«Σήμερα ο από μηχανής θεός είναι η ιστορία»

Κείμενο: Τώνια Καράογλου

Φέτος από την Επίδαυρο λείπουν οι εντυπωσιακές ξένες μετακλήσεις, ενώ τα κατ’ εξοχήν συνδεδεμένα με το αρχαίο δράμα ονόματα καταλαμβάνουν μικρό μερίδιο του προγράμματος. Αντ’ αυτών, δοκιμάζονται στο στίβο της τραγωδίας για πρώτη φορά σκηνοθέτες της τελευταίας γενιάς ή με μεγάλη αλλά ιδιαίτερη θεατρική πορεία και σπουδή πάνω στο αρχαίο δράμα. Ο Κώστας Φιλίππογλου, που τη σεζόν που πέρασε σκηνοθέτησε τις παραστάσεις Τίρζα και Μένγκελε, είναι ένας από αυτούς (δίπλα στον Έκτορα Λυγίζο, τον Δημήτρη Καραντζά, την Άντζελα Μπρούσκου και τη Ρούλα Πατεράκη)· σκηνοθετώντας τον «Φιλοκτήτη» του Σοφοκλή, σημειώνει το δικό του σκηνοθετικό ντεμπούτο στο αρχαίο δράμα και φέρνει το μοναδικό για φέτος ΔΗΠΕΘΕ στην ορχήστρα της Επιδαύρου.

Η επιθυμία του Κώστα Φιλίππογλου να σκηνοθετήσει αρχαίο δράμα υπήρχε από παλιά και φέτος στάθηκε πολύ τυχερός, αφού η επιθυμία του εκπληρώθηκε με ένα εξαιρετικό σχήμα, όπως μας είπε χαμογελαστός στη συνομιλία που είχαμε μαζί του. Στην κουβέντα μας και ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, επιβεβαίωσε με την παρουσία του το παραπάνω. Φέτος, το ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας δικαιούται να είναι υπερήφανο για τη συνολική ταυτότητα της παράστασης, αλλά και γιατί έδωσε στον Μιχαήλ Μαρμαρινό το κίνητρο να «θυμηθεί» την ιδιότητά του ως ηθοποιού. Η κουβέντα μας ξεκίνησε από το γεγονός αυτής της συνεργασίας, καθώς προϊδεάζει για κάτι σίγουρα ενδιαφέρον, και συνεχίστηκε σε εξίσου ενδιαφέροντα πεδία, από το έργο μέχρι τη σύγχρονη πολιτική ζωή.

Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός στο ρόλο του Φιλοκτήτη

Ο Κώστας Φιλίππογλου δεν είναι από τους σκηνοθέτες που έχουν από πριν μιαν ιδέα και χρησιμοποιούν τις πρόβες για να την κατασκευάσουν. Για το λόγο αυτό, «έστω κι αν εγώ φέρω τη σκηνοθετική ευθύνη, η αλληλεπίδραση με τους ηθοποιούς στη διαμόρφωση της παράστασης είναι πολύ σημαντική· πολύ περισσότερο με τον Μιχαήλ, που ως σκηνοθέτης έχει ευαισθησίες με τη μουσική, την εικόνα, το λόγο. Η παρουσία του στο καστ δεν είναι μόνο ως ηθοποιού. Στην πραγματικότητα, έχω στη διάθεσή μου την προσωπικότητά του». «Ο Κώστας δεν έρχεται στις πρόβες με μια κατασκευή, αλλά με μια σκέψη, μια γραμμή που διαμορφώνεται στην πορεία. Συζητάμε πολύ, τον ενδιαφέρει πώς θα γίνει η παράσταση πιο άρτια και όλοι εμείς καταθέτουμε», επιβεβαιώνει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, που χαρακτήρισε «ευτυχή πολυτέλεια» να παίζει ένα πρόσωπο όπως ο Φιλοκτήτης. «Μάλλον χαρά μου δίνει ότι δεν έχω το άγχος του όλου. Είμαι εστιασμένος σε ένα πιο συγκεκριμένο άγχος, πολύ ευεργετικό. Έχει άλλα χαρακτηριστικά η υποκριτική δουλειά, αλλού είναι η αγωνία, αλλού η φροντίδα, αν και δεν διαχωρίζονται πλήρως από το συνολικό σώμα αγωνίας για την παράσταση. Εγώ ηθοποιός είμαι, μην το ξεχνάτε, το άλλο είναι πάρεργο», συμπληρώνει γελώντας.

Σημείο επαφής μεταξύ των δύο καλλιτεχνών είναι η δουλειά τους πάνω στη σωματική έκφραση, έστω κι αν παίρνει διαφορετική διάσταση στον καθένα. Ειδικά, η πορεία του Κώστα Φιλίππογλου ως σκηνοθέτη και ηθοποιού σε παραστάσεις σωματικού θεάτρου μοιραία δημιουργεί την ερώτηση αν θα δούμε κάτι ανάλογο στον «Φιλοκτήτη». «Το κοινό μας με τον Μιχαήλ», απαντά, «είναι ότι προσπαθούμε να πούμε την ιστορία με έναν τρόπο μη ρεαλιστικό. Το σώμα, μπαίνοντας σε μια ιδιαίτερη θέση, μη καθημερινή, λέει την ιστορία διαφορετικά. Υπό αυτή την έννοια, ναι θα δείτε κάτι ανάλογο, αν και όλα είναι ακόμη υπό διαμόρφωση».

Ο Αιμίλιος Χειλάκης στο ρόλο του Νεοπτόλεμου

Και το έργο; Τι είναι ο «Φιλοκτήτης»; Οι ήρωές του; Τρεις βασικοί ρόλοι υπερασπίζονται ο καθένας από μία θέση. «Ο Φιλοκτήτης», θα πει ο Μαρμαρινός για τον ήρωά του, «κρατάει ψηλά τη σημαία της επιμονής, γεγονός που φέρει ένα ήθος επί σκηνής. Ένα ήθος που δεν το αρνείται ούτε καν για να απαλλαγεί ο ίδιος από το βάσανό του. Ως το τέλος επιμένει στο “προτιμώ να πεθάνω, παρά να έρθω μαζί σας”. Θυμίζει κάτι χαμένους, ιδανικούς κομμουνιστές, πριν τον Στάλιν – και πριν το ΠΑΣΟΚ» (γελάει). «Από την άλλη», προσθέτει ο Κώστας Φιλίππογλου, «όσο καθαρός και αληθινός είναι ο Φιλοκτήτης τόσο μη αληθινός είναι ο Οδυσσέας. Άρα τελικά αληθινός! Γιατί εξυπηρετεί τελείως τον αντιηρωικό, νέο πολιτικό λόγο που έρχεται. Μιλάμε για τον τρωικό πόλεμο, για τη μετάβαση από την εποχή των ηρώων στην εποχή του πιο σύγχρονου πολιτικού λόγου, όπου θα κάνουμε και τους συμβιβασμούς μας γιατί θα μας βολέψει αργότερα. Και είναι πολύ καθαρός ως προς αυτό. Ο Νεοπτόλεμος, από την άλλη, είναι ένας μεταβατικός ήρωας, γιος ήρωα, που καλείται να παίξει ένα παιχνίδι. Επειδή δεν είναι ακόμη το καινούριο πολιτικό ον, θα μετανιώσει, θα αλλάξει θέση».

Στην αδιέξοδη σύγκρουση μεταξύ του Φιλοκτήτη και του Οδυσσέα έρχεται να δώσει τέλος, και λύση στο έργο, ο Ηρακλής, ένας ημίθεος· η στάση του Φιλοκτήτη είναι τόσο καθαρή, τόσο απόλυτη, που δεν μπορεί να καμφθεί έσωθεν. Ο Κώστας Φιλίππογλου επισημαίνει με έμφαση πως η λύση αυτή καταλαμβάνει μία, την τελευταία, σελίδα του δράματος: «Είναι εντυπωσιακό, αν χανόταν μια σελίδα από την τραγωδία, ο Φιλοκτήτης δεν θα πήγαινε ποτέ στην Τροία. Σε όλο το έργο μένει ξεκάθαρος στη θέση του και σε μια σελίδα έρχεται ο Ηρακλής και βάζει το φινάλε. Αν δεν υπήρχε αυτή η τελευταία σελίδα, θα λέγαμε ότι ο Σοφοκλής έγραψε ένα έργο που δεν δικαιολογεί το μύθο, που καταρρίπτει την ιστορική πραγματικότητα». Είναι ίσως μια έμμεση δικαίωση του ήρωα αυτό; Σαν να λέει ο Σοφοκλής, θα τον στείλω στην Τροία επειδή μου το επιβάλλει ο μύθος, αλλά εγώ ως το τέλος του δίνω χίλια δίκια, αναρωτιέμαι. «Μόνο γι’ αυτό γίνεται, έτσι πιστεύω!», συμφωνεί ο Μιχαήλ Μαρμαρινός· «γι’ αυτό έβαλε ο Σοφοκλής μια δύναμη εξωανθρώπινη, γιατί καμία άλλη δύναμη ανθρώπινης φύσεως, πολιτική ή ηθική, δεν θα μπορούσε να γεφυρώσει το χάσμα. Και έρχεται ο Ηρακλής ως δραματολόγος να φέρει τη λύση».

Η συζήτηση συνεχίζεται με θέρμη, είναι πολλά τα θέματα που θέτει το έργο. Στο κέντρο του, μια πολιτική προδοσία, αυτή του Φιλοκτήτη από τους συμπολεμιστές του στο δρόμο για την Τροία.  Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός θα παρέμβει πολύ αποφασιστικά: «Θέλω να σας πω ένα παράδειγμα, γιατί δεν μπορώ να το ξεχάσω. Αν θυμάστε, είχε ανακοινωθεί λίγο πριν από τις ευρωκελογές η υποψηφιότητα μιας Πομάκας με τον ΣΥΡΙΖΑ, που μετά αποσύρθηκε και μπήκε στη θέση της κάποιος άλλος. Είδα τον Σκουρλέτη στην τηλεόραση να λέει επί του θέματος: “δεν καταλαβαίνω γιατί το κάνετε τόσο μεγάλο θέμα, βρήκαμε άλλον καλύτερο”. Αυτή η φράση, λοιπόν, είναι ακριβώς για να κάνει τραγωδία ο Σοφοκλής: Βρήκαμε άλλον, καλύτερο!» Η σύνδεση με το σήμερα και το διαχρονικά κυνικό πολιτικό ήθος έχει μόλις γίνει. Στο έργο, είναι ο θεϊκός χρησμός -που θέλει την Τροία να αλώνεται μόνο από τον Φιλοκτήτη- που κάνει τους Έλληνες να καταλάβουν πως αυτός που παράτησαν είναι ο μόνο που μπορεί να τους σώσει. Τώρα που δεν έχουμε θεούς και ημίθεους τι γίνεται; «Τώρα ο από μηχανής θεός είναι η ιστορία», θα πει ο Μαρμαρινός. «Η ιστορία είναι αυτή που εκδικείται, έστω κάποια χρόνια αργότερα. Πρέπει να περιμένουμε την ιστορία να πάρει θέση – και το ήθος που θα επικρατήσει σε ένα βάθος χρόνου».

Ο Κωσνταντίνος Μαρκουλάκης στο ρόλο του Οδυσσέα

Η διαχρονία της τραγωδίας μπαίνει, μοιραία, στη συζήτηση. «Οι τραγωδίες έχουν γραφτεί σε κρίσιμες πολιτικές περιόδους από πολιτικά όντα, από πολίτες που ασκούσαν εξουσία. Αυτή η πολιτική διάσταση τις κάνει διαχρονικές», θα πει ο Κώστας Φιλίππογλου. Και βέβαια το διακύβευμα είναι να φανεί αυτή η διαχρονία «χωρίς να πέσουμε στην παγίδα της επικαιροποίησης, όπως κατά κόρον κάνει η αττική κωμωδία. Δεν θέλουμε να αναγνωρίσουμε πρόσωπα ούτε να κλείσουμε κανένα μάτι στο θεατή. Η τραγωδία παρουσιάζει τις συγκρούσεις των ανθρώπων και το ζήτημα είναι να αντιληφθούμε και να αποδώσουμε αυτό το συγκρουσιακό πλαίσιο», συμπληρώνει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. «Δεν θα πρέπει να υπάρχει η αγωνία πώς να φέρουμε την τραγωδία στο σήμερα, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει σήμερα. Ζούμε μέσα στον μύθο της ιστορίας, της πολιτικής, διαρκώς. Από τότε που εμφανίστηκαν οι σοφιστές δεν έχει αλλάξει τίποτα στην πολιτική δημοκρατία, είμαστε στην ίδια σύγκρουση συνεχώς από τότε. Και γι’ αυτό είναι ζωντανοί οι μύθοι, γιατί ζούμε μέσα τους. Δεν χρειάζεται να επικαιροποιηθούν, χρειάζεται να εννοηθούν και μετά βρίσκονται οι τρόποι να εμφανιστούν σκηνικά». Ίσως γι’ αυτό, σκέφτομαι, μια καλή παράσταση τραγωδίας μάς πηγαίνει πιο πέρα από την αισθητική απόλαυση, να αντιληφθούμε το γύρω και το μέσα μας· βάζοντας μας για λίγο απέναντι, έξω από το διαχρονικό μύθο στον οποίο συμμετέχουμε, μας βοηθάει να τον εννοήσουμε.

Η ώρα έχει περάσει, δεν θα μπορούσα όμως να μην κάνω μια τελευταία ερώτηση για τον Χορό, που συχνά αποδεικνύεται «σκηνοθετικός πονοκέφαλος» στο ανέβασμα της τραγωδίας. Η τοποθέτηση του Κώστα Φιλίππογλου είναι υποσχόμενη: «ο Χορός, που ούτως ή άλλως είναι πολλά πράγματα μαζί, λειτουργεί σαν το μεταβατικό ανάμεσα στον χαρακτήρα και το κοινό, σαν μια αντανάκλασή του κοίλου στην ορχήστρα. Προσωπικά, λατρεύω τον Χορό, την ομάδα εκείνη των performers που παίζουν τα πάντα, που σαν σύνολο αντανακλούν την ανάγκη των χαρακτήρων ή του κοινού· το γεγονός ότι υπάρχει ο Χορός είναι που με κάνει να θέλω να ασχοληθώ με την Τραγωδία. Στη συγκεκριμένη τραγωδία ουσιαστικά δεν έχουμε Χορό, όπως τον έχουμε γνωρίσει στην κλασική δομή της τραγωδίας, καθώς μόνο σε μια στιγμή βρίσκεται μόνος επί σκηνής. Εμείς, παρ’ όλ’ αυτά, τον χρησιμοποιούμε περισσότερο από όσο τον χρησιμοποιεί ο Σοφοκλής· ο Χορός μας είναι οι ναύτες βέβαια, παράλληλα όμως φτιάχνει το τοπίο μέσα στο οποίο ζει ο ήρωας, παίζει τα συναισθήματα, γίνεται καταστάσεις. Είναι μια ομάδα ηθοποιών που μπαίνουν σε μια διαρκή μεταμόρφωση, μεταμορφώνουν το ρεαλιστικό τοπίο με τις μη ρεαλιστικές κινήσεις τους. Με μια κίνηση, μία εμφάνιση, μία εικόνα μεγεθύνουν τα δραματικά συμβάντα». «Είναι πιο πολλά από όσα περιέγραψε ο Κώστας» συμπληρώνει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός· «στις ευτυχείς στιγμές, έχει την ικανότητα να διαφεύγει το σχεδιασμό του. Εγώ βλέπω και κάτι άλλο: κινείται στο πραγματικό και στο μη ρεαλιστικό ταυτόχρονα».

Κάπου εδώ μπήκε η τελεία στη δική μας συζήτηση, για να πάρει το λόγο η πρόβα. Για τη μεγάλη, την ουσιαστική συζήτηση που θα ανοίξει η παράσταση με τον παγκόσμιο μύθο, θα χρειαστεί να περιμένουμε μέχρι τις 30 Ιουνίου που θα κάνει την πρεμιέρα της στο Ρωμαϊκό Ωδείο της Πάτρας.

Η παράσταση «Φιλοκτήτης του Σοφοκλή» παρουσιάστηκε στις 18 & 19 Ιουλίου 2014 στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και επαναλαμβάνεται στο Ηρώδειο στις 4 & 6 Σεπτεμβρίου 2014.

—

Διαβάστε επίσης:
– Εφτά και μία παραστάσεις για το 2014, της Τώνιας Καράογλου