Κείμενο: Νεφέλη Καούτσκη
Για άλλη μία χρονιά το Λονδίνο έγινε σημείο αναφοράς για τη διεθνή καλλιτεχνική σκηνή μετά τη λήξη του Frieze που διεξήχθη από την Τετάρτη 12 Οκτωβρίου έως και την Κυριακή 16 Οκτωβρίου. Για πέντε ημέρες γκαλερί από 42 χώρες συγκεντρώθηκαν στο Regent’s Park της βρετανικής μητρόπολης για να εκθέσουν τα κορυφαία έργα των καλλιτεχνών/ιδών που εκπροσωπούν. Στο διεθνές roster δεν έλειψαν και δύο ελληνικές συμμετοχές των αθηναϊκών γκαλερί The Breeder και Hot Wheels.
To Frieze London φιλοξένησε πάνω από 160 booths, με τον κύριο χώρο της έκθεσης να γεμίζει από εδραιωμένες γκαλερί, ενώ το τμήμα Focus να στεγάζει νεότερες γκαλερί (με κάτω από 12 χρόνια λειτουργίας) εκπροσωπώντας ανερχόμενους καλλιτέχνες. Παράλληλα το Frieze Masters διεξήχθη σε διαφορετικό χώρο παρουσιάζοντας εκθέματα από την προϊστορική εποχή και την αρχαιότητα μέχρι και έργα καταξιωμένων καλλιτεχνών του 20ου αιώνα. Το κοινό έφτασε τα 90.000 άτομα, ενώ ήταν ιδιαίτερα ποικίλο με επισκέψεις από συλλέκτες και αντιπροσώπους μουσείων και ιδρυμάτων από όλο τον κόσμο. Οι πωλήσεις έφτασαν σε επίπεδα προ-covid εποχής με τον γνωστό έμπορο τέχνης Johnny Van Haeften να επισημαίνει ότι: «Ήταν σαν τον παλιό καιρό.»
Το πρώτο κιόλας έργο που συνάντησαν οι παρατηρητικοί επισκέπτες του Frieze London ήταν αυτό της Βρετανίδας Emma Talbot (γεν. 1969, Ηνωμένο Βασίλειο) με τίτλο ”21st Century Herbal” (2022). Το μεταξένιο έργο της Talbot εκτείνεται στα 28 μέτρα και δημιουργήθηκε για να κρεμαστεί πάνω από το διάδρομο της εισόδου σαν μία πρώτη υποδοχή του φετινού κοινού. Η καλλιτέχνιδα άντλησε την εικονογραφία της από τα μεσαιωνικά χειρόγραφα που περιέγραφαν την όψη και τις ιαματικές ιδιότητες φυτών και βοτάνων -τα επονομαζόμενα Herbals. Το μεταξωτό έργο είναι στολισμένο με ανθρώπινες φιγούρες και φράσεις που εξηγούν τις ιδιότητες του κάθε εικονιζόμενου φυτού. Οι φιγούρες, όπως λέει η ίδια, είναι αφηρημένες και χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αλλά πάντα αναφέρονται στην ίδια την δημιουργό. Οι απρόσωπες φιγούρες που σχεδόν επιπλέουν σ’ αυτό τον αιθέριο κήπο, επισημαίνει η Talbot ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν avatars στα οποία οι θεατές προβάλλουν τους εαυτούς τους με βάση τις δικές τους προσωπικές εμπειρίες.
Κεντρικό ρόλο στο έργο της Talbot καταλαμβάνει το όραμα του Αμερικανού αρχιτέκτονα Buckminster Fuller, ”Spaceship Earth” όπου τη δεκαετία του ’50 εξέφρασε πως αν καταφέρουμε να προστατεύσουμε τη γη, τότε εκείνη με τη σειρά της θα μας προμηθεύσει με όλα τα απαραίτητα για την επιβίωσή μας. Έτσι λοιπόν, η Talbot μετέφρασε τα μεσαιωνικά Herbals σε ένα εκτεταμένο κρεμαστό κήπο του 21ου αι. ζωγραφισμένο με τη συσσωρευμένη γνώση αιώνων. To 2020 η Talbot βραβεύτηκε με το 8ο Max Mara Art Prize for Women, ενώ το επίσης μεταξένιο έργο της ”Where Do We Come From, What Are We, Where Are We Going?” (2021) εκτίθεται στο κτήριο της Arsenale στη 59η Biennale της Βενετίας.
Το φετινό special section του Frieze London με τίτλο ”Indira’s Net” σχεδιάστηκε από την επιμελήτρια του Guggenheim Abu Dhabi, Sandhini Poddar η οποία έφερε κοντά 11 booths με ειδικά επιλεγμένα έργα. Ο όρος ”Indira’s Net” προέρχεται από την ινδουιστική και τη βουδιστική φιλοσοφία και αναφέρεται στην ξεχωριστή ηθική υπόσταση του κάθε ατόμου ως επιμέρους τμήματος μίας ευρύτερης πραγματικότητας -ή δικτύου. Η Poddar προσκάλεσε το κοινό να «ενώσει τις τελείες» και να ανακαλύψει αυτό το δίκτυο αλληλεξαρτώμενων στοιχείων μέσα από έργα διαφόρων καλλιτεχνών που δουλεύουν με ποίκιλα μέσα. Κάθε έργο είτε αφορούσε στην ιστορία, την καταγωγή, τη γλώσσα, το σώμα, τη συνείδηση, ή ακόμη και το μέλλον της ανθρωπότητας, είχε μία ξεχωριστή και ισχυρότατη σύνδεση με τη γη σαν μία αιώνια σταθερά που συνδέει όλα τα παραπάνω στο ίδιο δίκτυο.
Από τα έργα που ξεχώρισαν στο τμήμα ”Indira’s Net” είναι το ”Forecast” (2021) του Oscar Santillán (γεν. 1980, Εκουαδόρ) όπου εξερευνά τις συνδέσεις μεταξύ τεχνητής νοημοσύνης, γαιοπλασίας (terraforming), cybernetics, επιστημονικής φαντασίας, φύσης και τεχνολογίας. Ο καλλιτέχνης περιέκλεισε σε ένα εξάγωνο κουτί είδη φυτών και λουλουδιών από τη Λατινική Αμερική και το οποίο εξέθεσε στο booth της γκαλερί Copperfield στο Λονδίνο. Τα συγκεκριμένα φυτά μπορούν να επιβιώσουν στο νέο αυτό περιβάλλον μόνο εφόσον παραμείνουν κλεισμένα υπό συγκεκριμένη θερμοκρασία, τεχνητό φωτισμό και υγρασία μέσα στο ειδικά διαμορφωμένο κουτί. Οι επισκέπτες μπορούσαν να ξεκλέψουν μία ματιά στο εσωτερικό του μόνο από μία μικρή οπή στην κορυφή του. Ο Santillán περικλείει παρελθόν και μέλλον μέσα σ’ ένα κουτί. Με την κίνησή του κριτικάρει την αποικιοκρατία και τα δεινά που επέφερε στη Λατινική Αμερική.
Τα φυτά του Ισημερινού δεν μπορούν να επιβιώσουν στο κλίμα του Ηνωμένου Βασιλείου, παρόλα αυτά μεταφέρονται σαν λάφυρα σε κλειστό σεντούκι όπως και τόσα αντικείμενα και κειμήλια γηγενών πληθυσμών μεταφέρθηκαν στην Ευρώπη από τον 16ο αιώνα κι έπειτα. Οι θεατές μετατράπηκαν σε θαυμαστές αυτού του «θησαυρού» κοιτώντας τον σχεδόν ηδονοβλεπτικά μέσα από την οπή μεγέθους κλειδαρότρυπας. Το σχόλιο του καλλιτέχνη για το μέλλον αφορά το πώς η τεχνολογία και η λεγόμενη γαιοπλασία επιτρέπουν την επιβίωση και την άνθιση των φυτών αυτών σε κάθε περιβάλλον. Σε ένα πιο πεσιμιστικό τόνο το έργο του Santillán ίσως σχολιάζει την παρεμβατικότητα των ανθρώπων μέσω της γαιοπλασίας σε άλλους πλανήτες σαν ένα παραλληλισμό του βίαιου παρελθόντος της αποικιοκρατίας που υπέστη η γενέτειρά του.
Περιπλανώμενη στο κύριο μέρος της έκθεσης δεν μπόρεσα να μην παρατηρήσω τον μεγάλο αριθμό επίτοιχων έργων. Οι περισσότερες γκαλερί παρουσίασαν έργα σε καμβά δίνοντας έμφαση σε φορμαλιστικά χαρακτηριστικά όπως τα χρώματα, οι γραμμές, οι υφές και τα σχήματα. Μέσα σε μία πολύχρωμη και πολύβουη θάλασσα έργων επόμενο να ξεχωρίσουν έργα και επιμέλειες που ξεφεύγουν από αυτή τη συνθήκη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν και το booth της Thomas Dane Gallery όπου και έλαβε το βραβείο Frieze Stand Prize.
Η Thomas Dane Gallery παραχώρησε το stand της στην Anthea Hamilton (γεν. 1978, Ηνωμένο Βασίλειο) η οποία επιμελήθηκε εξ‘ ολοκλήρου το βραβευμένο booth. Η Hamilton δημιούργησε ένα ολιστικό μικροπεριβάλλον μέσα στο πολύβουο fair. Επέλεξε να συμπεριλάβει έργα δικά της, άλλων καλλιτεχνών/ιδών που εκπροσωπεί η Thomas Dane, αλλά και καλλιτεχνών/ιδών που δεν εκπροσωπούνται από τη γκαλερί. Έβαψε τους τοίχους του booth γκρι και κάλυψε το πάτωμα με μία καρό ασπρόμαυρη μοκέτα. Το ίδιο το γραφείο που κάθονταν οι άνθρωποι της Thomas Dane ήταν ένα τραπεζοειδές γλυπτικό αντικείμενο από καθρέφτη που επαναλάμβανε το καρό μοτίβο της μοκέτας. Αδιαμφισβήτητα πάντως το highlight ολόκληρου του booth ήταν τα δύο τεράστια γλυπτά σε σχήμα κολοκύθας. Το θέμα της κολοκύθας δεν είναι ξένο στη Hamilton, μίας και μετά την αξέχαστη performance που επιμελήθηκε το 2018 μαζί με το fashion designer Jonathan Anderson της Loewe στην Tate Britain, το όνομά της έχει συνδεθεί άρρηκτα με το εν λόγω λαχανικό.
Στο έργο της ”The Squash” (2018) κάλυψε το πάτωμα της Tate Britain με λευκά πλακάκια μπάνιου τα οποία συχνά δημιουργούσαν γλυπτικά στοιχεία που έμοιαζαν με ορθογώνιους πλίνθους διαφορετικού ύψους. Μέσα σε αυτό το ήδη σουρρεαλιστικό περιβάλλον, χορευτές με παραμυθένια κοστούμια και υπερμεγέθης μάσκες σε σχήμα κολοκύθας, μπλέχτηκαν με το κοινό σε μία αινιγματική χορογραφία-performance. Παρ’ ότι το αίσθημα απορίας μάλλον ήταν παρεμφερές με αυτό που βιώσαν οι θεατές του έργου ”The Squash” πριν 4 χρόνια, το booth της Thomas Dane έγινε το φετινό σήμα κατατεθέν του Frieze London 2022 με πλήθος κόσμου να φωτογραφίζεται πλάι στις πορτοκαλί κολοκύθες.
Φυσικά ένα από τα πιο πολυσύχναστα booths ήταν αυτό της Gagosian που κατείχε την προνομιακή θέση μπροστά στην είσοδο του fair. Η Gagosian παρουσίασε μία ατομική έκθεση έργων της νεαρής Jadé Fadojutimi (γεν. 1993, Ηνωμένο Βασίλειο). Οι επτά μεγάλου μεγέθους καμβάδες της Fadojutimi τοποθετήθηκαν κυκλικά στο booth της Gagosian δημιουργώντας έναν απομονωμένο χώρο στον οποίο τα αφαιρετικά έργα της αγκάλιαζαν το κοινό. Η ίδια η Fadojutimi αναφέρεται στα έργα της ως «περιβάλλοντα» (environments) που σκοπό έχουν να περικυκλώσουν το θεατή. Τα έργα της έχουν συχνά παρομοιαστεί με οπτικές ενορχηστρώσεις χρωμάτων μιας και συχνά αντλεί έμπνευση από τη μουσική. Οι νέοι πίνακες της Fadojutimi για το Frieze, αν και εντελώς αφηρημένοι, θυμίζουν ουράνια σώματα ή φυλλωσιές δέντρων, κάνοντας μία αναφορά στην άχρονη και πανταχού παρούσα φύση. Το έργο της προέρχεται από μία προσωπική αναζήτηση του εαυτού μέσα από καθημερινές πρακτικές και κατ’ επέκταση αποτελεί μία αέναη διαδικασία δημιουργίας, όπως αυτή της φύσης που διαρκώς αναγεννάτε. Δυστυχώς το stand της Gagosian ήταν συνεχώς τόσο γεμάτο εμποδίζοντας κάθε επισκέπτη με καλή διάθεση να αφουγκραστεί τους πίνακες της Fadojutimi.
Ένα ακόμη αξιοσημείωτο booth ήταν εκείνο της γκαλερί Pilar Corrias που έλαβε μνεία για την επιμέλεια του καθώς φιλοξένησε την ατομική έκθεση της Hayv Kahraman (γεν. 1981, Ιράκ). Οι πίνακες της Kahraman είναι ιδιαίτερα σωματικοί με έντονο το στοιχείο της υλικότητας. Απεικονίζουν γυναικεία γυμνά σώματα από τα οποία αναβλύζουν μαύρα εντόσθια. Η καλλιτέχνιδα χρησιμοποιεί λιλά μπογιά από λαχανικά τουρσί (torshi), τα οποία στη Μέση Ανατολή θεωρούνται θεραπευτικά για το έντερο αποκαθιστώντας την ισορροπία των βακτηρίων στον οργανισμό. Ακούγεται πραγματικά αποκρουστικό αλλά τα χρώματα και οι φόρμες που δημιουργούνται από τις μπλεγμένες μαύρες λωρίδες κάνουν το θέμα πιο σχηματικό, μαλακώνοντας αυτή τη βίαιη θεματική και φέρνοντας τη κοντά στο θεατή.
Όντας η ίδια ένα διασπορικό υποκείμενο που αναγκάστηκε να φύγει από τη χώρα της κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Κόλπου, διερωτάται, τι μπορεί να σημαίνει να έχεις ένα γυναικείο σώμα; Πώς μπορεί κανείς να βιώσει το τραύμα και πώς αυτό ξεπερνιέται; Οι κόμποι και τα μπλεγμένα όργανα κρατούν τις γυναίκες δεμένες, ακίνητες. Κι όμως οι κόμποι μπορούν να λυθούν· η επίλυση, το ξέμπλεγμα, το να ξεφύγεις από όσα σε κρατούν στάσιμη, όσα έμαθες ότι πρέπει να σε κρατούν, είναι θεματικές με τις οποίες καταπιάνεται η Kahraman. Έτσι κάνοντας ένα λογοπαίγνιο με τη φράση ”trust your gut”, η Kahraman ευελπιστεί στο να ξεμάθουμε, να λύσουμε, να ελευθερωθούμε.
Παραμένοντας στη Μέση Ανατολή και σε θέματα πιο επίκαιρα από ποτέ το booth της Dastan Gallery φιλοξένησε έργα δύο Ιρανών καλλιτεχνών της Homa Delvaray (γεν. 1980, Ιραν) και του Reza Aramesh (γεν. 1970, Ιράν). Τα έργα της Delvaray είναι μεγάλου μεγέθους γλυπτά από χρωματιστά υφάσματα σε σχήμα μαχαιριών, τσεκουριών και άλλων όπλων. Τα μαλακά γλυπτά της συνήθως παρουσιάζονται κρεμάμενα και απειλητικά πάνω και γύρω από τους θεατές. Με μία κοντινότερη ματιά κανείς παρατηρεί ότι η καλλιτέχνιδα διατηρεί την ισλαμική πρακτική της ανεικονικής τέχνης και αντί εικόνων χρησιμοποιεί τη γραφή. Η Delvaray, με σπουδές στη γραφιστική από το Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης, έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την τυπογραφία χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη τους περσικούς χαρακτήρες. Τα αποσπάσματα των κειμένων πάνω στα γλυπτά είναι παρμένα από ισλαμικά κείμενα που καλούν στην διάπραξη βίας κατά των γυναικών. Συνεπώς οι λέξεις παίρνουν φυσική μορφή πάνω στο ύφασμα και γίνονται όπλα. Η Delvaray γεννημένη μόλις ένα χρόνο μετά την Ιρανική Επανάσταση μεγάλωσε κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Ιράν – Ιρακ και βίωσε την οικονομική κρίση που αυτός επέφερε μαζί με τις δραστικές αλλαγές που επέβαλε το θεοκρατικό καθεστώς στη χώρα της.
Ανάμεσα στα πολύχρωμα όπλα στέκουν τα μαρμάρινα αγάλματα του Reza Aramesh, από τη σειρά ”Action, Site of the Fall: Study of the Renaissance Garden” με τις βάσεις τους να είναι καλυμμένες από μπεζ στρατιωτικές κουβέρτες. Τα αγάλματα απεικονίζουν σώματα φυλακισμένων ανδρών. Με ξεσκισμένα ή κατεβασμένα ρούχα, με χέρια και μάτια δεμένα, τα σώματα ορθώνονται περήφανα. Κάνοντας μία ξεκάθαρη οπτική αναφορά στους Σκλάβους του Μιχαήλ Άγγελου, ο Aramesh αποτείνει φόρο τιμής στους αγνοούμενους και τους όμηρους που έχουν φυλακιστεί, βασανιστεί ή δολοφονηθεί από καταπιεστικά καθεστώτα.
Τέλος ένα διαφορετικό stand ήταν αυτό της Project Native Informant γκαλερί με έδρα το Λονδίνο. Με ένα εντυπωσιακά μεγάλο roster 16 καλλιτεχνών κατάφερε να παρουσιάσει τη δουλειά του/της καθενός/μίας με συνοχή χωρίς να μπερδεύει το κοινό μέσα σε ένα πραγματικά περιορισμένο χώρο. Τα σχεδόν punk κολλάζ της Αμερικανίδας με καταγωγή από το Κατάρ, Sophia Al-Maria (γεν. 1983, Η.Π.Α.) έδωσαν έναν αυθόρμητο και δυναμικό τόνο. Η Al-Maria είναι μία πολύπλευρη queer καλλιτέχνιδα που συμμετέχει στην φετινή Μπιενάλε της Βενετίας με τη βίντεο-εγκατάσταση ”Tiger Strike Red” (2022) όπου παρουσιάζεται στο Pavilion of Applied Arts με τη συνεργασία του Victoria & Albert Museum. Για τα τρία κολάζ που παρουσίασε στο Frieze η καλλιτέχνιδα δούλεψε με έτοιμα (found) υλικά τα οποία τοποθέτησε εντός και εκτός κάδρου παίζοντας με τα όρια του πού σταματά και που αρχίζει αλήθεια η τέχνη.
Από την άλλη η καλλιτεχνική κολεκτίβα DIS (ιδρ. 2010, Νέα Υόρκη) έπαιξε με διαφορετικά υλικά και χιουμοριστική διάθεση καθώς συμμετείχε με τρία έργα που αποτελούν μέρος μίας in-situ εγκατάστασης με τίτλο ”How To Become A Fossil” (2022) που παρουσίασαν στο χώρο Secession στη Βιέννη. Ένα επίτοιχο έργο από ένα καμένο ξύλινο παράθυρο με γρίλιες, μία εκτύπωση σε ύφασμα με δύο χρωματιστά post-it και ένα ολόκληρο ξύλινο παγκάκι με την επιγραφή ”NO HOMO”. Μία υποτιμητική ομοφοβική φράση που χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει ότι δεν γίνεται επιτηδευμένη αναφορά σε ομοφυλοφιλικά λογοπαίγνια. Παρόλα αυτά η κολεκτίβα εδώ κάνει μία ειρωνική διπλή ανάγνωση αναφερόμενη στο Homo Sapiens και την κατάστασή του στον ύστερο καπιταλισμό. Η original εγκατάσταση περιλαμβάνει ένα βίντεο που ακολουθεί την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους μέσα στους αιώνες από τις κοινότητες τροφοσυλλεκτών έως και την εγκαθίδρυση της έννοιας της ιδιοκτησίας και του δικαιώματος προστασίας αυτής με τη χρήση βίας.
Αυτά ήταν μόνο μία γεύση από το τι είδαν και ένιωσαν οι επισκέπτες στον κύριο χώρο του φετινού Frieze London. Μέσα σε ένα fair που κυριαρχούσαν πίνακες και επίτοιχα έργα, τα παραπάνω booths τράβηξαν την προσοχή με το δικό τους ξεχωριστό τρόπο. Σε κάθε περίπτωση αν το Frieze είναι μια προοικονομία για το τι μέλλει γενέσθαι στην καλλιτεχνική παραγωγή το σύντομο μέλλον, τότε σίγουρα αναμένουμε μια γενικότερη επιστροφή στον καμβά, και περισσότερη έμφαση στη σημασία του χρώματος και της φόρμας.
