Κείμενο: Τώνια Καράογλου
«Ποιητικά κείμενα/άγρια εποχή» τιτλοφορείται η φετινή δεύτερη περίοδος του Θεάτρου Τέχνης και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, δύο έργα εκ διαμέτρου αντίθετα: το πλήρες θεατρικότητας «Νησί των σκλάβων» του Μαριβώ (σκηνοθεσία Μαριάννας Κάλμπαρη) και το, ολότελα «πεζό», νέο έργο της Λένας Κιτσοπούλου: «Η ανουσιότητα του να ζεις» (σε δική της σκηνοθεσία).
Στο επίκεντρο του έργου του Μαριβώ «Το νησί των σκλάβων» βρίσκεται ένα παιχνίδι ανταλλαγής ρόλων, πιστό στη μεγάλη παράδοση του λαϊκού θεάτρου της Αναγέννησης. Δύο ζευγάρια αφέντη και δούλου -ο Ιφικράτης με τον Αρλεκίνο και η Ευφροσύνη με την Κλεάνθη- ναυαγούν σε ένα νησί που κατοικείται αποκλειστικά από δραπέτες σκλάβους. Ο Τριβελίνος, άρχοντας του νησιού, θα τους πληροφορήσει για τον νόμο που το διέπει: αφέντες και δούλοι θα υποχρεωθούν να ανταλλάξουν ρόλους, οι δούλοι να πάρουν τη θέση του αφέντη τους και αυτοί τη δική τους. Στόχος είναι να πάρουν οι αφέντες ένα «μάθημα ανθρωπιάς», απαραίτητο προκειμένου να τους επιτραπεί να φύγουν από κει. Στο σύντομο μονόπρακτο, ο Αρλεκίνος θα ντυθεί τα ρούχα του αφέντη του και η Κλεάνθη αυτά της κυρίας της και θα ξεκινήσουν το «μάθημα». Η συμμόρφωση δεν θα αργήσει να έρθει και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερα «καψόνια»· λίγο-πολύ, θα χρειαστεί μια γλαφυρή περιγραφή των ελαττωμάτων των αφεντάδων τους και λίγη περιπαιχτική -ούτε καν κοροϊδευτική- αναίδεια απέναντί τους. Σύντομα οι αφέντες θα παραδεχτούν τα λάθη τους, θα ορκιστούν για την αλλαγή της συμπεριφοράς τους και θα υποσχεθούν μια καλύτερη, δίκαιη ζωή στους δούλους τους. Τέλος καλό, όλα καλά.
«Νησί των Σκλάβων»
Το έργο, απόλυτα συνεπές με το συγγραφικό ύφος του Μαριβώ, παρόλο που φαίνεται να φέρει αποχρώσεις μιας πολιτικής συνείδησης, λειτουργεί ως ένα ευχάριστο, ανάλαφρο και ανώδυνο θεατρικό ιντερμέδιο· το συγγραφικό ενδιαφέρον στρέφεται κυρίως στη θεατρικότητα του ευρήματος -δηλαδή στην υιοθέτηση μιας νέας ταυτότητας- και τις δυνατότητες που γεννά (λ.χ. όσον αφορά τη γλώσσα, που είναι και το χαρακτηριστικό της δραματουργίας του Μαριβώ), παρά στην ουσία αυτής της νέας –ταξικής– ταυτότητας.
Ναι μεν ένα ποιητικό κείμενο αλλά καθόλου άγριο, θα μπορούσε να είναι το γενικό συμπέρασμα, αν δεν μεσολαβούσε η σκηνοθετική ματιά της Μαριάννας Κάλμπαρη που δημιούργησε ένα απολύτως σύγχρονο δείγμα σκηνικής γραφής, χωρίς να θυσιάσει τίποτα από τη θεατρικότητά του. Άλλωστε, στα σχεδόν τριακόσια χρόνια που μεσολάβησαν από το έτος γραφής (1725), η επιστήμη απέδειξε για τα καλά ότι η φύση του ανθρώπου και η επιρροή της από την εξουσία είναι ζητήματα πολύ περισσότερο πολύπλοκα και σκοτεινά από όσο η συμμόρφωση δια της ομοιοπαθητικής οδού που προτείνει το έργο.
«Νησί των Σκλάβων»
Χαρακτηριστικό ως προς τη σκηνοθετική παραδοχή για τη διαβρωτική επίδραση της εξουσίας δεν στάθηκε μονάχα το φινάλε της παράστασης, που κατέδειξε πως οι αφέντες μονάχα για να ελευθερωθούν προσποιήθηκαν μετάνοια. Φάνηκε κυρίως από την ανάγνωση των δύο δούλων, όταν πήραν το «πάνω χέρι». Μπορεί ο Αρλεκίνος να αποτελεί άνθρωπο «καλής πάστας» («το σχέδιο μου είναι να παραμείνω άνθρωπος», θα δηλώσει τελικά απαρνούμενος τον νέο του ρόλο), αλλά έως τότε είχε σχεδόν διανύσει την απόσταση από την ανθρωπιά προς την κτηνωδία που του αναλογούσε. Ο παρολίγον βιασμός της Ευφροσύνης από τον Αρλεκίνο, η εξευτελιστική ταπείνωσή της από την Κλεάνθη κυριάρχησαν στη σκηνοθετική ανάγνωση και έδωσαν στο έργο μία νέα δυναμική – και παράλληλα δικαιολόγησαν και ενίσχυσαν κατά πολύ την, μάλλον αδύναμη από την ίδια τη δραματουργία -τουλάχιστον για τα σημερινά δεδομένα-, διαδικασία της «ομοιοπαθητικής μεθόδου». Εξίσου αποτελεσματικά λειτούργησε η απόφαση της Κάλμπαρη να αντικαταστήσει τον Τριβελίνο με μια απρόσωπη, ηχογραφημένη φωνή, άγνωστης προέλευσης· η αποπροσωποποίηση του άρχοντα του Νησιού δημιούργησε άμεσα την εικόνα μιας αόρατης εξουσιαστικής δύναμης -που ανήκε ταυτόχρονα εδώ και αλλού, στο παρόν και στο μέλλον-, υποβλητικής, μυστήριας, και γι’ αυτό ίσως κι επικίνδυνης κι ας λειτουργούσε προς όφελος των καταπιεσμένων. Η όψη (σκηνικά-κοστούμια Κωνσταντίνου Ζαμάνη) στάθηκε καθοριστική ως προς το δραματικό αποτέλεσμα· τόσο η όψη των ηρώων, που σε στιγμές έφερναν σε γκροτέσκ, εξπρεσιονιστικούς κλόουν, όσο και το σκηνικό, διάσπαρτο με σωρούς ρούχων, που λειτουργούσαν ως συνεχής υπόμνηση του Νησιού ως τόπου εφαρμογής ενός παιχνιδιού/πειράματος πάνω στην αλλαγή ταυτότητας.
«Η ανουσιότητα του να ζεις»
Το έργο της Λένας Κιτσοπούλου, από την άλλη, δεν έχει τίποτα το «ποιητικό». Ο πλήρης τίτλος του είναι χαρακτηριστικότατος: «Μια μέρα, όπως κάθε μέρα, σε ένα διαμέρισμα από τα χιλιάδες διαμερίσματα της Αθήνας, αυτά με τα κουφώματα ασφαλείας και τους βολικούς καναπέδες τους, σε κατάσταση αμόκ. Ή Η ανουσιότητα του να ζεις». Αυτό ακριβώς είναι το έργο: δυο φιλαράκια (η ίδια και ο Γιάννης Κότσιφας) αράζουν με τα laptop τους στο γωνιακό καναπέ, σε ένα σαλόνι βγαλμένο από τις σελίδες του καταλόγου του ΙΚΕΑ, και αναλώνονται σε ένα σωρό καθημερινές, τετριμμένες, συχνά ρηχές και ανούσιες, κουβέντες· για τη μαγειρική, τα ψώνια, τις ταινίες, τη δουλειά, τις διακοπές, το σπίτι, πηδάνε από το ένα θέμα στο άλλο, μαλώνουν, εκρήγνυνται, ξαναμονοιάζουν. Μια παράσταση σαν reality show. Ακόμη και η ένταση των φωνών φαίνεται να είναι ελαφρώς χαμηλότερη από ό,τι επιβάλλει η θεατρική συνθήκη. Οι θεατές μοιάζουν να παρακολουθούν από την κλειδαρότρυπα κάτι παντελώς ανούσιο αλλά τρομακτικά οικείο. Αλλά, αναμενόμενα, υπάρχει κι ένα δεύτερο επίπεδο, που υποβόσκει πίσω από τις ανούσιες αυτές συζητήσεις και που τόσο γλαφυρά περιγράφει τον Έλληνα του σήμερα, το διαχρονικό όνειρο για ένα σπίτι, τον ωχαδερφισμό, τον ρατσισμό και την ξενοφοβία του («κέντημα» ολόκληρο το σχετικό κομμάτι με αφορμή τη γειτονιά του Κεραμεικού). Και υπάρχει και το στοιχείο του «σοκ», η αδικαιολόγητη, ξαφνική, ακραία βία, που μας θυμίζει της αγάπη της Κιτσοπούλου για το splatter θέαμα, όπως μας απέδειξε και στην «Κοκκινοσκουφίτσα», αλλά και τη δική μας ανοχή, το δικό μας εθισμό στην (απολαυστική) κατανάλωση αυτής βίας· και που ακόμη παραπέρα, καταδεικνύει με κραυγαλέα ωμότητα επί σκηνής μια νοσηρότατη εκδοχή των ανθρώπινων σχέσεων.
«Η ανουσιότητα του να ζεις»
Ο λόγος της Κιτσοπούλου δεν είναι βιτριολικός, ούτε «ψαγμένος»· αντίθετα, είναι σαν να προέκυψε ύστερα από στοίχημα για το πόσο κενός περιεχομένου μπορεί να γίνει. Αυτόν τον λόγο, όμως, τον παρακολουθείς μονορούφι· ναι, και λόγω της «ηδονοβλεπτικής» συνθήκης του κρυφοκοιτάγματος και για να δεις πού θα το πάει. Κυρίως όμως για τη δυναμική του να λειτουργεί σαν καθρέφτης που συνεχώς στρέφεται προς το μέρος μας. Στο φινάλε, με την απόλυτη απεύθυνση του θεάματος προς το κοινό, η Κιτσοπούλου σηκώνει τον καθρέφτη προς τον εαυτό της. Η ίδια διαθέτει τον απαραίτητο αυτοσαρκασμό, θέλω να ελπίζω και την ικανότητα αυτοκριτικής. Εμείς; Μπορούμε να αναγνωρίσουμε στοιχεία μας μέσα στο σκηνικό της κόσμο; Ή, μήπως, οι περισσότεροι (ή κάποιοι, δεν ξέρω) απολαμβάνουν το «φαινόμενο Λένα Κιτσοπούλου», ακριβώς επειδή θεωρούν πως έχει ελάχιστη σχέση με τους ίδιους; Άραγε, τα τρανταχτά γέλια του κοινού, τουλάχιστον της επίσημης πρεμιέρας που παρακολούθησα, απέναντι σε ένα κείμενο που μας φτύνει κατάμουτρα, τι από τα δύο καταδεικνύει;
—
Info: «Ποιητικά κείμενα/άγρια εποχή» στο Θέατρο Τέχνης:
– Το «Νησί των σκλάβων» του Μαριβώ (σκηνοθεσία Μαριάννας Κάλμπαρη) έως 5/4
– «Η ανουσιότητα του να ζεις» (σε κείμενο & σκηνοθεσίας Λένας Κιτσοπούλου), από τις 22 έως τις 31 Μαΐου στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά
