Όταν ξεκίνησα την έρευνα για τη συμμετοχή μεταναστών σε πολιτιστικά δρώμενα δεν περίμενα να βρω τόσο υλικό. Σιγά σιγά ανοίχτηκε μπροστά μου ένας παράλληλος κόσμος που αλληλεπιδρά, αναπτύσσεται, εφάπτεται, αναμιγνύεται, αγωνίζεται για να εκφραστεί, να υπάρξει και να συνυπάρξει στον “κατεστημένο” κόσμο. Μεγάλες οι συζητήσεις και οι προβληματισμοί, μιας και είναι διαφορετικό το πρίσμα και η απόσταση από την οποία ο κάθε εμπλεκόμενος βλέπει τα πράγματα και θέτει τους επιδιωκόμενους στόχους από μια τέτοια συμμετοχή. Πεδίο με έννοιες φορτισμένες, όπως η ένταξη ως ενσωμάτωση στην κυρίαρχη πολιτική και κουλτούρα, η διαφορετικότητα, αλλά και η ισότητα που σημαίνει και εξίσου κριτική στάση, η αποδοχή, η συμμετοχή και η συμβίωση. Και παρόλο που ποτέ η Ελλάδα δεν ήταν ομοιογενής πληθυσμός, η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να είναι σε αρχικό στάδιο όσον αφορά την αποδοχή της ισότιμης συνύπαρξης με τον ξένο. Στόχος ωστόσο αυτού του άρθρου δεν είναι να παραθέσει και να αναλύσει θεωρητικούς προβληματισμούς, ούτε όμως απλά να καταγράψει σχετικές πρωτοβουλίες ή φορείς. Κύρια επιδίωξή μας ήταν να δούμε πώς βιώνεται και τι σημαίνει η συμμετοχή στον πολιτισμό για όσους βρέθηκαν στη χώρα μας για πολύ ή για λίγο, από ανάγκη ή επιλογή.
Φωτογραφία από την πρώτη εκδοχή της παράστασης «Είμαστε οι Πέρσες» που παρουσιάστηκε το 2013 στο πλαίσιο του ReMap 4
Η παράσταση «Ε-ΦΥΓΑ» στο Συνεργείο είναι ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα συμμετοχικής δράσης μεταναστών σε θεατρικό επίπεδο. Το όλο εγχείρημα ξεκίνησε πριν από πέντε χρόνια ως εργαστήρι δραματοθεραπείας για πρόσφυγες, σε συνεργασία με την ΜΚΟ Αμάκα. Τα τελευταία 3 χρόνια η ομάδα έχει σταθεροποιηθεί. Το 2011 με το “Station Athens“ δουλεύτηκε το ταξίδι προς την Ελλάδα και οι προσωπικές εμπειρίες των προσφύγων με σωματικό θέατρο, γιατί ακόμα δεν υπήρχε επαρκής γνώση της γλώσσας. Μετά ανέβηκε το “Eίμαστε σπίτι”, με θέμα το πώς χτίζει ο μετανάστης τη ζωή του στη νέα χώρα υποδοχής. Κατόπιν, το “Είμαστε οι Πέρσες” βασισμένο στους Πέρσες του Αισχύλου και πιο πρόσφατα το “Έφυγα”, που καταπιάνεται με τους λόγους για τους οποίους άφησαν οι μετανάστες την πατρίδα τους, το διάστημα δηλαδή πριν το ταξίδι τους προς την Ελλάδα. «Ο,τιδήποτε κάνουμε ξεκινά κυρίως από τους ίδιους», εξηγεί η σκηνοθέτης Γιολάντα Μαρκοπούλου. «Δίνεται το θέμα για δουλειά, αλλά χωρίς να πιέζουμε και να ρωτάμε, όχι γιατί δε θέλουμε, αλλά για να μην ξεπερνάμε τα όρια. Με τον τρόπο τους οι μετέχοντες κάνουν το δικό τους μανιφέστο. Αντιπροσωπεύουν μια κατηγορία ανθρώπων που δεν έχουν μιλήσει προς τα έξω και θέλουν να το κάνουν. Το θέατρο είναι ένα μέσο να μιλήσουν, να δηλώσουν πράγματα. Είναι σημαντικό να ανήκεις σε μια ομάδα, πόσω μάλλον όταν ζεις μόνος σε μια ξένη χώρα. Οι αντιδράσεις του κοινού στο Συνεργείο ήταν πολύ θετικές, έμενε και μιλούσε με τους μετέχοντες, κάτι που το προτρέπαμε κι εμείς για λόγους κοινωνικοποίησης». Πριν από λίγες μέρες ανακοινώθηκε και η συμμετοχή της ομάδας με τη νέα εκδοχή του έργου “Είμαστε οι Πέρσες” στο Φεστιβάλ Αθηνών. «Στόχος είναι πλέον ένα ευρύτερο κοινό, όχι μόνο αυτοί που γνωρίζουν κι είναι ευαισθητοποιημένοι. Γι’ αυτό και η παράσταση στην Πειραιώς είναι ένα μεγάλο στοίχημα, καθώς απευθύνεται πλέον σε ένα ευρύτερο, ανομοιογενές κοινό. Έδωσε μεγάλη χαρά στην ομάδα και ένα κίνητρο, να δουλέψουν ακόμα πιο επαγγελματικά».
Φωτογραφία από την ομάδα Κράμα – ΚΕΘΕΑ MOSAIC
Ο Χασάν είναι μέλος της παραπάνω ομάδας. Τον είδα στο Συνεργείο να διηγείται μια πολύ σκληρή και ανθρώπινη ιστορία, την ιστορία του. Τον συναντώ τώρα στη θεατρική ομάδα «Κράμα» του ΚΕΘΕΑ MOSAIC και τον αναγνωρίζω, οπότε γίνεται και το σχετικό καλαμπούρι μεταξύ των “συναδέλφων” του. Η θεατρική ομάδα έχει μαζευτεί για πρόβα στο φιλόξενο νεοκλασικό του Άγιου Παντελεήμονα, μοιράζονται τσάι και χυμούς και πειράζουν ο ένας τον άλλον. «Το θέατρο ήταν το όνειρό μου από μικρός», μου λέει. «Στο Αφγανιστάν δεν γινόταν να παίξω, στο Ιράν το ίδιο, πήγαινα απλά σινεμά κι ονειρευόμουν να γίνω κι εγώ ηθοποιός. Όταν έφτασα στην Ελλάδα δεν έβρισκα πάλι τίποτε λόγω γλώσσας. Η γλώσσα είναι πολύ σημαντική για την επικοινωνία. Έψαξα όμως να βρω λύση, τελικά μέσω γνωστού έμαθα για την ομάδα. Στην πρόβα μπαίνω και ξεχνάω τα προβλήματα για λίγες ώρες. Μ΄ αρέσει να γνωρίζω κόσμο, διαφορετικούς ανθρώπους. Το θέατρο είναι σαν ζύγι, γέρνει μια στη χαρά, μια στο θυμό». Η ομάδα Κράμα ξεκίνησε το 2012 ως μια δράση του ΚΕΘΕΑ Mosaic, με κύριο στόχο την εκμάθηση ελληνικών σε μετανάστες μέσω της Τέχνης και κυρίως του θεάτρου. Η ομάδα είναι ανάμικτη με Έλληνες και μετανάστες από διάφορες χώρες. Πολλοί έχουν γνωριστεί στα μαθήματα ελληνικών στην ΕΠΑΝΟΔΟ, όπου επίσης λειτουργεί θεατρική ομάδα. Το 2012 παρουσιάστηκε έργο τους στο Εμπρός για το ταξίδι τους στην Ελλάδα, που προέκυψε μετά από συζητήσεις και κοινές δράσεις. Το 2014 ανέβασαν τον Ρινόκερο του Ιονέσκο στον Δήμο Αθηναίων και τώρα ετοιμάζεται η παράσταση Οι Ηλίθιοι του Νιλ Σάιμον στο θέατρο του Νέου Κόσμου. «Η πορεία της ομάδας στη διάρκεια των χρόνων έχει αλλάξει πολύ», μου λέει η υπεύθυνη της ομάδας, Ελένη Ζαχαροπούλου. «Η ουσία είναι οι ανθρώπινες σχέσεις και η αλληλεπίδραση, το αίσθημα να ανήκεις σε μια ομάδα. Η μαγεία είναι η διαφορετικότητα και παράλληλα η ομαδική λειτουργία και η αγάπη για το θέατρο. Κι επειδή μιλάμε για ερασιτεχνικό, εκπαιδευτικό θέατρο, η βελτίωση της γλώσσας μέσα από αυτό είναι τεράστια». Πολλοί μου μιλάνε για μεταμόρφωση. Ο Ρόκα είναι ήρεμος και στο έργο παριστάνει τον θυμωμένο, βγάζοντας τα απωθημένα του, όπως λέει. «Ξεφεύγεις από τα καθημερινά, αναπτύσσεις κάτι νέο τον εαυτό σου». Και ο Ρεζά είναι χαμηλών τόνων, αλλά στην παράσταση σπάει ένα τραπέζι, κάνοντας τους θεατές, ανάμεσά τους και τους γνωστούς που είχε καλέσει από τη δουλειά του, να δουν και μια άλλη πλευρά του. «Έψαχνα να βρω κάτι μέσα από την τέχνη για να εκφραστώ. Κάνω πρόβες στο σπίτι και νομίζουν πως τρελάθηκα. Βγάζουμε κάτι κρυφό εδώ, το μέσα μας, αγαπιόμαστε, θυμώνουμε. Διαφωνούμε και τα ξαναβρίσκουμε. Έχει δημιουργηθεί μια άλλη κοινωνία μέσα στην κοινωνία. Λένε για δύο εκατομμύρια μετανάστες στην Ελλάδα, που κάνουν όμως κυρίως μεταξύ τους παρέα. Δεν πολυβγαίνουν έξω, μαζεύονται στα σπίτια ή στην πλατεία. Υπάρχουν ψυχολογικά προβλήματα κι ένας τρόπος να τα αντιμετωπίσεις είναι να μπεις σε μια ομάδα». Και ο Χουσεΐν μεταμορφώνεται. Στην Επάνοδο είχε μεταμορφωθεί σε σαμοβάρι που διηγιόταν την ιστορία που έβλεπε στο σπίτι του, στην οικογένειά του. «Όλοι πλέον έμαθαν το όνομα της μητέρας μου. Δεν είχα ξαναμιλήσει τόσο για μένα, είπα πολύ προσωπικά πράγματα, που πρέπει να βγαίνουν στο θέατρο χωρίς ντροπές».
Φωτογραφία από τις δράσεις στο Θέατρο Εμπρός
Στο Εμπρός λειτουργούν τα τελευταία χρόνια μια σειρά από εργαστήρια, ομάδες και δράσεις, στα οποία συμμετέχουν πρόσφυγες και μετανάστες. Αυτά περιλαμβάνουν εικαστικά, χορό, περφόρμανς, ποίηση, κλπ. Στόχος είναι να ακουστεί η διαφορετικότητα και να υπάρξει μια κοινή έκφραση μέσα από αυτήν. Μιλάω με τη Χριστίνα Θωμοπούλου, εικαστικό, και την Ελένη Τζιρτζιλάκη, community art αρχιτέκτονα για τις δράσεις «Με νύχια και με δόντια»: «Απευθυνθήκαμε στο Στέκι Μεταναστών, καλέσαμε ομάδες όπως η Οργάνωση Γυναικών Αφρικής, οι Mandela girls, η Ένωση Αφγανών καλλιτεχνών, Σύριοι πρόσφυγες, κ.ά. Το 2013 οργανώσαμε βραδιές με αραβική ποίηση, στα ελληνικά και στα αραβικά. Προηγήθηκαν συναντήσεις, διαβάσαμε και επιλέξαμε ποιήματα, σημειώσαμε αποσπάσματα που μας αφορούσαν και μας ενδιέφεραν. Διαβάστηκαν γνωστοί ή και λιγότερο γνωστοί ποιητές που αποδίδονταν με σωματική περφόρμανς. Στην πρώτη περίοδο της γνωριμίας μας διατηρούσαμε οργανωτικό κυρίως ρόλο, θέλοντας κατά βάση να ακουστεί αυτό που οι ίδιοι ήθελαν να εκφράσουν. Κάναμε και άλλες βραδιές με πολωνική και με αφγανική ποίηση, αναλόγως με τους μετέχοντες, σε μια προσπάθεια να ενωθούν οι άνθρωποι γύρω από την ποίηση σε ένα χώρο και να ακουστούν οι διαφορετικές γλώσσες της Αθήνας. Υπήρξε μεγάλη ανταπόκριση. Ακολούθησε εβδομαδιαίο εργαστήρι, όπου συζητούσαμε για τα σύνορα, το ταξίδι και τη διαμονή τους εδώ. Μια ομάδα με Αφγανούς από το Στέκι Μεταναστών, ναυαγοί από τη Λευκάδα, μας διηγήθηκαν το ναυάγιο, το έγραψαν και το κάναμε περφόρμανς με εικαστικά στοιχεία. Είχαμε διηγήσεις από Αλγερία, Αφγανιστάν, Συρία, Σενεγάλη, Ιταλία, αλλά και Γαλλία και Ελλάδα για το ταξίδι, τις συλλήψεις και την εμπειρία της φυλακής, την εξορία, τη Λαμπεντούζα και το Φαρμακονήσι. Αυτά παρουσιάστηκαν στο Εμπρός, στο Αντιφασιστικό φεστιβάλ και στην πλατεία Μοναστηρακίου. Οι μετέχοντες θέλουν πάρα πολύ να συμμετέχουν και να εκφραστούν. Τους ενδιαφέρει πολύ να δείχνουν τη δουλειά τους προς τα έξω, πιο πολύ από εμάς. Να αντιμετωπίσουν σύνορα, όρια και ταμπού. Μέσα από αυτό βλέπεις πώς οι άνθρωποι ανοίγουν σαν λουλούδια, ενώ αρχικά είναι πιο μαζεμένοι. Ανοίγονται και μεταξύ τους, γράφουν δικά τους πράγματα, κάνουν κάτι μόνοι τους. Αρχικά η εβδομαδιαία συνάντηση σου δίνει ένα λόγο να πας κάπου, εκεί που δεν υπήρχε κανένας. Μετά που ξεπερνώνται τα εμπόδια, κατακτιέται μια καθημερινότητα, που μπορεί να ακούγεται απλό, αλλά είναι το ζητούμενο για εκείνους». Η Ελένη και η Χριστίνα δεν ασχολούνται από φιλανθρωπική ή ανθρωπιστική διάθεση. Είναι κάτι που τις αφορά άμεσα, γιατί όλοι μας έχουμε ζήσει μια φυγή, έναν αποχωρισμό, μια απώλεια. «Αυτό που κάνουμε είναι σαν μικρές πυγολαμπίδες μέσα στο σκοτάδι, όπως γράφει ο Georges Didi-Huberman. Δεν θα αλλάξουμε την πόλη, αν όμως γίνονται πολλές τέτοιες μικρές προσπάθειες ίσως να μη φτάνουν τα πράγματα ως τον βαθύ ρατσισμό».
Ένας από τους συμμετέχοντες στις δράσεις του Εμπρός είναι ο Ρασίντ, που έφτασε από την Αλγερία στην Ελλάδα πριν από τέσσερα χρόνια: «Γράφω από μικρός ποιήματα και κείμενα στα γαλλικά και στα αραβικά. Τώρα προσπαθώ να βρω μεταφράσεις στα ελληνικά, για κείμενα και σενάριά μου. Μέσα από την Τέχνη γνώρισα κόσμο, είμαι πια μέσα στην κοινωνία, δεν νιώθω τόσο ξένος πλέον. Θέλω όμως να εκφραστώ και μου είναι δύσκολο λόγω της γλώσσας. Υπάρχουν πράγματα που ο άλλος δεν τα καταλαβαίνει και δεν ξέρω πώς αλλιώς να τα εκφράσω, παρά μόνο με το σώμα, κι αυτό κάναμε στο εργαστήρι δραματοποιημένης ποίησης. Μου το πρότειναν όταν άκουσαν ένα κείμενο που είχα γράψει για τους ανθρώπους που πνίγηκαν στο Φαρμακονήσι. Επειδή δεν μπορούσα να κάνω κάτι για να το εμποδίσω, έγραψα τουλάχιστον ένα μικρό μήνυμα για τον κόσμο. Μήπως αλλάξουν τα πράγματα».
—
Στο β’ μέρος του αφιερώματος μιλάμε με τη Νάγια και τον Σέργιο από το Θέατρο του Καταπιεσμένου, τη Λορέτα από την Οργάνωση Αφρικανών Γυναικών, τον Παναγιώτη από την ομάδα “Έλα να δεις τι κάνουμε”, τον Μιχάλη από την Ανάσα και τον Νίκο Διαμαντή από το θέατρο Σημείο με την παράσταση “Under-κρυμμένες φωνές”.
—
Διαβάστε επίσης:
– Από τη μαρτυρία στη σκηνή, της Τώνιας Καράογλου
—
Κεντρική φωτογραφία από την παράσταση «Ε_ΦΥΓΑ» στο Συνεργείο
