Το 1938, ο Θόρτνον Ουάιλντερ γράφει μια διασκευή του Einen Jux will er sich machen (Θέλει να κάνει ένα αστείο), μιας φάρσας του 1842 του Αυστριακού θεατρικού συγγραφέα Γιόχαν Νέστροϊ, η οποία βασιζόταν σε ένα ακόμη παλαιότερο μονόπρακτο έργο από την Αγγλία περίπου στα 1830 του Τζον Όξενφορντ, A Day Well Spent. Το νέο έργο ήταν ο Έμπορος του Γιόνκερς, το οποίο κι έφτασε στο Μπρόντγουεϊ, μια κωμωδία για έναν πλούσιο επιχειρηματία, ο οποίος ξεκινά την ανεύρεση μιας γυναίκας, μιας συντρόφου στο πλευρό του.
Ωστόσο μια δεκαετία αργότερα, ο Ουάιλντερ αναθεώρησε τον τίτλο του έργου και από The Merchant of Yonkers το μετατρέπει σε The Matchmaker– βασική αλλαγή ο εμπλουτισμένος ρόλος της πρωταγωνίστριας, μιας νεαρής χήρας που κανονίζει γάμους για την κοινότητά της στο Γιόνκερς. Μετά από επιτυχημένες παραστάσεις στο Φεστιβάλ του Εδιμβούργου και στο Λονδίνο το 1954, το The Matchmaker παρουσιάστηκε στο Μπρόντγουεϊ τον Δεκέμβριο του 1955, ανεβάζοντας 486 παραστάσεις (ρεκόρ του Ουάιλντερ στο Μπρόντγουεϊ) και αποτέλεσε τη βάση για μια χολιγουντιανή ταινία με πρωταγωνιστές τη Σίρλεϊ Μακλέιν και τον Άντονι Πέρκινς.
Τη φετινή χρονιά, ο συγγραφέας Θόρτνον Ουάιλντερ επισκέπτεται για πρώτη φορά το Εθνικό Θέατρο, συστήνοντάς μας τη γοητευτική και σπαρταριστή Προξενήτρα. Η κωμωδία του βραβευμένου με Πούλιτζερ συγγραφέα, ανεβαίνει στη Σκηνή Μαρίκα Κοτοπούλη – Θέατρο REX σε σκηνοθεσία Θωμά Μοσχόπουλου. Είναι ένα έργο που έχει παιχτεί σε πολλές διασκευές. Αυτή είναι η εκδοχή από το ανέβασμα του 1980 στο Θέατρο Σούπερ Σταρ με τη Έλλη Λαμπέτη στον πρωταγωνιστικό ρόλο στο πλευρό του Δημήτρη Παπαμιχαήλ, στην παράσταση «Ντόλλυ η προξενήτρα».
Η προξενήτρα, στα αγγλικά The Matchmaker, αν και λατρευτή κάποτε ανάμεσα στους κοινωνικούς κύκλους των ανθρώπων, στο πρόσωπό της πολλοί έβλεπαν την ελπίδα της ανεύρεσης της αδελφής ψυχής, είναι πλέον μια έννοια που χάνεται από την ελληνική γλώσσα. Είναι μια έννοια σχεδόν γραφική και ολίγον παλιομοδίτικη:
«Είναι αυτή που φτιάχνει τα ταιριάσματα, τις συνδέσεις. Ένας άνθρωπος που καταφέρνει και ενώνει τους ανθρώπους μέσα από τα κοινά τους και όχι μέσα από τις διαφορές τους. Ενώ όλοι ξεκινάνε με ιδεοληψίες ακραίες για τη ζωή, για τον έρωτα, αυτή είναι φοβερή σχετικίστρια και βάζει νερό στο κρασί ολονών καταφέρνοντας να τους ενώσει», σχολιάζει στο ελc ο Θωμάς Μοσχόπουλος βλέποντας μία από τις χιουμοριστικές σκηνές που εκτυλίσσονται πάνω στη σκηνή κατά τη διάρκεια μιας από τις πρόβες λίγο πριν την πρεμιέρα.
«Έρχεται όμως μια στιγμή στη ζωή του κάθε ανθρώπου, που πρέπει να αποφασίσει αν θα ζήσει ένας ηλίθιος μαζί με άλλους ηλίθιους ή ένας ηλίθιος μονάχος του», γράφει ο Ουάιλντερ στο έργο του και εδώ εντοπίζεται και όλη η ουσία.
Άνθρωποι μπαίνουν και βγαίνουν μέσα από πόρτες στο εντυπωσιακό περιστρεφόμενο σκηνικό. Ρόδα είναι η ζωή και γυρίζει και ποτέ δεν ξέρεις τι σου επιφυλάσσει στο επόμενο λεπτό. Παρεξηγήσεις, απρόσμενες εκβάσεις, ανατροπές. Εκτός και αν παραδοθείς στα πονηρά χέρια, μάλλον καλύτερα στα λόγια μιας ευφυούς Προξενήτρας που θα λαδώσει τα γρανάζια της ζωής και θα φέρει κοντά ανθρώπους, φαινομενικά ασύνδετους.
Η μοναξιά μας τυραννάει λίγο πολύ όλους και οι ήρωες του Ούαιλντερ δεν διαφέρουν:
«Ο Ουάιλντερ κάνει κάτι πολύ σημαντικό στο έργο. Στην κανονική δράση του έργου, διακόπτει συχνά και βάζει τους ήρωες να εξομολογούνται στο κοινό, σπάζοντας τη θεατρική σύμβαση και να μας αποκαλύπτουν όλα τα ψυχολογικά ελατήρια και κίνητρα από μέσα τους που τους οδηγούν να κάνουν όλες τις παρεξηγήσεις που προκαλούν, προσθέτοντας έτσι μια τρίτη διάσταση».
Μια φαρσοκωμωδία με φιλοσοφικούς στοχασμούς που κλείνει το μάτι σε κάτι τρυφερό και ανθρωπιστικό, κάτι λιγότερο απόλυτο. Ο Ουάιλντερ άλλωστε επιδιώκει σε αυτή τη νέα διασκευή να συνταιριάξει τα διαφορετικά, να ακονίσει και να λειάνει τις διαφορές. Η πρώτη φορά που γράφει το έργο, βρισκόμαστε λίγο πριν την έλευση ενός Β’ Παγκοσμίου πολέμου, μια σκοτεινή και αγωνιώδης περίοδος που κουβαλάει σκιές και πολώσεις ενώ στη δεύτερη διασκευή του, αν και υπό το φως του Μακαρθισμού δείχνει να πνέει αέρα ανανέωσης, απελευθερωτικής αίσθησης.
«Θέλει να συνταιριάξει και αυτός το παλιό θέατρο με κάτι λίγο ανανεωμένο, με μια οπτική πιο μοντέρνα, πιο σύγχρονη. Και σε όλα του τα έργα, έτσι και σε αυτό τον διακατέχει μια τρυφερή μετριοπάθεια σα να μας καλεί όλους να σχετικοποιήσουμε τις απολυτοσύνες μας. Κάτι θα βρούμε εκεί».
«Η Προξενήτρα» του παρόντος και τι τελικά μας ενώνει
Η Ντόλυ, η προξενήτρα, είναι ένα ξεχωριστό πλάσμα ακαθορίστου ηλικίας, ένας χαρακτήρας γεμάτος αντιφάσεις, «η αποτύπωση της ρευστότητας αλλά ποτέ για σκοπό αρνητικό». Μια γυναίκα με θετική διάθεση που ακόμα και όταν εξαπατά τους ανθρώπους το κάνει για το καλό τους. «Μια ανακατώστρα, καταφερτζού, καθόλου κομπλεξική και φοβερά εξωστρεφής γυναίκα, τεράστιας ευαισθησίας. Μου θυμίζει συχνά παλιές φίλες της γιαγιάς μου που τα πράγματα τότε ήταν τρομερά επιβιωτικά και κάπως τα έβγαζαν πέρα με ένα σοφό χιούμορ». Και η αλήθεια είναι πως η Ντόλυ θέλει μόνο να είναι όλοι καλά.
Σκηνοθετικά ο Θωμάς Μοσχόπουλος υιοθετεί στη σκηνή τις αρχές θεάτρου εν θεάτρω, το έργο από μόνο του ορίζει μια τέτοια σκηνοθετική επιλογή. Άνθρωποι που ζουν στο παρόν αλλά με αναφορές στο παρελθόν:
«Δεν επιλέγουμε στο έργο να μιλήσουμε στον θεατή κυριολεκτικά για μια άλλη εποχή αλλά δίνουμε σημάδια ενός μύθου που αφορά το τότε. Ένα παρελθόν που με πονηρό τρόπο διεισδύει στο σήμερα». Και είναι λογικό καθώς μια Προξενήτρα δεν θα μπορούσε να έχει καμία επαφή με την πραγματικότητα του σήμερα.
Οι άνθρωποι όμως ακόμα και σήμερα επιθυμούν να φροντίσουν τον μοναχικό εαυτό τους, αναζητούν ένα ταίρι, ένα σύντροφο. Και ο ρόλος της Προξενήτρας παραδίνεται στα χέρια της τεχνολογίας. Εφαρμογές όπως το Tinder αναλαμβάνουν τα ταιριάσματα των ανθρώπων. Ένα μηχανικό προξενιό που ανταποκρίνεται στις σημερινές ανάγκες. Γιατί όμως οποιαδήποτε μεσολάβηση φαντάζει με ταμπού; Μια Προξενήτρα σήμερα, ένας άνθρωπος που θα μεσολαβούσε για να βρούμε ταίρι θα φάνταζε ταμπού. Όπως άλλωστε και μια παρόμοια εφαρμογή πριν από χρόνια, θα ήταν επίσης ταμπού. Άρα μήπως είμαστε λίγο ιδεοληπτικοί απέναντι στο τι μας ενώνει;
«Γιατί κάποιος που έχει τη δύναμη να συνενώσει, να συμβιβάσει τις αντιφάσεις κάποιου, είναι αρνητικό πρόσωπο; Γιατί έρχεται σε κόντρα με το ρομαντικό ιδεώδες του έρωτα ή της όποιας συνύπαρξης. Δεν μπορώ την εξιδανίκευση πια. Νομίζω ότι μας απομακρύνει».
Όμως ο Ουάιλντερ στο έργο του δεν έχει πρόθεση να μας μιλήσει για τις τακτικές προξενιού, για τις κανάτες που μπορούμε να ρίξουμε από το μπαλκόνι, από τα γούρια, τα ξόρκια και τα κρυφά ραντεβού μέχρι να γνωρίσουμε το ιδανικό μας ταίρι. Ο Ουάιλντερ θέλει να μιλήσει για μια αταξική κοινωνία και για τη ζωή γενικά:
«Για την απολυτοσύνη πίσω από την οποία ο καθένας μας οχυρώνεται πίσω της, γιατί νιώθει ευάλωτος. Το πάντρεμα ή το μη πάντρεμα είναι απλώς η αφορμή. Και η Προξενήτρα μία συμβολική φιγούρα που σατιρίζει τις κοινωνικές δομές και τους απόλυτους χαρακτήρες», αναφέρει στην κουβέντα μας ο Θωμάς Μοσχόπουλος.
Πάνω στο περιστρεφόμενο σκηνικό, μια στρογγυλή κεντρική σκηνή. Σε μια μεσοαστική κοινωνία, λέει ο Ουάιλντερ στο έργο, δεν υπάρχουν ειδικές είσοδοι για τους πλούσιους ούτε ειδική γλώσσα. Όλοι μπαίνουν από την κύρια είσοδο. Μια ομάδα 13 εκλεκτών ηθοποιών σε μια διαρκή κίνηση μέσα από αυτή την είσοδο, και μια διαρκή μεταμόρφωση των ίδιων των χαρακτήρων:
«Τους βλέπεις όλους τους χαρακτήρες διαρκώς να αλλάζουν κατά τη διάρκεια του έργου. Αυτή η επικράτεια του εγώ κλονίζεται πολύ εύστοχα από τον ίδιο τον συγγραφέα. Μοιάζει να ειρωνεύεται την οποιαδήποτε βεβαιότητα. Και αυτό όντως μπορεί να είναι τρομακτικό αν δεν έχεις αποδεχθεί ότι τα πάντα είναι ρευστά. Δε γίνεται διδακτικός, ούτε καταγγελτικός. Απλώς μας δείχνει ένα καθρέπτη για τις ανθρώπινες αδυναμίες». Και σε αυτό το σημείο δεν μπορώ παρά να ρωτήσω τον Θωμά Μοσχόπουλο αν εκείνος πιστεύει πως υπάρχει ιδανικό ταίρι για κάθε άνθρωπο:
«Eγώ πιστεύω ότι η αγάπη είναι μια δέσμευση, μια ανάληψη καθήκοντος, είναι δουλειά και όχι αίσθημα. Έχεις λόγους να συνδεθείς με τη μισή υφήλιο. Ένα σημείο σύνδεσης με κάποιον άνθρωπο δεν αρκεί για να σε κρατήσει. Μετά απαιτεί πολλή δουλειά. Χάνεται το εξάμηνο του έρωτα, μάλιστα σε κάποιους μπορεί να μην υπάρχει καν αυτό το εξάμηνο και έχουν καταφέρει να χτίσουν πολύ γερές σχέσεις. Αν αφήσεις τον ρομαντισμό να οδηγήσει τις επιλογές σου προβάλλεις στον άλλον κάτι που δεν είναι, αλλά αυτό που θα ήθελες να είναι. Πιστεύω ότι οι μετριοπαθείς επιλογές έχουν μεγαλύτερο πεδίο εξέλιξης. Χρειάζεται λίγη αφοσίωση, και αφοσιώνεσαι σε κάτι που πλησιάζει ήρεμα και μεθοδικά».
Για την ιστορία – Ισορροπία ανάμεσα στη φάρσα και τη τραγωδία
Ένα ταξίδι στη Νέα Υόρκη του 19ου αρχίζει με οδηγό τη δαιμόνια Προξενήτρα Ντόλυ Λεβί (Γαλήνη Χατζηπασχάλη), η οποία θα αναλάβει με ενθουσιασμό να βρει την ιδανική σύζυγο στον πλούσιο αλλά ολίγον ιδιότροπο χήρο Οράτιο Βαντεργκέλντερ (Σίμος Κακάλας). Την ίδια στιγμή, η Ντόλυ θα βοηθήσει την ανιψιά του Οράτιου Ερμενεγάρδη, να παντρευτεί τον εκλεκτό της καρδιάς της και θα μηχανορραφήσει προκειμένου όλοι και όλες να βρουν το ιδανικό τους ταίρι ή τουλάχιστον κάποιον που θα απαλύνει λίγο τη μοναξιά τους.
Πολλές οι απρόσμενες καταστάσεις που οι χαρακτήρες θα περάσουν, κωμικοτραγικά εμπόδια, συνωμοσίες, μεταμφιέσεις όλα σε απόλυτη ενορχήστρωση από την ευφυή και τετραπέρατη Ντόλυ.
Στην απολαυστική αυτή φάρσα για το χρήμα και τον έρωτα όλοι και όλες αναζητούν διακαώς την περιπέτεια και την εφικτή ευτυχία. Για να την κατακτήσουν όμως θα πρέπει να περάσουν από μια σειρά κωμικοτραγικών εμποδίων: να κρυφτούν, να μεταμφιεστούν, να συνωμοτήσουν, να αντιμετωπίσουν απρόσμενες καταστάσεις που σε όλες έχει βάλει το χεράκι της η τετραπέρατη Ντόλυ.
«Τα ίδια θέματα με αυτά που βιώνουν οι ήρωες θα μπορούσαν να είναι και θέματα τραγωδίας. Το κούνημα προς την κωμωδία και τη φάρσα είναι αυτό που σου επιτρέπει να αντέξεις τις φρικαλεότητες και το άγχος που διατρέχει τους ήρωες. Όλοι τους διακατέχονται από ένα διαρκές άγχος. Να προλάβουν, να ζήσουν, να σωθούν, να μη μείνουν μόνοι».
Το κείμενο του έργου έχει διατηρηθεί σχεδόν ανέπαφο εκτός από ένα μονόλογο που ο Θωμάς Μοσχόπουλος έχει προσθέσει στην αρχή, την ώρα που μπαίνει ο κόσμος, ένα κείμενο που περισσότερο μοιάζει με παιχνίδι. Έχουν γίνει μόνο μερικά κοψίματα που ο ίδιος ο Ουάιλντερ υποδεικνύει. Πρόκειται για ολόκληρη σκηνή, δανεισμένη από τον Φιλάργυρο του Μολιέρου:
«Ήταν ένας φοβερά μορφωμένος άνθρωπος ο Ουάιλντερ και συχνά έπαιρνε αναφορές από πολλά έργα άλλων μεγάλων συγγραφέων όπως του Μολιέρου, κλείνοντας το μάτι στους γνώστες θεατές».
Αν και το έργο του Η Μικρή μας πόλη είναι εκείνο που έκανε τον Ουάιλντερ περισσότερο γνωστό, Η Προξενήτρα, είναι το έργο που απολαμβάνει να διαβάζει περισσότερο ο Θωμάς Μοσχόπουλος:
«Με διασκεδάζει που βλέπω έναν συγγραφέα να κάνει πολύ σοβαρά τη δουλειά του χωρίς να παίρνει πολύ σοβαρά τον εαυτό του. Ένας πολύ ικανός συγγραφέας, χωρίς σοβαροφάνεια, δίχως δράμα. Παρότι βρισκόταν ανάμεσα στη βαριά πρωτοπορία της εποχής, το έργο του είναι εύληπτο για τον μέσο θεατή, και η δουλειά του έχει ένα καθαρά ψυχαγωγικό χαρακτήρα».
Και έχουμε ανάγκη και το ψυχαγωγικό θέατρο, εκείνο που θα ευφράνει την καρδιά μας, θα μας κάνει να χαμογελάσουμε, να μας ανακουφίσει, δίνοντας και τον σπόρο να σκεφτούμε λίγο τη ζωή αθώα, χιουμοριστικά και αισιόδοξα μα κυρίως ανθρώπινα. Και η επιλογή του εκάστοτε έργου από τον Θωμά Μοσχόπουπουλο, αντανακλά και μια προσωπική, συναισθηματική του ανάγκη:
«Πολύ σπάνια έχω επιλέξει να σκηνοθετήσω ένα έργο με λογικά κριτήρια, μόνο δηλαδή επειδή πιστεύω πως θα πετύχει. Το κάνω γιατί θέλω λίγο και να με φροντίσω. Είναι πολλές οι ώρες που αφιερώνω για να συζώ τελικά με κάτι που δεν με τροφοδοτεί ψυχικά. Αναζητώ να βγω από το εγώ μου σε κάθε δουλειά και όχι να προβάλλω το εγώ μου. Να καταλάβω άλλες ζωές, άλλους τρόπους σκέψεις, άλλους κόσμους, ένα άλλο ταξίδι. Η κωμωδία σε απαλλάσσει λίγο από τη σοβαροφάνεια που μπορεί να νιώσεις όταν έχεις μιας δραματική συνείδηση. Μπορώ εύκολα να αφεθώ και να ακολουθήσω το σκοτάδι αλλά τώρα είχα ανάγκη, μια ανανέωση».
