Σχήμα, υλικά, κατασκευαστική σύνθεση, έννοιες, στοχασμοί ενοποιημένα και σφιχτά δεμένα, συνθέτοντας ένα ανθρωπόμορφο χωράφι. Γυναίκα, αναπαραγωγή, γέννηση, πεπρωμένο, ατυχίες και αδιέξοδα, νέες ευκαιρίες, ανασυγκρότηση, συνέχιση, απώλεια, θρήνος, θάνατος.
Αντλώντας έμπνευση από τον μύθο της θεάς Δήμητρας, θεά της καλλιέργειας και της γονιμότητας, και της κόρης της, Περσεφόνης, μέσα στον προαύλιο χώρο του Παλαιού Ελαιουργείου της Ελευσίνας μια κάθετη, στραμμένη προς τον ουρανό εγκατάσταση που μυρίζει γη, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη προκαλώντας πολλαπλά ερωτήματα, και σκέψεις. Πρόκειται για το Μυστήριο 22 – Στάχυα πέφτουν σε τσιμεντένια δάπεδα, μια in situ εικαστική εγκατάσταση του διεθνώς αναγνωρισμένου εικαστικού Κωστή Βελώνη, που εδώ και δύο χρόνια σχεδιάζεται και δουλεύεται από την 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, σε συνδιοργάνωση με το Φεστιβάλ Αισχύλεια 2022.
Οι ερμηνείες του μύθου της Περσεφόνης θα μπορούσαν να συζητηθούν για πολλές ώρες και να γεμίσουν ένα ολόκληρο βιβλίο. Ένας από τους πιο αινιγματικούς αρχαιοελληνικούς μύθους, αυτός της θεάς Περσεφόνης που σε μια πρώτη ανάγνωση προσπαθεί να εξηγήσει την αλλαγή των εποχών, ακούγοντας καλύτερα και με σεβασμό στους κρυμμένους συμβολισμούς, μπορεί κανείς να ανασύρει τη σύνδεσή του με την μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο, την μετενσάρκωση.
Μια ορθωμένη εγκατάσταση ύψους περίπου 11 μέτρων με πολλαπλά μηνύματα που δεν υπογραμμίζεται μόνο με το τριγωνικό σχήμα της δομής της, αλλά εντοπίζεται και στη λειτουργικότητα της κατασκευής. Ένα ορθωμένο χωράφι προς τον ουρανό, ο Άδης σε αντίθεση με το μύθο, είναι εδώ εκείνος που ανεβαίνει στην επιφάνεια της γης και όχι η Περσεφόνη και ταυτόχρονα, σε μια δεύτερη προσεκτική ανάγνωση, μια τριγωνική αναπαράσταση από στάχυα και καλάμια των μηρών της Δήμητρας, της λατρευτικής, πονεμένης μητέρας που έρχεται εδώ να προσφέρει καταφύγιο στα έντομα και τα πουλιά. Καλάμια, και σκαλωσιές διαμορφώνουν ορόφους και τους δίνουν στέγη.
Αντεστραμμένα κλαδιά, στάχυα στοιβαγμένα το ένα πάνω στο άλλο, μπότες ενός άγνωστου, άφαντου αγρότη, δείγμα ζωής ξεχασμένο και όλα σε μια κάθετη διάταξη που δεν στέκει σταθερή και αμετακίνητη αλλά φθείρεται από το πέρασμα του χρόνου, από τις επισκέψεις των πουλιών και των ζωών που βρίσκουν ένα ζεστό καταφύγιο. Ένας τεράστιος σορός, μια συγκέντρωση γεγονότων τυχαίων ή μη. «Η τυχαιότητα, η μεταβλητότητα της ύπαρξης που συμβολικά εδώ στοιχειοθετείται από τη φορά του ανέμου, έχει εδώ σημαίνοντα ρόλο στην ίδια μας την ύπαρξη», αναφέρει ο Κωστής Βελώνης για αυτό άλλωστε και δεν επιθυμεί το έργο του να έχει μια μνημειακή οντότητα αλλά να αμφισβητεί την μονιμότητα, γιορτάζοντας τη φθαρτότητα.
Μια μαύρη γάτα εκπλήσσει τον καλλιτέχνη την ώρα της περιδιάβασής μας στο έργο του «υπόδειξη του μακάβριου στοιχείου του Άδη», αναφωνεί και εκστασιασμένος αναζητά να απαθανατίσουμε την σκηνή.
Η αρχιτεκτονική κλίμακα της κατασκευής συνενώνει τη μοίρα ως μονάδα μέτρησης με τη μοίρα ως πεπρωμένο και τύχη. Το διακύβευμα αυτού του ορθωμένου και κάθετου ανθρωπομορφικού χωραφιού δεν αφορά μονάχα στην επιφάνεια της γης και το ύψος μιας «ανεμόφιλης» κατασκευής, που έχει κίνηση, ενεργοποιείται, αλλά απευθύνεται και σε μια αντίστροφη πορεία, όπου το ύψος μπορεί να γίνει αντιληπτό ως έσχατο βάθος. Όλες οι αγροτικές δραστηριότητες τις οποίες φροντίζει η Δήμητρα (γη μήτηρ) με το όργωμα, τη σπορά και τον θερισμό, αφορούν και το χθόνιο στοιχείο. Η Περσεφόνη και η διαμονή της στον Άδη κάποιους μήνες του χρόνου αντανακλούν τη συνέχιση μιας μόνιμης υπαρξιακής αφήγησης με τον φυσικό κύκλο ζωής των φυτών ως σύμβολο γέννησης, θανάτου και αναγέννησης.
«Στάχυα πέφτουν σε τσιμεντένια δάπεδα», ένας τίτλος διόλου τυχαίος, αφού τονίζει όπως αναφέρει ο ίδιος ο καλλιτέχνης «το πως αντιλαμβανόμαστε στον νεωτερικό βίο την ιδέα του θανάτου ως κάτι που θα μπορούσε να είναι προαιρετικό στο μυαλό μας. Τον θάνατο, τον ξεχνάμε. Αν όμως μπορούσαμε να δούμε το κάτω μας σα μια συνέχιση της δικής μας οντότητας, σα μια μεταμόρφωση, τότε θα είχαμε ίσως μια πιο υγιή σχέση με το κάτω».
Με μία αυστηρή γεωμετρική οριοθέτηση που λειτουργεί ως ένας μηχανισμός κυοφορίας αλλά και συγκομιδής, οι αγροτικές δραστηριότητες συνδέονται με την ερωτική πράξη και την ίδια την ζωή. Ήδη η ορθωμένη, κάθετα, παγανιστική, θα τολμούσε κανείς να πει, ανθρωπόμορφη εγκατάσταση, αποτελεί μια σπουδή στην τυχαιότητα, την μοίρα, και το πεπρωμένο, συνενώνοντας τον φυσικό κύκλο ζωής με την χρηστικότητα ενός καταφυγίου επικονίασης για έντομα.
«Ήδη έχει αρχίσει να κατοικείται από την ταπεινή βαθμίδα της ζωής και αυτό είναι το νόημα. Αρχιτεκτονεί και δημιουργεί ευκαιρίες ζωής αυτό το γλυπτό, ως δυναμική και όχι ως στατική κατάσταση που είναι και αυτοϋπονομευόμενη, συνεχώς αλλάζει μορφές», προσθέτει χαρακτηριστικά ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, Γενικός Καλλιτεχνικός Διευθυντής της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Ωστόσο, η αφήγηση στη μνημειακή αυτή γλυπτική εγκατάσταση δεν περιορίζεται σε αυτό αλλά το ξεπερνάει, εντάσσοντας στοιχεία που προϋπήρχαν στον χώρο τόσο του ίδιου του ελαιουργείου όσο και της πόλης της Ελευσίνας, συνθέτοντας έτσι ένα τρίπτυχο, μια τριλογία. Μια ξύλινη καλύβα, ετοιμόρροπη με κλίση προς τα κάτω, σκαρφαλωμένη πάνω σε ένα τσιμεντένιο κτίριο κάθε βράδυ φωτίζεται, ολοκληρώνοντας την τριλογία του Μυστηρίου 22, ενώ ένα κυπαρίσσι γερμένο, γηρασμένο στο λιμάνι της Ελευσίνας είναι το τρίτο στοιχείο, μέρος του ιστού της πόλης. Ένα κυπαρίσσι που έχει πιθανώς μεταφυτευτεί με τα χρόνια και τοποθετημένο μπροστά στο λιμάνι, πίσω ακριβώς από ένα ναυάγιο, αποκτά νοερά την υπόσταση ενός καταρτιού που ακολουθεί την πλεύση του ανέμου.
Η καλύβα, μέρος μιας παραγωγικής διαδικασίας κάποτε όταν το ελαιουργείο λειτουργούσε με τα ξύλινα καφάσια να ανεβαίνουν και να κατεβαίνουν μεταφέροντας καρπούς ή ελιές, κανείς δε γνωρίζει. «Σε αυτό το σημείο σκόνταψε και γλίστρησε η Περσεφόνη, στη δική μου γλώσσα. Μια ατυχία που μπαίνει σε εισαγωγικά. Γιατί είναι σημαντικό στην ανθρωπινότητά μας, η ατυχία, το εμπόδιο, η αναποδιά. Είναι ένας τρόπος μάθησης. Δίνω μια δική μου διάσταση σε αντιστοιχία με τη βιομηχανική ζώνη εδώ στις αποθήκες ελαιουργίας. Παραπέμπει σε μια λογική μεταφοράς – σκέφτομαι τις δεντροφορίες που μεταφέρουν τα δέντρα μέσα στις πόλεις σε μια ένδειξη παγανιστικής αντίληψης των πραγμάτων», αναφέρει ο Κωστής Βελώνης.
Οι δεντροφορίες ήταν γιορτές ενταγμένες στην λατρεία της θεότητας Δήμητρας κατά τη διάρκεια των οποίων μετέφεραν δέντρα και τα μεταφύτευαν μέσα στα αστικά κέντρα, κυρίως της Αθήνας. «Μια ανάγκη των προγόνων μας να δηλωθεί η εμψυχωτική υπόσταση του δέντρου», αναφέρει στοχαστικά ο καλλιτέχνης στην κουβέντα μας και συνεχίζει, «το εκτόπισμα αυτού του δέντρου στις σημερινές κοινωνίες μπορεί να έχει να κάνει με το δίκτυο, και στην κυριολεκτική και στην μεταφορική του μορφή, με τα κοινωνικά δίκτυα και τις σχέσεις των ανθρώπων. Το δέντρο δηλαδή ως δάσος», αναφέρει ο Κωστής Βελώνης.
Πρόκειται για ένα από τα ”City Mysteries” που στόχο έχουν να αποτελέσουν έναν από τους καινούργιους θεσμούς που θα κληροδοτήσει η 2023 Ελευσίς στην Ελευσίνα, και σε αυτά περιλαμβάνονται νέες εγκαταστάσεις στον δημόσιο χώρο, το πρόγραμμα καλλιτεχνικής φιλοξενίας ”Visual Arts Initiator” και τα έργα που δημιουργούνται στο πλαίσιο αυτού, επεκτείνοντας την καλλιτεχνική δημιουργία τόσο γεωγραφικά, για να συμπεριλάβει όσο το δυνατόν περισσότερα σημεία της πόλης, όσο και ειδολογικά, για να συμπεριλάβει και άλλες μορφές τέχνης. Το έργο παράγεται από τη μείξη δύο «υλικών». Το ένα υλικό είναι ο καλλιτέχνης και το άλλο η πόλη ως έκθεμα. Ο συνδυασμός των δύο αυτών «υλικών» καθιστά το έργο εμπειρία, καθώς φέρει τα χαρακτηριστικά του βιώματος: είναι επίκαιρο και μοναδικό, αφού δεν μπορεί να αναπαραχθεί αλλού.
«Δεν είναι εύκολο να σκεφτεί κανείς την Ελευσίνα πέρα από το πλαίσιο της μυθολογίας που έχει τόσο ισχυρή βάση εδώ, αλλά και από την βιομηχανική αρχαιολογία. Εμπνέομαι από αυτά τα δύο στοιχεία και τα στηρίζω με την εικαστική αυτή πρόταση. Το δικό μου διακύβευμα, ωστόσο είναι να μην επιστρέψουμε στις γνωστές ιστορίες πόνου που βλέπουμε να συμβαίνουν στην Ελευσίνα στην πολιτιστική της κατάσταση και να επιτρέψουμε και άλλες ερμηνείες. Η Περσεφόνη μπορεί και να σκοντάψει και να πέσει, ο Άδης έχει δικαίωμα να ανέβει στη γη, ένα βακχικό στοιχείο όπως οι μηροί της Άρτεμις, μπορούν να ενταχθούν σε ένα νεωτερικό στοιχείο, όπως οι σκαλωσιές του έργου», προσθέτει ο καλλιτέχνης ενώ περπατάμε γύρω από την εγκατάσταση.
Όλα τα στοιχεία της εγκατάστασης διέπονται από τον νόμο της καθετότητας, της συνεχούς μεταβλητότητας και της έλξης προς τα κάτω. Ουδείς αμετακίνητος, ουδείς αμετάβλητος, ουδείς αθάνατος.
Αν κάτι πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι από τον μύθο ξεπηδούν αρχέτυπα καθολικής σημασίας που αξίζουν μελέτης ειδικότερα σήμερα. Η μητρική αγάπη, οι σχέσεις αλληλεξάρτησης, η απώλεια, το πένθος, ο θρήνος και η συνέχιση της ζωής αποτελούν θέματα που αγγίζουν όλους τους ανθρώπους, όσα χρόνια κι αν περάσουν από τότε που μύστες και αμύητοι συγκεντρώνονταν στην Ελευσίνα για να αναπαραστήσουν και να παρακολουθήσουν την κατάβαση και ανάβαση της Περσεφόνης.
«Δεν υπάρχει τίποτα απόλυτο. Είναι ένα έργο που δίνει στον καθένα τον χρόνο και το χώρο να το δει όπως θέλει. Για εμένα, επειδή αυτή την περίοδο με ενδιέφεραν ερευνητικά τα ζητήματα όπως το Motherhood και τι θα πει να είσαι κόρη κα παράλληλα με αυτό, τι σημαίνει πολιτική του θρήνου, πώς σχετίζεται η πολιτική του θρήνου με το ερωτικό, πώς αυτό το βακχικό μπορεί να βγει μέσα από τη δουλειά ενός άνδρα καλλιτέχνη, ποιος δίνει άδεια και πώς η ίδια η Άρτεμις παίρνει άδεια και δημιουργεί άλλα species πέρα από τον άνθρωπο. Για εμένα τέτοια ήταν η ανάγνωση.», αναφέρει η επιμελήτρια Ιωάννα Γερακίδη.
Μία σύντομη κουβέντα για την 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό
Με αφορμή αυτή την συνάντηση, είχαμε την ευκαιρία και μιας σύντομης κουβέντας με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, Γενικό Καλλιτεχνικό Διευθυντή της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, που μας έδωσε μια γεύση από όσα θα ακολουθήσουν και τα δρώμενα που οργανώνονται για την τελετή έναρξης μέσα από το καλλιτεχνικό όραμα και τον στρατηγικό σχεδιασμό.
Δίχως πολλές αποκαλύψεις, με θετική διάθεση και χιούμορ μοιράζεται και εμείς μαθαίνουμε ότι ένας νομαδικός θίασος έχει ήδη ξεκινήσει το μεγάλο οδοιπορικό του, καλλιτέχνες περιπατητές με ένα μεγάλο αυτοκινούμενο καρότσι, κάνοντας στάσεις στις πόλεις που έχουν διατελέσει Πολιτιστικές Πρωτεύουσες, την Βέσζπρεμ στην Ουγγαρία και την Τιμισοάρα στη Ρουμανία φέροντας μηνύματα ενότητας και πολιτισμού με το όνομα “Τime Circus” για να καταλήξουν τον Φεβρουάριο στην Ελευσίνα.
Μια από τις δράσεις που μας αποκάλυψε επίσης, είναι η πλεύση ενός καραβιού δύο φορές την εβδομάδα που ξεκινώντας από τον Πειραιά θα πλέει στα μυθικά νερά ανάμεσα στη Σαλαμίνα και την Ελευσίνα. Μια θαλάσσια ειδική οδός, ειδικά διαμορφωμένη για να αναδείξει τον τόπο, τα σημεία του και την ιστορία του, στα πλαίσια μιας ευρύτερης κοινωνικής γλυπτικής.
Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός αναφέρθηκε στους τέσσερις στρατηγικούς στόχους του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας: Πολιτισμός, Άνθρωπος, Πόλη, Περιβάλλον κάνοντας ειδική αναφορά στον άξονα Πόλη με την ανάδειξη, παρουσίαση των κρυφών πτυχών και αξιών, αλλά και της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης. Η ανάπτυξη ή τόνωση των υποδομών, που διευκολύνουν και βελτιώνουν την ποιότητα της καθημερινής ζωής των κατοίκων, και η συμβολή στην ανάπτυξη νέων ή την ενίσχυση υφιστάμενων υποδομών, που παρεμβαίνουν στην όψη της σύγχρονης πόλης, αξιοποιώντας την πλεονεκτική της τοποθεσία και τη μοναδικότητά της, πρωταγωνιστούν στο σχέδιο δράσης.
«Η πρόθεσή μας είναι πραγματικά η κατοίκηση του δημόσιου χώρου της περιοχής με αναδείξεις μικρότερες ή μεγαλύτερες και με αναδείξεις που έρχονται. Πολιτιστική Πρωτεύουσα σημαίνει ανάδειξη μιας υλικής ή άυλης οικονομίας με έργα υποδομής τα οποία μένουν για να συνεχίσουν και μετά. Παρακαταθήκη με νόημα. Θέλουμε να αφήσουμε υλικές υποδομές, αλλά και προγράμματα που ζωντανεύουν τις υλικές υποδομές, διαφορετικά θα μοιάζουν με τα Ολυμπιακά Ακίνητα. Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα οφείλει να «βγαίνει» στην πόλη και να επηρεάζει τον αστικό ιστό. Φέτος, για το θεσμό 2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα, έχει γίνει πάρα πολλή δουλειά που έχει αρχίσει πλέον και αποδίδει και θα αφήσει πίσω του τουλάχιστον 5 εμβληματικούς χώρους», τόνισε.
Δέκα προγράμματα παρακαταθήκης και 5 σημαντικοί χώροι παρακαταθήκη στην Πόλη της Ελευσίνας
Πέντε θα είναι συνολικά οι χώροι που θα αφήσει παρακαταθήκη ο θεσμός. Το Παλαιό Ελαιουργείο (με τις 3 μεγάλες αίθουσες) που θα φιλοξενήσει στα αίθουσές του εικαστικές εκθέσεις, ο χώρος Ίρις στο τέλος του θαλάσσιου μετώπου, το Σινέ Ελευσίς, ο εμβληματικός κινηματογράφος της πόλης πάνω από το σιδηροδρομικό σταθμό, το Παλαιό Δημαρχείο και το X-Bowiling Art Center. Στο χώρο του X-Bowling Art Center φιλοξενείται και η πρώτη Ακαδημία Χορογραφίας στην Ελλάδα – ο πρώτος κύκλος ολοκληρώνεται το καλοκαίρι του 202ε με τους πρώτους 6 απόφοιτους. Ένας διετής κύκλος με μέντορες από το εξωτερικό και φοιτητές από την Ελλάδα, την Κύπρο και τη Γερμανία.
«Αυτή η πόλη θα μπορεί να κάνει ότι θέλει και να φανταστεί μετά το τέλος.»
