Κείμενο: Μαριάννα Μαυρουδή
Ο Ηλίας Καφούρος είναι ένας από τους σημαντικότερους εικαστικούς της γενιάς του και πέραν από την πολυσχιδή προσωπικότητα που διαφαίνεται στα έργα του, είναι ένας καλλιτέχνης με βαθιά αντίληψη και φιλοσοφική σκέψη. Παρακινούμενος από τις σαφείς επιρροές του που πηγάζουν από προσλαμβάνουσες της παιδικής του ηλικίας σε σχέση με την έκφραση του ψυχικού του κόσμου, με επιρροές από την ινδική κουλτούρα, τον κινηματογράφο, το animation και την κουλτούρα του διαδικτύου, παρουσιάζει μια νέα σειρά έργων πολύ ξεχωριστή και με πολλές διαφορετικές αναγνώσεις στην έκθεση “Push Buttons” στην γκαλερί Δύο Χωριά. Η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης έκθεσης ως προς την επιμέλειά της έγκειται στο ότι στηρίζεται σε μια συνέχεια της αφήγησης του καλλιτέχνη στον χώρο, όπου το ένα έργο διαδέχεται το άλλο με σκοπό η πληροφορία να συνεχίζεται στο άπειρο.
Είναι πολύ σημαντική η προσωπική «ανάγνωση» του έργου από τον επισκέπτη, καθώς το ίδιο το έργο ορίζεται από αυτήν, ενώ ο χρόνος δημιουργείται από τον ίδιο σε σχέση με τα προσωπικά του βιώματα και τις μνήμες του. Η θεματική των έργων διηγείται τη διείσδυση της πληροφορίας στις ζωές μας, καθώς και τις αλλοιώσεις που προκαλεί σαν μια αφύπνιση συνείδησης. Πρόκειται λοιπόν για μια έκθεση – εμπειρία που στιγματίζει βιωματικά τον επισκέπτη και εγείρει ερωτήματα και κοσμικούς προβληματισμούς. Μιλήσαμε με τον Ηλία Καφούρο για την καινούρια σειρά έργων του που λειτουργούν ως «παγίδες προσοχής»:
Θα ήθελες να μας μιλήσεις για τον τίτλο της έκθεσης “Push Buttons” και για όλη την ιδέα πίσω από αυτόν;
Η έκθεση Push Buttons έχει να κάνει με τον εθισμό στη διέγερση μέσω της εικόνας και γενικά της πληροφορίας. Η ίδια η φράση παραπέμπει στο πείραμα του 1953, των James Olds και Peter Milner, πάνω στη διέγερση ενός μέρους του εγκεφάλου ποντικιών που συνδέεται με την παραγωγή ενδορφινών, τα οποία μάλιστα εκπαιδεύτηκαν να πυροδοτούν τα ίδια με τη χρήση ενός κουμπιού και κατέληξαν να το επαναλαμβάνουν με τέτοια συχνότητα που οι βασικές λειτουργίες της τροφής και της αναπαραγωγής παραμελήθηκαν πλήρως λόγω του εθισμού τους. Επίσης παρατήρησαν ότι μέσα από αυτήν τη διαδικασία της διέγερσης μπορούσαν πολύ εύκολα να ορίσουν τις αντιδράσεις των πειραματόζωων τους. Είτε πρόκειται για φόβο που παράγεται μέσα από τις τρομακτικές πληροφορίες που μας καταιγίζουν σε μια συνηθισμένη περιήγηση στο διαδίκτυο, είτε για κάτι συναρπαστικό που βλέπουμε και μας σαγηνεύει, η αδρεναλίνη που παράγεται στο σώμα μας είναι εθιστική. Συνεχίζουμε να πατάμε λοιπόν κουμπιά για περισσότερη διέγερση, καθώς ο εγκέφαλός μας πλάθεται προς κατευθύνσεις που ευνοούν τις συμπεριφορές που επιβραβεύονται με περισσότερους followers και likes.
Από την άλλη μεριά οι τεχνολογικοί κολοσσοί γνωρίζουν ακριβώς ποια «κουμπιά» να πατήσουν στον καθένα μας ξεχωριστά, όχι απλώς για να εξασφαλίσουν τη δέσμευση στην πλατφόρμα τους, αλλά και να μας κατευθύνουν προς τα επιθυμητά αποτελέσματα των στοχεύσεων τους. Οι αλγόριθμοι για παράδειγμα κάνουν ακριβώς αυτό, αποκρύπτοντας τη διαδικασία που οδηγεί στα συμπεράσματα τους και απαλλάσσοντας στη διαδρομή από την ηθική ευθύνη τους προγραμματιστές τους. Στην έκθεση η αφήγηση και τα χρώματα των έργων προσομοιάζουν κάπως αυτή την παρεμβατικότητα στον ψυχισμό και την αντίληψη μας. Το κυκλικό σχήμα των περισσοτέρων συνθέσεων παραπέμπει το ίδιο σε πλήκτρα από βιντεοπαιχνίδια, καθώς και σε μια εμπειρία δίχως αρχή και τέλος, η οποία καταλήγει να μας κοιτάει σαν ένα Rorschach inkblot emoticon.
Πρόκειται για μια έκθεση που βασίζεται στην προσωπική πρόσληψη του επισκέπτη σε σχέση με τον χώρο και τον χρόνο. Θα ήθελες να μας το αναπτύξεις αυτό;
Στη συγκεκριμένη έκθεση υπάρχει μια δομή που ίσως επιτρέπει τη συνειδητοποίηση αυτής της συνθήκης μέσα από τη δεσμευτική συνειρμική αλυσίδα των αφηγήσεων και το συμπερασματικό αδιέξοδο. Βλέπετε, αντιλαμβάνομαι τη δύναμη μιας εικόνας σε συνάρτηση με την εμπειρία που προκαλεί στον θεατή της. Η αφήγηση λοιπόν στα έργα δεν έχει αυτοσκοπό την εξιστόρηση με αρχή, μέση και τέλος, αλλά τη μύηση και τη διατήρηση σε μια σχέση. Η προσωπική αντίληψη και εμπειρία του θεατή είναι αυτή που ενεργοποιεί το έργο και νομίζω πως στη διατήρηση αυτής της σχέσης βρίσκεται η αξία του έργου.
Έχουν μια τεχνική αλλά και θεματική «ακρότητα» τα συγκεκριμένα έργα. Θα ήθελες να μας μιλήσεις λίγο παραπάνω για αυτή την “in your face” οπτική;
Αν εννοείτε το πλήθος των εικόνων που συνθέτουν το κάθε έργο και την ένταση των χρωμάτων, αυτό έχει να κάνει εν μέρει με τον παγκόσμιο ανταγωνισμό για την προσοχή μας. Η σαγήνη και το σοκ είναι η γλώσσα της εξάρτησης. Το χαρακτηριστικό ενός εθισμού είναι ότι ο οργανισμός αποζητά όλο και μεγαλύτερη ποσότητα από την ουσία στην οποία έχει εθιστεί και αναισθητοποιείται όλο και περισσότερο σε προσλαμβάνουσες που δεν αντιστοιχούν στην ανάλογη ένταση. Από αυτή την άποψη ελπίζω ότι τα έργα λειτουργούν σαν παγίδες προσοχής. Πώς όμως διατηρείται η σχέση πέρα από τον αρχικό εντυπωσιασμό;
Η «ακρότητα» που περιγράφετε είναι ένας τρόπος υπέρβασης. Το μυαλό, όσο υγιές και αν μοιάζει φαινομενικά, μπορεί εύκολα να παρεκτραπεί. Φανταστείτε τι θα συνέβαινε εάν μια υπέρμετρη συνειρμική διαδικασία σας οδηγούσε στην από-γνωση; Με ενδιαφέρει αυτή η δραματουργία, γιατί περιγράφει με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια τη σύγχρονη κοινωνική συνθήκη και ο θεατρικός της χαρακτήρας υπαινίσσεται την υποκρισία της. Επίσης, η απόγνωση και η έκσταση ταυτίζονται και αυτό είναι ίσως το σημείο που το φάντασμα που αντιλαμβανόμαστε ως «εγώ» καταρρέει και η αντανάκλαση των φαινομένων μας διαπερνά χωρίς αφηγηματικό φίλτρο.
Σχετικά με αυτή την “in your face” οπτική στην οποία αναφέρεστε, ίσως να γνωρίζετε ότι το πρόσωπό μας συνδέεται άμεσα με την ενσυναίσθηση, ως όργανο αντίληψης της συναισθηματικής κατάστασης του άλλου. Πάνω στο δικό μας πρόσωπο αισθανόμαστε τον άλλο. Πριν από μερικά χρόνια ξεκίνησα μία σειρά έργων μέσα στα οποία ο θεατής μπορούσε να τοποθετήσει το πρόσωπο του και έτσι να γίνει μέρος τους. Με αυτόν τον απλοϊκό τρόπο ήθελα να καταστήσω ορατή τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε ένα έργο τέχνης και στον θεατή του, όταν το πρώτο καταφέρνει να λειτουργήσει ως αντανάκλαση. Ως βλέμμα που κοιτά την καταγωγή του μετά από απαγωγή. Και έτσι να μπορεί κάποιος να δει τον εαυτό του ως «άλλο», απαλλαγμένο από την προσωπική του εξιστόρηση.
Χρησιμοποιείς πολλαπλά υλικά για τη δημιουργία των έργων σου, θα μπορούσε κανείς να πει ότι λειτουργούν και σαν κατασκευές;
Συνθετικά είναι πολύ περισσότερο κατασκευές από ότι είναι ζωγραφική. Δεν έχει τόσο να κάνει με τα πολλαπλά υλικά όσο με την προσέγγιση.
Ποια η έμπνευση αυτής της σειράς έργων και ποιο έργο ήταν το έναυσμα για αυτή την έκθεση;
Αυτή η σειρά έργων ξεκίνησε από την ιδέα ενός συγκεκριμένου έργου, του “Screentime” και η έκθεση είχε ως έναυσμα την πρόσκληση από την γκαλερί μου, τα Δύο Χωριά, για συμμετοχή σε μια νέα φουάρ στη Νέα Υόρκη που ονομάζεται “Future Fair”. Λόγω πανδημίας η φουάρ ακυρώθηκε και αποφάσισα να εξελίξω την πολύ ενδιαφέρουσα για εμένα θεματική της έκθεσης, δουλεύοντας ιδέες που προέκυψαν χωρίς την πίεση του χρόνου. Το έργο “Screentime” στην ουσία «γέννησε» όλη την υπόλοιπη έκθεση, η οποία ολοκληρώθηκε με τη ζωγραφική του έργου “Screentime extended”, το οποίο βασίζεται στην ίδια ιδέα και δομή του “Screentime”, αλλά έχει διαφορετική ανάπτυξη της αφήγησης και των παραστάσεων. Ανάμεσα σε αυτά τα δύο έργα απλώνονται όλα τα υπόλοιπα σαν επαναλήψεις, προσομοιώσεις και αντιστοιχίες που διαμορφώνουν την εμπειρία της έκθεσης σε συνάρτηση με τη θεματική της. Για παράδειγμα η επανάληψη ίδιων έργων με διαφορετικό υλικό ή σε διαφορετικό πλαίσιο ή ανάπτυξη οδηγεί, όχι στην επανάληψη της εμπειρίας, αλλά σε μια ύπνωση που καθιστά ορατή την υποκείμενη αμνησία.
Τα έργα σου φέρουν μια πολύ συγκεκριμένη «φιλοσοφία» που προκύπτει από προσωπικές εμπειρίες και ιδεολογίες σου, που εναλλάσσονται μέσα στα χρόνια. Πώς εξελίσσεται αυτή η φιλοσοφία μέσα από τα έργα σου;
Η οποιαδήποτε υλοποίηση είναι εφικτή μονάχα μέσα από σχήματα και τα σχήματα έχουν τους δικούς τους περιορισμούς. Επομένως οι πεποιθήσεις μου που σχηματοποιούνται μέσα από τα έργα μου αλλάζουν στον ρυθμό που ορίζουν οι προσωπικές μου εμπειρίες, σε συνάρτηση με τον βαθμό που επιτρέπεται να χωρέσει την αλλαγή τους το ίδιο σχήμα ή η εξέλιξη του. Βέβαια οι ίδιες οι εμπειρίες αποτελούν σχήματα που για κάποιο λόγο εντυπώθηκαν στη μνήμη μας και δημιούργησαν πεποιθήσεις, οι οποίες εάν δεν εξετάζονται συνεχώς και ανανεώνονται μέσω της παρατήρησης, τότε παρεμποδίζουν τη σχέση μας με το παρόν. Επομένως δεν ξέρω αν εξελίσσεται η φιλοσοφία μου μέσα από τα έργα μου. Αυτό που γνωρίζω είναι ότι προσπαθώ να μην επιτρέπω τη στασιμότητα του έργου μέσα από την υιοθέτηση μιας φιλοσοφίας, αλλά να ανακαλύπτω ξανά την ουσία της φιλοσοφίας μου μέσα από την εξέλιξη του έργου.
Πιστεύεις στη θεραπεία μέσω της τέχνης και κατ’ επέκταση μέσω της δικής σου έκφρασης;
Στη διάσταση της άσκησής της η τέχνη είναι βαθιά θεραπευτική εάν δεν καθορίζεται από τον χρόνο και το αποτέλεσμά της. Στη διάσταση της εμπειρίας της μπορεί να είναι είτε θεραπευτική είτε επιβλαβής. Αυτό εξαρτάται και από τον δημιουργό αλλά και από τον δέκτη. Όμως κανείς δεν μπορεί να το ορίσει αυτό εξωτερικά. Μπορεί οι προθέσεις ενός δημιουργού να είναι οι καλύτερες και για τον δέκτη η εμπειρία να είναι βασανιστήριο. Πιστεύω ότι θεραπεία υπάρχει στην τέχνη, όταν λαμβάνει χώρα αυτή η «απαγωγή» που μας κλέβει από τον εαυτό μας και μας αλλάζει την προοπτική. Αυτό όμως μπορεί να συμβεί με οτιδήποτε.
Η έκθεση αυτή έχει σαφή αναφορά στο τεχνολογικό κόσμο και στην διείσδυση αυτού στη ζωή μας. Σχολιάζει καίρια ζητήματα που αφορούν στον εθισμό μας από την τεχνολογία και αυτό που μας προκαλεί αυτός ο εθισμός. Θα ήθελες να μας το αναπτύξεις αυτό;
Βιώνουμε χωρίς αρχή, μέση και τέλος την εμπειρία της επαυξημένης πραγματικότητας του ενδιάμεσου διαστήματος ανάμεσα στις οθόνες μας και τον οργανικό κόσμο και οι νευρώνες του εγκεφάλου μας διασυνδέονται αναλόγως. Εκεί ανάμεσα λοιπόν εγκλωβίζονται εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα που δεν προλαβαίνουν να αφομοιωθούν και έτσι μπλέκονται μέσα σε άλλες εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα και η διάκριση ανάμεσα στο υπαρκτό και το επινοημένο γίνεται αδύνατη. Στο άμεσο μέλλον αυτό ενδέχεται να ενσωματωθεί και τεχνολογικά με την εμφύτευση υπολογιστών στο ανθρώπινο σώμα, οπότε δεν ξέρω αν έχει καν νόημα να το συζητάμε. Αυτό που έχει πολύ μεγάλη σημασία να συζητήσουμε όμως όσο έχουμε ακόμα τη δυνατότητα είναι το ποιος ορίζει τη διασυνδεμένη εμπειρία μας, πού την οδηγεί και με ποιο μέσο και ποιο σκοπό;
Ποια είναι τα μελλοντικά σου σχέδια και ποιο το επόμενο σου βήμα;
Να συνεχίσω να ζωγραφίζω. Να δημιουργήσω χρόνο για να πειραματιστώ με καινούριες ιδέες και υλικά και να χαίρομαι περισσότερο την οικογένεια μου και τους φίλους μου. Τον Ιούνιο έχω προγραμματισμένη μια έκθεση στην Πινακοθήκη Κυκλάδων, στη Σύρο, μαζί με τον Αλέξανδρο Βασμουλάκη, τη Ραλλού Παναγιώτου και τον Πάνο Τσαγκάρη σε επιμέλεια Γιώργου Αλτουβά.
Λίγα λόγια για τον Ηλία Καφούρο
Ο Ηλίας Καφούρος γεννήθηκε το 1978 στην Αθήνα, όπου εργάζεται και ζει. Έλαβε το πτυχίο του στη Ζωγραφική από την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας το 2004, ενώ σπούδασε Ζωγραφική και τεχνικές του Διαλογισμού στο Osho Multiversity στην Ινδία και Animation στη σχολή εικαστικών τεχνών School of Visual Arts της Νέας Υόρκης.
Το έργο του Καφούρου έχει εκτεθεί σε πολυάριθμες ατομικές εκθέσεις, όπως μεταξύ άλλων στις: Description Fails (K-art, Αθήνα), High on Definition (Volta 7, Βασιλεία, Ελβετία), A thesis on the shelf (AD Gallery, Αθήνα), The image is unsustainable (Francoise Heitsch Gallery, Μόναχο, Γερμανία), Incognito (Dio Horia, Μύκονος).
Από την εταιρεία Hermès του ανατέθηκε να φιλοτεχνήσει μια σειρά σχεδίων για τα θρυλικά ομώνυμα μεταξωτά μαντήλια, καθώς και μια εγκατάσταση για την παρουσίαση του οίκου στην Αθήνα σε μια εν εξελίξει συνεργασία που ξεκίνησε το 2014. Το 2013 έλαβε την επιχορήγηση του Ιδρύματος Fulbright.
