Η νέα σκηνοθεσία της Έλλης Παπακωνσταντίνου η όπερα «Περσεφόνη» που ανεβαίνει σε παγκόσμια πρεμιέρα στο Μέγαρο Μουσικής, αντλεί έμπνευση από τον κόσμο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και της μυθολογίας. Σημείο εκκίνησης η αρπαγή της Περσεφόνης, μια ποιητική αφήγηση του μύθου ξεδιπλωμένη σε ένα εικαστικό περιβάλλον, στο οποίο το ζωντανό βίντεο και η όπερα αλληλεπιδρούν και εμπλουτίζονται συναρπαστικά. Η Έλλη Παπακωνσταντίνου με τις γνωστές της ανησυχίες για το κοινωνικό, το επαναστατικό με κοινό παρονομαστή πάντα τη γυναίκα, σε συνεργασία με τον καταξιωμένο συνθέτη Δημήτρη Μαραγκόπουλο δημιουργούν μια παράσταση που ακροβατεί ανάμεσα στη νέα όπερα και στο θέατρο και διερευνά την αέναη, μυστική σχέση ζωής και θανάτου.
Ένα απαιτητικό εγχείρημα και μια καλλιτεχνική πορεία δύο φάσεων
Η συνεργασία με τον Δημήτρη Μαραγκόπουλο ξεκίνησε ως μια κοινή επιθυμία τους πριν από μερικά χρόνια για καλλιτεχνική συνεύρεση:
«Θέλαμε πολύ να συνεργαστούμε με τον Δημήτρη Μαραγκόπουλο και όταν η ιδέα της Περσεφόνης, μου ήρθε στο μυαλό, του το πρότεινα και ξεκινήσαμε. Μια συνεργασία που βασίστηκε σε ένα γόνιμο και δημιουργικό διάλογο κατά τη διάρκεια των προβών».
Η σύγχρονη «Περσεφόνη» σε μια οπερατική μορφή σε λιμπρέτο και σκηνοθεσία από την Έλλη Παπακωνσταντίνου και σύνθεση της μουσικής από τον Δημήτρη Μαραγκόπουλο. Ένα απαιτητικό εγχείρημα δύο φάσεων που ολοκληρώνεται με το ανέβασμά του σε παγκόσμια πρεμιέρα στη σκηνή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών την Πέμπτη 1η Φεβρουαρίου. Η πρώτη του φάση θα ξεκινήσει πριν από αρκετά χρόνια όταν η Έλλη Παπακωνσταντίνου θα βρεθεί στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, όπου πέρασε έξι μήνες τιμώμενη με το Βραβείο Fulbright το 2019. Εκεί θα ξεκινήσει το μακρύ σε διάρκεια ταξίδι της έρευνας ανάμεσα σε άγνωστα αποκρυφιστικά κείμενα:
«Εκεί μελέτησα διάφορα θραύσματα από αρχαίους ύμνους, από αρχαία θραύσματα, από σπαράγματα, που είχα πρόσβαση και στην πορεία τα ενσωμάτωσα μέσα στο κείμενο». Πρόκειται για αυτή την πρώτη δημιουργική φάση, τη σύλληψη και τη συγγραφή του λιμπρέτου, «μια μοναχική διαδικασία».
Σε αυτή την πρώτη φάση του εγχειρήματος, της σύλληψης και της συγγραφής του έργου, η Έλλη Παπακωνσταντίνου δούλεψε πολλές ώρες, με αφοσίωση και εμβάθυνση, στοχοπροσηλωμένη και απόλυτη. Μια φάση που θα χρειαστεί περίπου δύο χρόνια για να ολοκληρωθεί μέχρι να ξεκινήσουν οι πρόβες, η ζύμωση με τις ομάδες, με τους ανθρώπους, τους μουσικούς, τη χορωδία και τους ερμηνευτές. Το στάδιο στο οποίο βρίσκεται αντιμέτωπη με τους περιορισμούς του χρόνου, όλα πρέπει να γίνουν γρήγορα αλλά και αυτό της συνεργασίας με τους ανθρώπους.
«Στη δεύτερη φάση του εγχειρήματος, εκείνη δηλαδή των προβών, θέλω να είμαι ανοιχτή. Μπορεί να κόψω ή ακόμα και να δημιουργήσω μια σκηνή με όσα βλέπω εκείνη τη στιγμή και όσα μου δίνουν οι συνεργάτες μου. Είναι μια ανοιχτότητα. Είναι σαν να γεννάω όνειρα μέσα στα όνειρα των άλλων. Ένας δημιουργικός διάλογος που απολαμβάνω».
Τους ρόλους ερμηνεύουν η Σαβίνα Γιαννάτου ως Δήμητρα, ο Αλκιβιάδης Κωνσταντόπουλος ως Ερμής, η Άννα-Αναστασία Σμέρου στον ρόλο της Περσεφόνης (στον ρόλο της μικρής Περσεφόνης η Μάιρα Μανιάρα) και ο Ilya Algaer [Ίλυα Αλγκάιερ] ως Πλούτωνας. Τη μουσική διεύθυνση έχει αναλάβει ο Δημήτρης Κτιστάκης. Η Περσεφόνη, η Δήμητρα, ο Πλούτωνας και ο Ερμής μας οδηγούν στα σταυροδρόμια αρχαίων μύθων, ψυχανάλυσης, οικολογίας και φεμινισμού.
Η Περσεφόνη, η θηλυκή δύναμη, η απειλούμενη φύση και ο θάνατος
Η Έλλη Παπακωνσταντίνου, σκηνοθέτιδα που έχει συνδεθεί σε μεγαλύτερο βαθμό με παραγωγές εκτός των ελληνικών συνόρων, με τις καινοτόμες αναγνώσεις και μεταφορές αρχαίου δράματος και κλασικών, με ανησυχίες για το πολιτικό, το κοινωνικό, το επαναστατικό συνεχίζει και σε αυτό το έργο την απασχολεί το ζήτημα της θηλυκής δύναμης:
«Από όσο θυμάμαι τον εαυτό μου η θηλυκότητα με απασχολούσε έντονα και χαίρομαι που βλέπω τα τελευταία χρόνια και μια γενικότερη μετακίνηση, μια μετατόπιση σε αυτό το πεδίο διεθνώς. Έχω δουλέψει πολύ πάνω σε μύθους που προσπαθώ να τους ανατρέψω, να τους χακάρω, να τους δω μέσα από μια άλλη οπτική. Αυτό άλλωστε κάνουμε και σε όλη μας τη ζωή. Επαναδιαβάζουμε πράγματα που μας έχουν δοθεί».
Και ο μύθος της Περσεφόνης την απασχολεί πολλαπλά γιατί η ανάγνωσή της γίνεται με μια «οικοφεμινιστική» οπτική. Στο επίκεντρο της «Περσεφόνης» της Έλλης Παπακωνσταντίνου βρίσκεται η θηλυκότητα, ο σπόρος που θα ανθίσει μέσα στη Γη, μια Γη που πλήττεται διαρκώς στη σύγχρονη εποχή, που έχει υπομείνει όλα τα δεινά από την κακομεταχείρισή της από τον άνθρωπο:
«Στη δική μου αντίληψη υπάρχει ένας παραλληλισμός στο γυναικείο σώμα και τη γη που θεωρώ ότι και αρχετυπικά υπάρχει μέσα στον Μύθο. Η Περσεφόνη είναι μια μικρή παρθένα όταν αρπάζεται, τότε ήταν 12 και 13 ετών ίσως και μικρότερη. Για αυτό και στη δική μου ανάγνωση υπάρχει η ενήλικη και η παρθένα Περσεφόνη. Υπήρχε λοιπόν εγγεγραμμένη μια αρχετυπική ανδρική βία στη γυναίκα, μια βία που μπορεί να μεταφραστεί και στη σχέση που έχουμε με τη γη.
Είμαστε όλοι παιδιά της γης, γνωρίζουμε το τρομακτικό οικολογικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε και αν δεν αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τις λέξεις μας, τη στόχευσή μας, αν δεν κοιτάξουμε τα παιδιά μας στα μάτια, δεν πρόκειται τίποτα να αλλάξει, θα συνεχίσουμε να βιαιοπραγούμε πάνω στη μητέρα Γη».
Εδώ εντοπίζεται και ο παραλληλισμός, και αυτό επιδιώκει να αναδείξει το έργο:
«Στο επίκεντρο της “Περσεφόνης” μου, βρίσκεται η θηλυκότητα, ο σπόρος που θα ανθίσει ως μαλακή δύναμη από τα βάθη του γίγνεσθαι… για να σκάσει στον κόσμο αυτόν με ένα “αχ” τραγουδιστό η μυθική ψυχή».
Πρόκειται για μια διαφορετική εξιστόρηση της ζωής, μια οικουμενική αγωνία με τη Γη ως το απόλυτο σύμβολο της μήτρας, της γυναίκας που πλήττεται και αδικείται από τη βία ενάντια σε όλες τις θηλυκότητες, την εκμετάλλευση των αδύναμων και των ζώων. Ένα έργο σε τρεις πράξεις με τη χρήση ζωντανής κάμερας που σε συνδυασμό με τα video arts της Κατερίνας Σαββόγλου δημιουργούν εικαστικές ατμόσφαιρες, δίκαια απολαμβάνοντας έτσι τον χαρακτηρισμό cinematic opera όπως αποκαλεί η Ελλη Παπακωνσταντίνου το έργο. Μια όπερα που απευθύνεται σε όλους με τα νοήματα, «δεν είναι μια παράσταση που απευθύνεται σε ειδικούς», να μεταφέρονται κυρίως μέσα από την εικόνα και τη μουσική με έντονα χρώματα και εικόνες.
«Η μουσική βιομηχανία διεθνώς έχει δημιουργήσει ένα τερατώδες κενό ανάμεσα στο είδος της όπερας και τον θεατή. Η όπερα από τη γέννησή της είναι λαϊκό είδος και για αυτό έχει μια απλή αφήγηση που αγγίζει το συναίσθημα. Η διαπραγμάτευση του μύθου γίνεται μέσα από τη μουσική που συγκινεί τον κοινό θεατή. Μπορεί ο καθένας να κάνει τις δικές του αναγωγές».
Ζωή και θάνατος σε έναν αέναο κύκλο. Ειδικά στο δεύτερο και τρίτο μέρος της παράστασης βρισκόμαστε στον Κάτω Κόσμο, εκεί όπου ο θάνατος και το πένθος πρωταγωνιστούν:
«Ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος δεν σκέφτεται τον θάνατο όπως ο αρχαίος Έλληνας. Τον σκέφτεται με φόβο. Εγώ αφιερώνω σχεδόν όλο το έργο στον θάνατο γιατί θέλω να μιλήσω για την αποδοχή του θανάτου, την αποδοχή της ήττας. Πρόκειται για μια μόνο πτυχή της ύπαρξής μας. Πρέπει να φθάσουμε εκεί και στον θάνατο. Να τον αποδεχθούμε γιατί αφορά ένα ολόκληρο ταξίδι γνώσης».
Η Περσεφόνη όπως άλλωστε και κάθε ζωντανός οργανισμός, κάθε ύπαρξη διανύει ένα κύκλο με αρχή, μέση και τέλος σε μια κυκλική αλλαγή. Το τέλος, ο θάνατος είναι και αυτός ένα είδος προορισμού. Κάθε στιγμή, κάθε στάση, είναι σημεία μεταμόρφωσης. Και για εκείνον που φεύγει αλλά και για εκείνον που μένει. Άλλωστε η Δήμητρα και η δική της οπτική αφορά πολύ την Έλλη Παπακωνσταντίνου:
«Παρακολουθούμε πολύ τη Δήμητρα γιατί είναι στον επάνω κόσμο. Είναι ο ζωντανός που βιώνει την απώλεια. Και εκεί τελειώνει η γνώση μας. Όλα τα υπόλοιπα δεν τα γνωρίζουμε. Είναι μέρος του μύθου το τι ακολουθεί, τι συμβαίνει στον Κάτω κόσμο».
Οι εικόνες της Έλλης Παπακωνσταντίνου, καινοτόμες, σαγηνευτικές αποτελούν συλλογή μιας ευρύτερης αισθητικής που έχει χρόνια τώρα καλλιεργήσει μέσα από προσωπικές της αναφορές, τα ταξίδια της, τα αναγνώσματά της, από μια περιοχή του ασυνείδητου αλλά κυρίως τη δουλειά που έχει προηγηθεί: «Αυτό αποτυπώνεται ως μια χειρονομία που ούτε και εγώ δεν μπορώ να προσδιορίσω από πού πηγάζει πέρα από όλο αυτό που είμαι και όλο αυτό που βλέπω».
Η Περσεφόνη, η Δήμητρα, ο Πλούτωνας και ο Ερμής μας οδηγούν στα σταυροδρόμια αρχαίων μύθων, οικολογίας και φεμινισμού. Φωνές του κόσμου από την Ινδία, τη Μογγολία, το Θιβέτ, το Μπαλί και τη Μεσόγειο διαπλέκονται με τις φωνές λυρικών τραγουδιστών και χορωδών, αλλά και με απόκοσμους, συγκινησιακά φορτισμένους ηλεκτρονικούς και οργανικούς ήχους.
Στη χορωδία που συνοδεύει τους ήχους συμμετέχουν 170 άτομα, ανάμεσά τους ενήλικες αλλά και πολλά μικρά παιδιά συντονισμένοι, σε απόλυτη ισορροπία ως μια ανάσα: «Ξεχωρίζω τη σκηνή όπου 170 φωνές συντονίζονται σε μια ανάσα, σε μια αναπνοή. Η πρώτη ανάσα, η τελευταία αναπνοή. Ο κύκλος της ζωής. Αυτή όλη η ουσία του έργου και αυτή η μουσική σκηνή το μετουσιώνει απόλυτα με το τραγούδι Ι see the moon. Ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος έχει γράψει μια καταπληκτική μουσική που με συγκινεί».
Η ελληνική πραγματικότητα και η μετανάγνωση των μεγάλων κλασικών
Δυναμική, παραγωγική, ανήσυχη και αεικίνητη η Έλλη Παπακωνσταντίνου έχει μια λαμπρή καλλιτεχνική πορεία με αξιοσημείωτες παραστάσεις και διακρίσεις μέχρι σήμερα. Ιδρύτρια της ομάδας ODC Ensemble, έχει τιμηθεί δύο φορές με το Βραβείο Fulbright, τόσο για την έρευνά της στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ όσο και για το έργο Oedipus: Sex with Mom was Blinding, ενώ έχει αποσπάσει και το διεθνές βραβείο Music Theatre NOW 2018-9 για την παράσταση The Cave.
Έργα της έχουν παρουσιαστεί σε πολλά σημαντικά διεθνή Φεστιβάλ, έχει συνεργαστεί με σπουδαίες Όπερες ενώ στην Ελλάδα, έργα της έχουν παιχτεί, μεταξύ άλλων, στο Φεστιβάλ Αθηνών, στο Εθνικό Θέατρο, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης. Ωστόσο πώς βλέπει τα καλλιτεχνικά δεδομένα σήμερα στην Ελλάδα;
«Είναι πολύ δύσκολα τα πράγματα, σαφώς καλύτερα από τοτε που είχα κάνει την πρώτη μου δουλειά πριν από 15 περίπου χρόνια. Υπάρχει μια τάση προς βελτίωση αλλά βλέπουμε ότι τα χρήματα είναι λίγα, οργάνωση δεν υπάρχει και αναφέρομαι κυρίως στα κρατικά θεσμικά θέατρα. Το πρόβλημα δεν εντοπίζεται στην ιδιωτική πρωτοβουλία αλλά στην οργανωμένη πολιτειακή επαφή με την Τέχνη, στη μουσική, στον χορό και στο θέατρο που αγαπούν τόσο πολύ οι Έλληνες. Επίσης υπάρχει και μια σχετική εσωστρέφεια που με στεναχωρεί πάρα πολύ. Ενώ το θέατρό μας είναι σε πολύ καλό επίπεδο, δεν εξάγουμε, δεν ερχόμαστε σε επικοινωνία με ξένους φορείς παρά μόνο ιδιωτικά. Εγώ ως γυναίκα σκηνοθέτιδα σήμερα στην Ελλάδα δεν αισθάνομαι πως έχω βρει τον χώρο μου. Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο».
Αναφορικά με την κριτική που προσφάτως δέχτηκαν καλλιτέχνες για την ελεύθερη διασκευή μεγάλων κλασικών έργων θα αναφέρει:
«Όλα αυτά μου φαίνονται γραφικά. Βεβαίως έχουν απασχολήσει και τους Βρετανούς λόγω του Σαίξπηρ αλλά αυτό έγινε τη δεκαετία του ’80. Τη δεκαετία του ’90 είχε λήξει. Σε εμάς που είμαστε μερικά χρόνια πίσω, δεν έχει ακόμα κλείσει αλλά θα γίνει νομίζω, είναι ζήτημα χρόνου. Κάθε σκηνοθέτης έχει δικαίωμα να έχει τη δική του κρίση. Απλώς οφείλει να ενημερώσει το κοινό ότι πρόκειται για ένα έργο που έχει βασιστεί σε κάποιο μύθο, σε κάποιο κλασικό έργο και πως δεν πρόκειται για το ίδιο το έργο. Νομίζω ότι περισσότερο η κουβέντα περιστρέφεται γύρω από τον χώρο του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου. Ότι εμείς δηλαδή έχουμε να περισώσουμε την ιερότητα ενός αρχαίου χώρου. Ο χώρος όμως του αρχαίου θεάτρου, είναι ιερός ακριβώς γιατί είναι ένας χώρος ανατρεπτικός. Και οι αρχαίοι Έλληνες αυτό έδιναν ως πρόσταγμα στον χώρο: ότι ήταν ένας χώρος όπου σε δημόσια θέα μπορούσαν να ανατρέψουν ταμπού, βαθιά ταμπού».
Μία Απάντηση
Ότι χειρότερο η παράσταση, πάλι καλά που δεν έχει και 2η γιατί θα ήταν άδειο το μέγαρο.