«Την σκότωσε γιατί την αγαπούσε. Ήταν έγκλημα πάθους. Τυφλώθηκε, έδρασε εν βρασμώ. Χάλασε η φάση. Κάτι θα έκανε και αυτή και τον εξώθησε στα άκρα. Μα, πώς; Ήταν καλό παιδί».
Σε έναν κόσμο που φαίνεται πλασμένος για τους θύτες και φιλικά προσκείμενος στην ενοχή της πατριαρχίας, τα θύματα πέφτουν ανυπεράσπιστα στον βωμό της βίας, του μίσους, της διαστρεβλωμένης αλήθειας, του αλληλοσπαραγμού. Πλέον υπάρχει λέξη. Γυναικοκτονία. Ο όρος για το έγκλημα μίσους που βασίζεται στο φύλο, εκκινεί από αυτό, ξεκινά και καταλήγει σε εκείνο. Η δολοφονία γυναικών ακριβώς επειδή είναι γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων μορφών έμφυλης και σεξιστικής βίας.
Το θέατρο είναι μια τέχνη που συνομιλεί με τη ζωή, τη σχολιάζει, αλληλεπιδρά με αυτήν αλλά ταυτόχρονα είναι και μια ζωή παράλληλη, ένα παραστασιακό γεγονός το οποίο δημιουργεί από μόνο του νόημα και ουσία. Ο Γιάννης Λεοντάρης σκηνοθετεί την παράσταση «Οθέλλος / Πορνογραφία» στο Θέατρο Σταθμός και στο επίκεντρο της σκηνοθεσίας του βρίσκονται οι γυναικοκτονίες. Στο έργο του Σαίξπηρ, ο Οθέλλος οδηγείται σταδιακά στη δολοφονία της αγαπημένης του Δυσδαιμόνας, λόγω του μίσους που του έχει σπείρει ο Ιάγος. Ο θίασος καταγράφει στο ελc λέξεις, σκέψεις και συναισθήματα για το σαιξπηρικό έργο που στην εποχή του κατηγορήθηκε για μισογυνισμό αλλά σήμερα ανοίγει μια συζήτηση με φεμινιστικό πρόσημο.
ο Ιάγος μέσα μας & το πορνογραφικό βλέμμα
Ο Γιάννης Λεοντάρης εντοπίζει μέσα μας κομμάτια του Ιάγου ενώ περιγράφει το πορνογραφικό βλέμμα που διατρυπά τη ζωή μας σε κάθε της έκφανση:
«Αυτό το έργο είναι ένα παλίμψηστο έργο, εκατοντάδες σκηνοθεσίες έχουν εναποθέσει τον λόγο τους. Έχει ενδιαφέρον άλλη μια ψηφίδα ανάγνωσης σαν αυτή που επιχειρούμε, εστιάζοντας σε αυτή τη θεματική που με απασχολεί πολύ τα τελευταία χρόνια. Με απασχολεί όχι εγκυκλοπαιδικά -με απασχολεί, γιατί αισθάνομαι πως και κάτι μέσα μου αλλάζει με όλη αυτή τη συζήτηση που γίνεται πάνω στα φύλα και τις ενδοοικογενειακές σχέσεις, τις έμφυλες σχέσεις γενικότερα. Ο τρόπος με τον οποίο βλέπω τα άλλα φύλα αλλάζει μέσα από αυτή τη συζήτηση. Αισθάνομαι πως με προχωράνε οι σκηνοθεσίες αυτές. Αν δεν με προχωράνε, με κρατάνε μέσα σε αυτά τα ερωτήματα που απασχολούν και εμένα, αισθάνομαι ότι είναι ένας καθρέφτης.
Καθρέφτης μας είναι περισσότερο ο Ιάγος παρά ο Οθέλλος ή η Δυσδαιμόνα με τους οποίους συνήθως αρεσκόμαστε να συνδεόμαστε. Γύρω μου βλέπω όλο και συχνότερα τον Ιάγο. Γύρω μας και μέσα μας. Ο Ιάγος λέει κοινότοπες αλήθειες, εκφράζει τον μέσο όρο μιας κοινής γνώμης και ταυτόχρονα είναι ο φορέας του κακού. Το κακό στη δική μας παράσταση δεν αντιμετωπίζεται ως ένα ηθικό μέγεθος, δεν είναι ζήτημα ηθικής. Είναι ζήτημα χημείας. Ο Ιάγος μιλάει για δηλητήρια, για την τοξικότητα που μπαίνει μέσα στις σκέψεις και στις πράξεις. Σαν ένα δηλητήριο που μας μολύνει όλους.
Όλα αυτά στην παράσταση εκτυλίσσονται μέσα από την οπτική ενός πορνογραφικού βλέμματος το οποίο κατασκευάζει και συνθέτει ο Ιάγος πάνω στο σώμα της Δυσδαιμόνας. Αυτό δεν γίνεται ερήμην του κειμένου. Το πρωτότυπο κείμενο έχει πολύ μεγάλα αποσπάσματα, μονολόγους του Ιάγου, στους οποίους ο Ιάγος απομονώνει και παραχαράσσει την αλήθεια των πράξεων και της σωματικότητας αυτής της γυναίκας, θέλοντας να την παρουσιάσει ως πόρνη. Η τοξικότητα, το κακό, αναπτύσσονται μέσα από την παραχάραξη της εικόνας του γυναικείου σώματος, τον τεμαχισμό του.
Η πορνογραφία είναι ένα πανάρχαιο είδος έκφρασης και εικονοποίησης. Η έννοια της πορνογραφίας ως σεξουαλικό βοήθημα υπάρχει από αρχαιοτάτων χρόνων. Η διαφορά είναι ότι τώρα αυτή η οπτική διαχέεται παντού. Στην τηλεοπτική αισθητική, στον τρόπο με τον οποίο προβάλλονται λεκτικά οι γυναίκες, στον τρόπο με τον οποίο κάποιος μπορεί να προσβάλλει. Το πώς τεμαχίζεις ένα σώμα που το βλέπεις και μετά διεγείρεσαι σεξουαλικά μόνο περνώντας από αυτή την οδό.
Την παράσταση δεν την ενδιαφέρει να πει αν η πορνογραφία είναι κακό πράγμα ή καλό. Αυτό θα ήταν ηθικολογία. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η πορνογραφική λειτουργία αυξάνει τις ντοπαμίνες. Όταν τελειώσει η επαφή με την πορνογραφική εικόνα, πέφτεις πολύ. Σαν την κοκαΐνη. Πέφτεις ή στο κενό της απελπισίας και της μοναξιάς ή στη βία. Αυτός ο μηχανισμός στην παράσταση μας ενδιαφέρει πολύ».
Ένα από τα συναισθήματα που υποκινούν τις πράξεις του Ιάγου φαίνεται να είναι η αίσθηση της αδικίας. Ρωτώ τον Νικόλα Μαραγκόπουλο που ερμηνεύει τον ρόλο του Ιάγου, αν κατανοεί τον ήρωά του, αν στέκεται στο πλάι του και τον κοιτά τρυφερά:
«Οποιοδήποτε ρόλο και να κληθείς να ερμηνεύσεις, μπαίνεις σε μια διαδικασία να δεις τα πράγματα από τη δική του οπτική γωνία. Οι άνθρωποι αδικούνται -όταν νιώθουν ότι αδικούνται, δεν ξέρεις το μέγεθος που μπορεί να πάρει η αντίδρασή τους. Κορνάρεις σε έναν τύπο στο αυτοκίνητο, γιατί έχεις εκνευρισμό αλλά δεν ξέρεις αυτό τι μπορεί να προκαλέσει. Μπορεί να προκαλέσει από το τίποτα μέχρι τη δολοφονία σου. Οι αντιδράσεις δεν είναι απαραίτητα αυτές που περιμένεις. Κάποιος σου κλέβει στο τρένο το πορτοφόλι, επειδή δεν έχει να φάει και τον λιντσάρει ολόκληρο το τρένο. Είναι δίκαιη η αντίδραση; Έκλεψε αλλά δεν είχε να φάει. Όλα αυτά είναι κάπως θολά στο μυαλό.
Ο Ιάγος αδικήθηκε. Έπρεπε ιεραρχικά να του δοθεί η θέση του υπασπιστή, γιατί είναι ο καταλληλότερος για τη θέση. Αυτό δεν γίνεται για τον λόγο ότι τη θέση παίρνει ένας άνθρωπος που πουλάει περισσότερο, είχε περισσότερους followers στο Instagram. Αντιδρώ με έναν τρόπο υπερασπιζόμενος το δικαίωμά μου να μπορώ να υπάρχω, να δικαιωθεί η στάση ζωής μου. Η αδικία πυροδοτεί την εκδίκηση. Ο ίδιος ο Ιάγος αυτοδηλητηριάζεται, έρχεται βήμα-βήμα προς την καταστροφή. Όλοι έχουμε έναν Ιάγο μέσα μας, όλοι έχουμε την τάση όταν αδικούμαστε να εκδικηθούμε, να αντιδράσουμε, να μας πνίγει το δίκιο».
η κακοποίηση, η ζωή & η τέχνη
Η Αιμιλία Βάλβη αναλαμβάνει τον ρόλο της Δυσδαιμόνας και μιλάει για εκείνη με στοργή, περιγράφοντας ένα κορίτσι που του έκλεψαν την αθωότητα:
«Μεγάλη δυσκολία να ερμηνεύσω έναν τέτοιο ρόλο. Δεν έχω καμία τέτοια εμπειρία. Όσο και να λέμε ότι συμπονούμε και κατανοούμε αυτό που συμβαίνει, αν δεν το βιώσω, είναι πάρα πολύ δύσκολο να πω ότι αντιλαμβάνομαι τι έχει ζήσει μια τέτοια γυναίκα. Κατά τη διάρκεια των προβών, δεν είχα την αίσθηση του φόβου ότι πραγματικά μπορεί να μου συμβεί κάτι τέτοιο. Υπάρχει άγνοια κινδύνου εγγεγραμμένη στο σώμα μου, δεν φοβάμαι όταν με πλησιάζει κάποιος. Έχω αργά αντανακλαστικά σε σχέση με το κακό και αργώ να αποδεχτώ ότι μπορεί και να απειλούμαι. Για αυτό ήταν για μένα μια πύλη να πλησιάσω αυτή τη γυναίκα που είναι πολύ αθώα.
Αν υπάρχει μέσα μας ένας Ιάγος, εγώ έρχομαι να πω πως υπάρχει και μια Δυσδαιμόνα. Δυσκολεύομαι να τη βρω στην ηλικία μου αλλά θυμάμαι πως ήμουν πιο μικρή. Όταν ερωτεύεσαι είσαι απόλυτα αθώος, είσαι σαν μικρό παιδί, είσαι αφημένος σε αυτή την ομορφιά, βλέπεις μόνο την ομορφιά και το φως. Τίποτα άλλο. Όλη τη βία που υπάρχει εγώ σωματικά ως ηθοποιός την αγνοώ συνεχώς. Ακόμα και όταν τρώω το χαστούκι. Σκέφτομαι πως αποκλείεται. Εκεί υποπτεύομαι πως υπάρχει μια σύμπνοια με την ηρωίδα. Γυναίκες που έχουν βιώσει κάτι τέτοιο και δεν αντιδρούν, αρνούνται να το συνειδητοποιήσουν, να το αποδεχτούν.
Δεν αναζήτησα εικόνες γυναικών που έχουν υποστεί κάτι τέτοιο, δεν ήθελα να δω σκηνές βίας. Προτιμούσα να ξορκίσω το κακό και να σταθώ στην καθαρότητα αυτής της αγάπης. Αν κάτι με τρομάζει είναι που έχω κορίτσια και σκέφτομαι αυτή τη σωματική και λεκτική βία. Αυτές οι σκέψεις με φέρνουν στην πραγματικότητα».
Για την Κατερίνα Παπανδρέου που ερμηνεύει την Αιμιλία, η σκηνή που βρίσκει τη Δυσδαιμόνα δολοφονημένη λειτουργεί και ως μια κραυγή για τις γυναίκες που μπορεί να έχουν φοβηθεί το ανδρικό χέρι:
«Δεν βιώνω τη διαδρομή του ρόλου της Αιμιλίας ως μιας κακοποιημένης γυναίκας, γιατί συμβαίνει στο τέλος. Πιστεύω δεν προλαβαίνει να το καταλάβει. Στην αρχή διαβάζοντας το έργο σκέφτηκα για εκείνη σκέψου να είσαι με έναν τέτοιο άνδρα. Στην πορεία των προβών κατάλαβα ότι είναι τρελά ερωτευμένη με αυτόν τον άνδρα, είναι καυλωμένη. Είναι μια γυναίκα της μέσης γραμμής, περνάει καλά, δεν θεωρεί ότι κάνει κάτι πολύ σοβαρό. Σαν να προσπαθεί να πει στη Δυσδαιμόνα έλα λίγο, ξύπνα. Αυτό που της συμβαίνει στο τέλος είναι για εκείνη το απόλυτο σοκ. Όταν καταλαβαίνει τι έχει συμβεί, είναι πια αργά.
Είναι με έναν άντρα που λέει καμία κουβέντα παραπάνω αλλά όσο λέει αυτός του λέει και εκείνη. Όχι ότι αυτό είναι υγιές. Η ώρα που βλέπει τη Δυσδαιμόνα δολοφονημένη είναι η ώρα που λέω: Για όλες αυτές τις γυναίκες θα ήθελα οποιαδήποτε γυναίκα, οτιδήποτε της έχει συμβεί ή έχει κάνει πιο πριν, να πει φτάνει πια. Αυτό έχω στο μυαλό μου εκείνη την ώρα. Μια γυναίκα απέναντι σε μια γυναίκα λέει πως θα το φωνάξει. Αυτό θα ήθελα να συμβαίνει.
Συνέβη κάτι που συνέδεσε στο δικό μου μυαλό τη ζωή με την παράσταση. Συζητούσαμε για τα σεντόνια και τις μαξιλαροθήκες που στρώνουμε στην παράσταση. Έγινε αυτό που είδαμε όλοι με τη ροζ σημαία. Αποφάσισαν να το κατεβάσουν. Ήταν ανάγκη μου να μπουν αυτά τα σεντόνια στην παράσταση, γιατί εγώ ήθελα να ξέρω ότι αυτά τα σεντόνια κάτι σημαίνουν. Έχω ένα μικρό κοριτσάκι, μόνο αυτό σκέφτομαι. Μετά από αυτό δεν υπάρχει άλλη σκέψη. Αυτό που λένε μη γεννήσεις κοριτσάκι! Μετά από αυτό δεν έχεις πολλά να πεις».
το δηλητήριο του μίσους & της βίας
Ο Γιώργος Κριθάρας ερμηνεύει τον Οθέλλο στον οποίο βλέπει έναν άνθρωπο αγνό. Το δηλητήριο είναι αυτό που θέτει τον ήρωα εκτός πορείας. Συζητάμε με τον θίασο για τα δηλητήρια εντός και εκτός παράστασης:
«Ο Οθέλλος ένας άνθρωπος αγνός, αφελής, που απλώς παρασύρεται. Εύπιστος. Αν κάποια στιγμή καταλήγει να κάνει τα ίδια πράγματα με τον Ιάγο…Ένα αγνό αίσθημα μπορεί να σε οδηγήσει να κάνεις κάτι έκτροπο. Εγώ είμαι σε μια διαδικασία που προσπαθώ να βρω πράγματα τα οποία συμπίπτουν σε αυτό το σώμα και σε αυτό το γραμμένο πράγμα που είναι ο ρόλος. Αυτό με βοηθάει να είμαι εδώ και να αισθάνομαι ότι κάνω κάτι δημιουργικό. Είναι πολύ βασικό. Έρχεται κάποια στιγμή που βλέπεις τα πράγματα απέξω.
Για μένα αναπτύσσεται μια σωματικότητα του Οθέλλου που δεν λειτουργεί πολύ το λογικό του. Ο Ιάγος παρεμβαίνει σε αυτό. Σε κάθε κρίση του Οθέλλου, είναι αυτός δίπλα και του ρίχνει λίγο ακόμα δηλητήριο. Είναι σαν να αφήνεται και δέχεται ως αλήθεια οτιδήποτε λέει ο Ιάγος».
Ο Νικόλας Μαραγκόπουλος περιγράφει μια βία που φουντώνει διαρκώς:
«Η βία γεννά βία. Η βία της εξουσίας γεννά βία. Η έλλειψη παιδείας και πολιτισμού γεννά βία. Η καταπίεση, η εκμετάλλευση, η αδικία γεννά βία. Η παραπληροφόρηση γεννά βία. Ειδικά όταν αδυνατούμε να ξεχωρίσουμε το ψέμα από την πραγματικότητα.
Σε έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη είναι παντού γύρω μας και αυτά που βλέπεις δεν έχεις ιδέα να είναι πραγματικότητα ή όχι, έρχεται μια εικόνα την οποία έχεις ανάγκη να δεις για να πιστέψεις. Ζούμε σε έναν κόσμο που το 80% των πραγμάτων που βλέπουμε δεν ισχύει. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν έχει προσαρμοστεί ακόμη στο να αμφιβάλλει σε όλα».
Ο Γιώργος Κριθάρας θεωρεί πως δεν χρειάζεται να μιλήσουν άλλο οι άνδρες:
«Ποιος Ιάγος, ποιος Οθέλλος; Στο τέλος πρέπει να το βουλώσουν οι άντρες, σκάστε. Ας δοθεί ο λόγος στις γυναίκες. Μιλάνε οι γυναίκες. Δεν είναι δολοφονία, είναι γυναικοκτονία. Ας μη μιλήσουμε άλλο οι άντρες».
Για τον Γιάννη Λεοντάρη η απάντηση του τι γεννά τη βία είναι απλή:
«Είναι πολύ απλή η απάντηση και την κάνουμε καμιά φορά πολύ περίπλοκη. Η βία έχει να κάνει με την εξουσία. Εξουσία στις διαπροσωπικές σχέσεις, εξουσία σε πολιτικό ή κοινωνικό επίπεδο. Βία ασκεί ο ισχυρός. Υπάρχει και η βία του αδύναμου, η οποία είναι βία άμυνας και εγώ προσωπικά την κατανοώ. Ζούμε σε έναν κόσμο με θύτες και θύματα. Σε μια περίοδο που η δημοκρατία έχει σχεδόν ισοπεδωθεί, η βία είναι συνυφασμένη με την εξουσία.
Η βία διαχέεται παντού λόγω της έλλειψης παιδείας. Το μεγαλύτερο θύμα της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα και διεθνώς είναι οι εκπαιδευτικές δομές, η υγεία και ο πολιτισμός. Οι τρεις απαραίτητες λειτουργίες για τον κοινωνικό ιστό. Όταν σε μια τάξη υπάρχουν πενήντα παιδιά, δεν έχουν καθηγητή, ο καθηγητής δεν πληρώνεται καλά και κάνει δουλειά τριών ανθρώπων, αυτό γεννά τυφλή βία».
Info:
Οθέλλος / Πορνογραφία στο Θέατρο Σταθμός από τις 15 Ιανουαρίου
