Ποιο είναι το πρόσωπο του Χρόνου; Τι μορφή έχουν οι θεότητες; Πώς ζωντανεύει η φύση και τα στοιχεία της; Ποια ανθρώπινη μορφή καταλαμβάνουν οι θεσμοί; Σε ποια φιγούρα αντικατοπτρίζεται η ανθρώπινη φύση; Που καθρεφτίζεται η αλληγορία;
Η αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης κατακλύζεται από ένα παλίμψηστο υλικών και έργων που «πλέκει» μια διαδρομή στους αιώνες, στους πολιτισμούς, στην τέχνη και τις περιόδους της, από την Αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την Αναγέννηση έως και τη Νεότερη Τέχνη. Οι τέσσερις αυτές εποχές συνδιαλλέγονται αρμονικά, «κόβουν και ράβουν» τα νήματά τους ανάμεσα σε προσωποποιήσεις, συμβολισμούς και αλληγορίες συνθέτοντας την έκθεση «ΝοΗΜΑΤΑ. Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα».
«ΝοΗΜΑΤΑ» με τα 6 από τα 7 γράμματα κεφαλαία με νοήματα/ νήματα υπαρκτά και διαχρονικά που σε ακολουθούν σε αυτή την περιπλάνηση περνώντας μέσα από τις 6 ενότητες: Ο Χρόνος, η Φύση, οι Θεότητες, ο Άνθρωπος & η Ανθρώπινη Φύση, οι Θεσμοί και οι «Αλληγορίες».
«Χαρακτηριστικά ανθρωποκεντρικός ο ελληνικός πολιτισμός δεν αποδίδει μόνον τους θεούς του κατ’ εικόνα και ομοίωση των ανθρώπων αλλά προσωποποιεί και την ίδια τη φύση, τον χρόνο, τις έννοιες, τις ιδέες και τους θεσμούς, τον ψυχισμό του, τα συναισθήματα και τις τέχνες», σημειώνει ο Γενικός Διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης Καθ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης εξηγώντας τη γέννηση αυτής της έκθεσης.
165 έργα μικρού, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους, από υλικά διαφορετικά, με τις ρίζες τους σε εποχές που εναλλάσσονται και θεματικές που δίνουν η μία τη σκυτάλη στην άλλη σε συνεχή ροή. Από νομίσματα, κεραμικά και πήλινα όστρακα, αγγεία, ανάγλυφα, αγάλματα σε χειρόγραφα και βιβλία, τοιχογραφίες και πίνακες ζωγραφικής.
«Μου πήρε 50 χρόνια περίπου αυτή η έκθεση», αναφέρει ο Νικόλαος Σταμπολίδης. «Η πρώτη φορά που άκουσα για τις προσωποποιήσεις ήταν από τους δασκάλους μου, τον Γιώργο Δεσπίνη και τον Μανώλη Ανδρόνικο. Το έδεσα στο μυαλό μου και ήθελα πάντα να βρω μια ευκαιρία να το κάνω. Το ψάξιμο υπήρχε πάντα αλλά η μεγάλη εργασία έγινε τα τελευταία 2 χρόνια».
Και συνεχίζει υπογραμμίζοντας πως «πρόκειται για μία έκθεση παράδειγμα». «Θα ήθελα χιλιάδες έργα, αλλά θα ήταν αδύνατο να μεταφερθούν και να εκτεθούν όλα εκείνα τα έργα που θα επιθυμούσα να εκπροσωπήσουν τις ενότητές της. Γι’ αυτό είπα ότι αυτή η έκθεση είναι ένα παράδειγμα».
Τα 165 έργα αναπτύσσονται στον χώρο των περιοδικών εκθέσεων του μουσείου με τέτοιο τρόπο ώστε να μην περιορίζουν τον θεατή στην αυστηρά γραμμική πορεία στον χρόνο και τις ενότητες. Στα ζητούμενα, σύμφωνα με τον Καθ. Νικόλαο Σταμπολίδη, ήταν να δημιουργούνται παράλληλα δίοδοι διαφυγής προς άλλες ενότητες ή υποενότητες, και κάπως έτσι τα «νήματα» να υφαίνουν σταδιακά την πλέξη με τα νοήματα που συνδέονται.
Ωστόσο η μοναδικότητα της διαδρομής «ΝοΗΜΑΤΑ. Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα» δεν έγκειται μόνο στις θεματικές που ξεδιπλώνει και στον τρόπο που χτίζεται τελικά αυτή η περιήγηση, αλλά κυρίως στο γεγονός ότι περισσότερα από τα μισά έργα της ταξιδεύουν για πρώτη φορά προς κάποιο άλλο μουσείο.
Αντικρίζοντας τα Πρόσωπα – Χρόνος, Φύση, Θεότητες, Ανθρώπινη Φύση, Θεσμοί και «Αλληγορίες»
Στην έκθεση συναντάμε τον ίδιο τον Χρόνο σε διαφορετικές μορφές, τις εποχές, τις ώρες, την ημέρα και τη νύχτα. Κεντρικός είναι ο ρόλος του έργου του Ρούμπενς από το Μουσείο του Πράδο. Χρονολογημένο το 1638 το έργο απεικονίζει τον Κρόνο να καταβροχθίζει τον γιο του, το παρελθόν που τρώει το παρόν – μέλλον.
120 χρόνια μεταγενέστερο από εκείνο του Ρούμπενς ένα έργο πορσελάνινο απεικονίζει τον χρόνο με φτερά αυτή τη φορά και από την άλλη η τοιχογραφία της «Φλώρας» του 1ου αιώνα μ.Χ, μια προσωποποίηση της άνοιξης που ταξιδεύει από το Μουσείο της Νάπολης. Σε περίοπτη θέση το σύγχρονο έργο του 1968-69, οι Τέσσερις εποχές του Γιάννη Τσαρούχη. Η άνοιξη και το φθινόπωρο παίρνουν γυναικείες μορφές, ενώ το θέρος και ο χειμώνας αποδίδονται με ανδρικές φιγούρες.
Στις Θεότητες γνωρίζουμε την Τύχη, τον Πλούτο, τη Νίκη, την Πειθώ. Έννοιες που έχουν προσωποποιηθεί ή αλληγορίες που έχουν θεοποιηθεί. Ανάμεσά τους το περίφημο άγαλμα της Νίκης της Σανδαλίζουσας που μεταφέρθηκε από τον 1ο όροφο του Μουσείο Ακρόπολης στην αίθουσα της έκθεσης προκειμένου να δούμε πώς λειτουργεί σε ένα διαφορετικό context, όπως αναφέρει ο Καθ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης.
Ανακαλύπτουμε τις φιγούρες του Έρωτα και της Ψυχής στον πίνακα του Jacopo Zucchi από το 1589, που μεταφέρθηκε από την Galleria Borghese, ενώ ανατρέχοντας πίσω στο 330 μ.Χ. ξεπροβάλει το Άγαλμα του Πόθου από το Musei Capitolini.
Στους Θεσμούς οι έννοιες της δικαιοσύνης – της αδικίας και της νέμεσης καταλαμβάνουν τη δική τους μοναδική φιγούρα σε κάθε έκθεμα, ενώ περιλαμβάνονται έργα που ασχολούνται με την προσωποποίηση των ίδιων των πόλεων αλλά και της τύχης τους στην ιστορία.
Στον Αττικό μελανόμορφο και ερυθρόμορφο αμφορέα από το Kunsthistorisches Museum της Βιέννης διακρίνουμε δύο γυναικείες μορφές, τη Δίκη με σφυρί, έτοιμη να χτυπήσει-πολεμήσει την Αδικία. Το έργο ανήκει στο 520 π.Χ και στέκεσαι στην αλληγορία που κρύβεται στο τατουάζ στο χέρι της αδικίας, κάτι που οι Αθηναίοι πολίτες δεν συνήθιζαν, με αποτέλεσμα να δηλώνει κάποιον ξένο, όπως ακριβώς και η αδικία είναι ξένη στην δικαιοσύνη της αθηναϊκής πολιτείας.
Η δικαιοσύνη προσωποποιείται και στο έργο του Τζόρτζιο Βαζάρι του 1541-42, που κατέφθασε από την Πινακοθήκη της Ακαδημίας στη Βενετία, με την πλάτη στραμμένη μαζί με δύο άνδρες προσωποποιήσεις της μετάνειας.
Ένα από τα εκθέματα που αποκαλύπτουν το πρόσωπο της νέμεσης ανήκει στα ευρήματα του Δίου, που, όπως ανέφερε ο Νικόλαος Σταμπολίδης, εκτίθεται στη μνήμη του Καθηγητή Δημήτριου Παντερμαλή. Εκεί η νέμεση μαζί με τα σύμβολά της την ζυγαριά και τον τροχό, φαίνεται να καταπατάει στο στήθος την ύβρη.
Περνώντας στις προσωποποιήσεις των πόλεων συναντάμε το άγαλμα «Η Τύχη της Αντιοχείας» του 300π.Χ, ένα αντίγραφο από το Μουσείο του Βατικανού που απεικονίζει τη γυναικεία μορφή κρατώντας στάχυα στο χέρι να πατάει πάνω σε έναν νεαρό που φαίνεται να κολυμπάει.
Στα εκθέματα – ωδή στη Φύση και τα στοιχεία της συναντάμε τη γη, τον αέρα, τη φωτιά και το ύδωρ, ουράνια και αστρικά σώματα, ποτάμια, ωκεανούς και βουνά, αλλά και προσωποποιήσεις νησιών και ηπείρων.
Από τον Κρατήρα του Τάλω με την προσωποποίηση της Κρήτης από το 420 – 400 π.Χ και το Museo Ruvo Jatta, κάνουμε άλμα προς τον 18ο αιώνα και είμαστε μπροστά στην «Αλληγορία των τεσσάρων στοιχείων της φύσης» μέσα από τους 4 πίκανες του Stefano Pozzi από το Palazzo Barberini με το Νερό, τη Γη, τη Φωτιά και τον Αέρα.
Στην Ανθρώπινη φύση που προσωποποιείται παρατηρούμε εκθέματα με τον Πόνο, τον Φθόνο, το Γήρας, τον Ύπνο, τη Μνήμη, τις Αρετές, τα Αμαρτήματα αλλά και τις Τέχνες που βρίσκει η κάθεμία τη δική της μορφή. Ξεχωρίζει ο πίνακας του Giovanni De Min από την Galleria dell’ Academia με τον «Ηρακλή στο σταυροδρόμι» ανάμεσα στην Αρετή και την Κακία, η θεά Αθηνά ως προσωποποίηση της αρετής και η Αφροδίτη ως κακία.
Ο Νικόλαος Γύζης αποτυπώνει τον Πόνο σε ένα μικρό σε μέγεθος μπρούντζινο έργο και την «Ποίηση που συντονίζει το βιολί της με το τραγούδι των πουλιών» στο πίνακά του, δύο εκθέματα του 19ου αιώνα που μεταφέρθηκαν στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης από την Εθνική Πινακοθήκη.
Στις Αλληγορίες ξεχωρίζει το εντυπωσιακό έργο του Μποτιτσέλι «Η συκοφαντία του Απελλή». Καθισμένος στον θρόνο ένας βασιλιάς με το στέμμα του και αυτιά γαιδάρου. Δεξιά και αριστερά του δύο μορφές, το ψεύδος και η διαβολή, μπροστά του ο φθόνος που κρατάει από το χέρι τη συκοφαντία, η οποία στολίζεται από την παρόρμηση και δίπλα της η μισοκρυμμένη απάτη. Αριστερά η μαυροντυμένη μετάνοια και η γυμνή γυναικεία μορφή της αλήθειας.
Ο επίλογος της έκθεσης σφραγίζεται με μία ακόμη αλληγορία και το χάλκινο έκθεμα της Χίμαιρας του 400 π. Χ από το Μουσείο της Φλωρεντίας. Η Χίμαιρα έχει την όψη λιονταριού με πλάτη κατσίκας και ουρά φιδιού. Ανατρέχοντας στην Πολιτεία του Πλάτωνα η έννοια της Χίμαιρας συνδέεται με τα εκφυλισμένα παραδείγματα της διακυβέρνησης, ενώ σήμερα συμβολίζει το αδύνατο, το άπιαστο, το ουτοπικό.
8 εκθέματα από το Βρετανικό Μουσείο – «Άλλο πράγμα ο δανεισμός και άλλο τα Γλυπτά του Παρθενώνα»
Ανάμεσα στα εκθέματα που κατέφθασαν από τα μεγάλα μουσεία του εξωτερικού, με κάποια από αυτά να ταξιδεύουν για πρώτη φορά, διακρίνουμε και 8 αγγεία από το Βρετανικό Μουσείο. Πρόκειται για αγγεία με πολυπρόσωπες παραστάσεις με πάνω από 27 μορφές. Σε αυτά και η εντυπωσιακή Υδρία του Μειδία του 420 π.Χ με μυθολογικές παραστάσεις του Κάστορα, του Πολυδεύκη και του Ηρακλή, που ταξιδεύει για πρώτη φορά μετά από 250 χρόνια που βρισκόταν στο Βρετανικό Μουσείο.
«Επέμενα να έρθει το αγγείο αυτό, όχι μόνο για τις προσωποποιήσεις που περιέχει, αλλά κυρίως για τις αναλογίες που έχει σε ύψος και πλάτος με τις υδρίες από τη ζωφόρο του Παρθενώνα», αναφέρει ο Νικόλαος Σταμπολίδης.
«Τέτοια αγγεία κατά τη γνώμη μου δεν είναι καθημερινή χρήσης, είναι αγγεία που χρησιμοποιούνταν στη τελετουργία των γενεθλίων της Αθηνάς, υδριαφόροι έφεραν τέτοιου είδος αγγεία πάνω στους ώμους τους για να τελέσουν όλες τις τελετουργίες και τις θυσίες κατά τη διάρκεια των εορταστικών γενεθλίων και της πομπής των Παναθηναίων στην Ακρόπολη».
Με αφορμή τον δανεισμό των 8 εκθεμάτων για την έκθεση «ΝοΗΜΑΤΑ.Προσωποποιήσεις και Αλληγορίες από την αρχαιότητα έως σήμερα» στο κάδρο μπαίνουν και τα Γλυπτά του Παρθενώνα αλλά και η δήλωση του Καθ. Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη, μετά την ακύρωση της συνάντησης του Βρετανού πρωθυπουργού Ρίσι Σούνακ με τον Πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη λίγες μέρες νωρίτερα: «Πολιτισμός δεν είναι μόνον οι αρχαιότητες και τα έργα Τέχνης. Πολιτισμός είναι και οι σχέσεις και οι συμπεριφορές των ανθρώπων».
Όπως τόνισε όμως στην παρουσίαση της έκθεσης ο Νικόλαος Σταμπολίδης: «Άλλο πράγμα ο δανεισμός και άλλο τα Γλυπτά του Παρθενώνα».
«Τα δύο μουσεία έχουν πολύ καλές σχέσεις και περιμένουμε ότι στο τέλος τα Γλυπτά ή τα Μάρμαρα -όπως προτιμάτε- θα επιστρέψουν για πάντα, όχι για την περηφάνια και την ταυτότητά μας, που λένε μερικοί, διότι η ταυτότητά μας βρίσκεται εδώ στον Βράχο που στέκει ακόμη. Το θέλουμε, όχι μόνο εμείς αλλά όλος ο πλανήτης, ο δυτικός πολιτισμός. Η επανένωση και η επιστροφή αυτή να είναι ένας τρόπος για να δούμε τον κόσμο μας, τον σημερινό του 20ού αιωνα ενωμένο κάτω από το σύμβολό του, που είναι ο Παρθενώνας. Αυτό είναι ο Παρθενώνας, το μνημείο της αρμονίας, τη αισθητικής, της αρχιτεκτονικής τελειότητας και της δημοκρατίας. Αν η Αθήνα είναι η μητέρα του δυτικού πολιτισμού και η Ρώμη είναι η κορη, όλες οι υπόλοιπες πρωτεύουσες της Ευρώπης, της Αμερικής κ.λπ, είναι τα μεγάλα παιδιά αυτού του πολιτισμού. Οπότε γιατί να μην δουν το σπίτι των προγόνων τους, τον Παρθενώνα, επανενωμένο και ολοκληρωμένο;
Στον κόσμο των τελευταίων δεκαετιων όπου έχουμε όλες αυτές τις κρίσεις, τους πολέμους και τις πανδημίες, είναι η ώρα να σκεφτούμε ότι πρέπει να έχουμε αυτό το κοινό σύμβολο μας όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά για την ανθρωπότητα, αυτό το διεθνές σύμβολο της UNESCO ξανά στην ακεραιότητά του».
