αρχίζει η συζήτηση για το τι κάνουμε με τα άδεια κουφάρια των εργοστασίων στο κέντρο της πόλης, πώς τα διατηρούμε; Τα κρατάμε; Επαναχρησιμοποιούνται; Με ποιον τρόπο; Πώς ευαισθητοποιούμε το κοινό γύρω από τη βιομηχανική αρχαιολογία και τη βιομηχανική αρχιτεκτονική.
Πώς και επιβίωσε αυτός ο χώρος;
Α.Μ.: Όχι μόνο ο χώρος, όλα τα βασικά κτήρια του εργοστασίου έχουν επιβιώσει, όπως και τα μηχανήματα, τη δεκαετία του 1980, το 1987 συγκεκριμένα, κρίθηκε αυτός ο χώρος διατηρητέος από το Υπουργείο Πολιτισμού επί Μελίνας Μερκούρη, όπως και άλλοι βιομηχανικοί χώροι εκείνη την εποχή. Είναι συνδεδεμένος με τη σύγχρονη ιστορία της πόλης και θα ήτανε «εγκληματικό» το να μην διατηρηθεί.
Γ.Λ.: Έχουμε συνδέσει την Τεχνόπολη με κάτι σύγχρονο, με κάτι πολύ δυναμικό όπως συναυλίες, φεστιβάλ και ξαφνικά ακούμε τις λέξεις: μουσείο, εργοστάσιο, μηχανολογικό εξοπλισμό και όσο πάει όλο και βαθαίνει και είναι λίγο αχαρτογράφητο. Έχουμε εικόνες και μηχανήματα του 19ου αιώνα παρόλα αυτά κι όμως συνδέονται με τη σύγχρονη ιστορία της πόλης. Αυτό είναι το εντυπωσιακό και δεν θα σου πούμε πότε έκλεισε ακόμα για να μην στο «κάψουμε».
Για πάμε στη διάδραση λοιπόν μίλα μου για το αισθητηριακό υλικό, Γεωργία Λαζάρου.
Είναι κάτι πάρα πολύ απλό δεν είναι κάτι φοβερό, το εργοστάσιο από μόνο του έχει αισθητηριακό υλικό. Όλοι οι χώροι σχεδόν διατηρούν τις φυσικές τους μυρωδιές. Δεν είναι μυρωδιες, οι οποίες θα εξαλείψουν, είναι μυρωδιές των φούρνων. Βλέπεις μηχανήματα, αλλάζεις κλίμακα, καλείσαι δηλαδή να κοιτάξεις προς τα πάνω. Έχει έναν όγκο, ο οποίος είναι απίστευτα δελεαστικός. Μίλησες πριν για τους κόκκινους οβελίσκους που εμείς τις λέμε καμινάδες. Μιλάμε για γραμμές παραγωγής. Και είπες για τη μεγάλη αυτή πισίνα στο κέντρο που θα δεις τι ήταν αυτό. Έχουμε πολύ υλικό, έχουμε ακουστικά ερεθίσματα. Να πιάσε και σύρε το βαγονέτο αυτό μπροστά σου.
Δηλαδή αρχίζεις να με βάζεις στο πιάσε το κάρβουνο φόρτωσέ το και πάμε στη γραμμή παραγωγής
Γ.Λ.: Ακριβώς.
Α.Μ.: Εμείς το λέμε στα παιδιά κινήστε το βαγονέτο, άγγιξε το μαντεμένιο μέταλλο των φούρνων.
Γ.Λ.: Τα τούβλα γύρω γύρω είναι πυρότουβλα, τα ‘χεις και στο τζάκι σου ας πούμε, οπότε μπαίνεις σε μια άλλη κατάσταση. Βιομηχανικές πληροφορίες, γραμμές παραγωγής, βιομηχανικός εξοπλισμός, όλα αυτά είναι δύσκολες λέξεις που ένα παιδί δεν μπορεί να τις αντιληφθεί ακόμα και ένας ενήλικας. Μπαίνοντας σε έναν τέτοιο χώρο που δεν ξέρεις από πού να το πιάσεις, το πιάνεις απλά. Τι αισθάνεσαι σ’ αυτό τον χώρο που είσαι μέσα. Μπορείς να αγγίξεις και έτσι λοιπόν κάναμε μικρές παρεμβάσεις.
Αυτό που βλέπω μπροστά μου η ράγα με το βαγονέτο είναι ένας έξυπνος τρόπος να μου δώσεις να καταλάβω την έννοια της γραμμής παραγωγής.
Α.Μ.: Πατούσαν παντού μεταλλικές ράγες σε όλα τα κτήρια και οι εργάτες έσερναν το βαγόνι για να έρθει η πρώτη ύλη παραγωγής στα κτήρια παραγωγής. Εκεί μας μαθαίνουμε και την ιστορία των γραμμών και των βαγονέτων Ντεκοβίλ, που ήτανε έμπνευση ενος Γάλλου μεγαλοκτηματία του Paul Decauville.
Τι ηλικίες επισκεπτών έχουμε στις ξεναγήσεις;
Γ.Λ.: Από τριών ετών.
Α.Μ.: Επίσης την αισθητηριακή ξενάγηση την αγαπάνε και άτομα με ψυχικές ασθένειες, με αυτισμό, με νοητική στέρηση. Εμείς τους προτείνουμε μια ξενάγηση πάνω στην αισθητηριακή διαδρομή.
Γ.Λ.: Μας βοηθάει και εμάς να χρησιμοποιήσουμε αναφορές για τη μεγάλη ξενάγηση: Μπορείτε να αγγίξετε το κάρβουνο, μπορείτε ν’ ακούσετε το φτυάρισμα.
Όπου βλέπετε στον χώρο κίτρινο χρώμα διαδράστε.
Γ.Λ.: Γενικότερα το κίτρινο χρώμα είναι ένα έντονο χρώμα, τραβάει την προσοχή των παιδιών και συνδέεται με το πρόσεχε εδώ. Έτσι σιγά σιγά δημιουργείται μια γλώσσα επικοινωνίας μέσα στο εργοστάσιο, παράλληλη φυσικά με αυτή την λίγο πιο δύσκολη που συμβαίνει γύρω μας και δεν μπορούμε ακριβώς να την καταλαβουμε.
Οπότε γω ως 44χρονο παιδί μπήκα στην πρώτη αίθουσα έσπρωξα ένα βαγονέτο, άγγιξα το κάρβουνο, μύρισα τον φούρνο. Με τη συζήτηση χάθηκα στον χώρο, ακολουθούσα τις ξεναγούς μου, να μπαίνουμε από τον ένα χώρο στον άλλο και να μου λύνουν απορίες. Βλέπω ένα ακόμα κίτρινο χρώμα και τραβάω ένα κορδόνι και βλέπω κάτι που έχει κόκκινο χρώμα να προσπαθεί ν’ ανέβει. Βλέπω την πισίνα αυτή, όπως την αποκαλώ εγώ, αυτό το κυλινδρικό κτήριο που έχει μεταλλικό εξωτερικό σκελετό.
Γ.Λ.: Η πισίνα που λες εσύ ονομάζεται Αεριοφυλάκιο. Εκεί αποθηκευόταν το αέριο, μάλιστα το εργοστάσιο είχε τέσσερα Αεριοφυλάκια, το ένα αφαιρέθηκε πρόσφατα. Ήτανε αποθηκευτικές μονάδες, τα πιο περίτεχνα κτήρια των αντίστοιχων εργοστασίων φωταερίου στην Ευρώπη, γιατί το καθένα έχει τον δικό του διάκοσμο με μεταλλικές δομές και με αρχιτεκτονική αυστηρότητα. Το πώς δουλεύει είναι μια σύνθετη ιστοριούλα. Κάθε κίτρινο κουτί, το συνοδεύει ένα πολύ μικρό κείμενο με απλό λόγο για να το καταλάβει και ο γονιός για να μπορέσει να μεταδώσει αυτή την πληροφορία και στο παιδί. Δημιουργούμε συνδέσεις στον χώρο και με τον έξω. Αυτή την τεράστια βιομηχανική κλίμακα που δεν μπορούμε να την ορίσουμε, πρέπει να την κάνουμε μικρή για να την κατανοήσουν και τα παιδιά.
Στάση στους Παλιούς Φούρνους και η μυρωδιά έντονη
Α.Μ.: Είμαστε στο παλαιότερο κτήριο του εργοστασίου, το οποίο χρονολογείται στο 1860 και εδώ οι μυρωδιές είναι πολύ έντονες. Εξηγούμε στον επισκέπτη την απόσταξη του λιθάνθρακα μέσα στους φούρνους. Εδώ θέλουμε φωτιά και η Γεωργία σκέφτηκε ότι εδώ… για δες και συ.
Πατάω ένα κουμπί έντονα
Γ.Λ.: Βιάζεσαι Στέλιο περίμενε. Δες το όπως λέμε και στα παιδιά, συγκεντρώσου δεν είναι εύκολο ν’ ανάψεις τους Φούρνους, ήταν μια πάρα πολύ δύσκολη διαδικασία.
Α.Μ.: Ήθελε πολλή υπομονή και πολλή καύσιμη ύλη για να μπορέσεις ν’ ανάψεις τη φωτιά και να ανεβάσεις τους Φούρνους στους 1000 βαθμούς κελσίου.
Γ.Λ.: Ένας επισκέπτης χρειάζεται έναν οδηγό στον χώρο, γιατί εδώ μιλάμε για μεγάλο χώρο εναλλακτικό που δεν ξέρεις ακριβώς: Είναι μουσείο, δεν είναι μουσείο; Πώς γίνεται ένα εργοστάσιο Μουσείο;
Είχε κολλήσει το βλέμμα μου μπροστά σε μια μακέτα.
Α.Μ.: Ο Σάκης Χατζηγώγας είναι μηχανολόγος -μηχανικός και έχει κάνει την αρχειακή έρευνα για την τεχνολογική πληροφορία, γι’ αυτήν εδώ την έκθεση, ενώ την ιστορική έρευνα την έχει κάνει ο Γιάννης Στογιαννίδης και μας έχει δημιουργήσει αυτή τη μακέτα με τη μικρογραφία των Φούρνων, η οποία παρουσιάζει επί της ουσίας την κίνηση της σέσουλας του μηχανικού φτυαριού που γέμιζε τον φούρνο με λιθάνθρακα.
Παράλληλα εντόπισα και ένα οπτικό ερέθισμα.
Α.Μ.: Βλέπουμε αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ των Αδελφών Γαζιάδη «Αεριόφωτος Αθηνών» από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος, το οποίο χρονολογείται τη δεκαετία του 1940 και είναι από τα πρώτα βιομηχανικά ντοκιμαντέρ ανθρωποκεντρικού χαρακτήρα. Έχει ως πρωταγωνιστή τον εργάτη στα διάφορα στάδια παραγωγής και έχουμε σπάσει συγκεκριμένα καρέ, οπότε στις μουσειακές στάσεις ακολουθείς τη ροή και την κίνηση του εργάτη.
Έμαθα πολλά μέσα από αυτή την ξενάγηση που δεν μπορώ να τα μοιραστώ όλα σε ένα άρθρο. Με κάνανε να δω την Τεχνόπολη με άλλο μάτι. Στις Στάσεις αυτές θα δείτε τα επαγγέλματα καταγεγραμμένα, αντικείμενα τα οποία χρησιμοποιούσαν στην καθημερινότητά τους. Θα εκπλαγείτε ίσως κι εσείς όταν μάθετε ότι υπήρχε γιατρός μέσα στο Εργοστάσιο Φωταερίου που τους εξέταζε. Στο ασθενολόγιο μάλιστα αναγράφεται και η λέξη τοκετός και κει έπαθα ένα σοκ.
Γ.Λ.: Ότι γεννησαν μέσα στον χώρο είναι η πρώτη αίσθηση, αλλά αν κοιτάξεις δίπλα βλέπεις ότι αναγράφει τη φράση «σύζυγος Ελένη». Ο γιατρός εξέταζε και τις οικογένειες των εργατών σαν μια μορφή ασφάλισης.
Δεν υπήρχε μόνο γιατρός αλλά και κουρέας κι έτσι εξηγείται, γιατί ο χώρος που είναι σήμερα οι τουαλέτες της Τεχνόπολης είναι τόσο μεγάλος μιας και κάποτε φιλοξενούσε και τα μπάνια, εκεί όπου οι εργάτες ξέπλεναν από πάνω τους όλα τα βιομηχανικά υλικά.
Όπου δεις «βάλε κοντά το χέρι σου» ακούς μαρτυρίες προφορικές.
Α.Μ.: Οι προφορικές μαρτυρίες είναι ένα πολύ σημαντικό δείγμα της συλλογής του μουσείου. Γίνανε συνεντεύξεις το 2011 από τον ιστορικό Γιάννη Στογιαννίδη, το 2013 ολοκληρώθηκαν σε εργαζόμενους που μοιράζονται την εμπειρία τους σ’ αυτό το εργοστάσιο. Μιλάνε για διάφορα θέματα, όπως τον συνδικαλισμό, τις σχέσεις μεταξύ τους, τις σχέσεις με τους ανώτερούς τους, τις συνθήκες εργασίας, τις εργασιακές διεκδικήσεις, για το ότι βλέπανε ο ένας τον άλλον σαν οικογένεια. Μοιράζονται εμπειρίες από διάφορα ευτράπελα, μια καλή μέρα ή μια κακή μέρα, ό,τι θυμούνται και άνθρωποι που έμεναν στη γειτονιά στο Γκαζοχώρι μοιράζοντας την εμπειρία τους πώς ήταν να μένεις δίπλα από αυτό το εργοστάσιο.
Γ.Λ.: Οι προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής έλεγαν πως τρεις μυρωδιές μπορούσες να αντιληφθείς αν στεκόσουν στην πλατεία του Γκαζοχωρίου. Την μυρωδιά από το θειάφι από αυτό το εργοστάσιο, την μυρωδιά των βυρσοδεψείων στον Βοτανικό και της σοκολάτας από τον Παυλίδη στην οδό Πειραιώς.
Κάθε Στάση είναι και μια ευχάριστη έκπληξη και μια νέα γνώση σου επιφυλάσσει η επίσκεψη στο Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου. Ομολογώ η Γεωργία Λαζάρου με έχει κάνει να είμαι πιο απαιτητικός με τα μουσεία, θέλω μουσεία που να μπορώ να αγγίζω τα εκθέματα, να ακολουθώ διαδρομές, να αισθάνομαι και έτσι να μαθαίνω νέες πληροφορίες, οι οποίες να καταγράφονται στο θυμικό μου. Σας προτείνω λοιπόν να επισκεφθείτε το ΒΜΦ και να ‘στε τυχεροί να σας ξεναγήσει η Αργυρώ Μπατσή, η οποία δίνει μια μοναδική «περφόρμανς» με την αμεσότητά της.
Τρεις δωρεάν ξεναγήσεις ενηλίκων για τα 11α γενέθλια του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου
Με αφορμή τα 11α γενέθλιά του στις 27 Ιανουαρίου, το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου ανοίγει τις πόρτες του και διοργανώνει για τους ενήλικους επισκέπτες του τρεις δωρεάν ατμοσφαιρικές ξεναγήσεις στο καλύτερα σωζόμενο εργοστάσιο φωταερίου στην Ευρώπη.
26 Ιανουαρίου 2024
Ξενάγηση στο Μουσείο με τον επίκουρο καθηγητή Ιστορίας (Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής), Γιάννη Στογιαννίδη.
Ώρα έναρξης: 19:00
Διάρκεια: 60 λεπτά
27 Ιανουαρίου 2024
Ξενάγηση στο Μουσείο με την υπεύθυνη του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου και μουσειολόγο, Μαρία Φλώρου.
Ώρα έναρξης: 18:30
Διάρκεια: 60 λεπτά
Ξενάγηση στο Μουσείο με τη μουσειολόγο – μουσειοπαιδαγωγό του ΒΜΦ, Αργυρώ Μπατσή.
Ώρα έναρξης: 19:30
Διάρκεια: 60 λεπτά
Σημείο συνάντησης: Κεντρική Καμινάδα
Είσοδος στο Μουσείο: 2 ευρώ/άτομο
Απαραίτητη τηλεφωνική κράτηση: 2130109325 (Δευτέρα – Παρασκευή: 11:00-17:00)
*Οι μουσειακοί χώροι θα παραμείνουν ανοιχτοί έως τις 21:00
Γενική εποπτεία & Μουσειολογική επιμέλεια: Μαρία Φλώρου
Μουσειολογική & μουσειογραφική επιμέλεια: Γεωργία Λαζάρου
Αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις: Μάγδα Στειακάκη
Γραφιστική επιμέλεια: Άλκηστις Τσίκου
Κατασκευή μακετών: Γεωργία Λαζάρου
Τεχνική υποστήριξη: Μάριος Ξένος
Παραγωγή: Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου/Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων
