Η Ελλάδα μπορεί να τρώει τα παιδιά της αλλά μερικά δεν μπορεί καν να τα χωνέψει κι ο Ιάννης Ξενάκης ήταν τόσο πλούσιος σε λιπαρά σοφίας, πρωτοπορίας, πειραματισμού και αντισυμβατικότητας που δεν χωνεύεται με τίποτε. Θα φτάσει 2099 και ακόμα πρωτοπόρος θα ‘ναι διότι δεν τον ρούφηξε η τεχνολογική εξέλιξη, γιατί την βάστηξε απ’ το χέρι και της έμαθε πώς να περπατά.
Η διπλή έκθεση Ηχητικές Οδύσσειες και Ο Ξενάκης και η Ελλάδα όπως σωστά είπε η Κατερίνα Γρέγου, καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, είναι ιστορικές εκθέσεις αφιερωμένες στον μεγάλο συνθέτη και στοχαστή Ιάννη Ξενάκη κάτι που θα έπρεπε να ‘χει γίνει χρόνια τώρα. Όντως πρώτη φορά μας συστήνουν το έργο του και τον ίδιο τον μεγάλο Έλληνα του εξωτερικού που αρκετοί Έλληνες αγνοούν. Τον αγνοούν, ίσως γιατί ήταν μαρξιστής, επειδή έβρισκε ομοιότητες με τον Πλάτωνα, ίσως γιατί τον είχανε συλλάβει Ιταλοί, Γερμανοί και Βρετανοί κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ίσως γιατί στα Δεκεμβριανά Μαυρομιχάλη και Ναυαρίνου γωνία χτυπήθηκε από οβίδα κι έχασε το μάτι του, ίσως γιατί το 1947 καταδικάστηκε σε θάνατο επειδή λιποτάκτησε κι επειδή δεν ήθελε να πάει στη Μακρόνησο πήγε στη Γαλλία. Ίσως… πολλά ίσως μα το βέβαιο είναι ότι αυτό το μυαλό του δεν ήτανε να περιοριστεί στην Ελλάδα του τότε και πιστεύω πως όλοι οι δρόμοι προς το εξωτερικό θα τον κατεύθυναν.
Αυτόν τον πρωτοπόρο όπως αποκαλούν όλοι τον πρωτοσυνάντησα σε αναγνώσεις μου τότε που ήμουν ρέηβερ στα πρώτα μου βήματα και αναζητούσα το υπόβαθρο, την αρχική σκέψη πίσω απ’ τη δημιουργία του σύγχρονου ηλεκτρονικού και βιομηχανικού ήχου. Πρωτοδιάβασα για τις ηχητικές μάζες του, για τη μελέτη του πάνω στις διαδηλώσεις πολιτών και τον συσχετισμό τους με τα τζιτζίκια. Πώς ο ρυθμός μιας διαδήλωσης, τα συνθήματα κατόπιν το τρέξιμο, οι πυροβολισμοί και η σιωπή μετά ομοιάζουνε με τον ήχο των τζιτζικιών ή της βροχής.
Ήθελε να γίνει μουσικός μα είχε μαθηματικό μυαλό και έβλεπε τον ήχο. Δούλεψε 12 χρόνια πλάι στον Λε Κορμπιζιέ, τον αρχιτέκτονα του μοντερνισμού και ο Ξενάκης άρχισε ν’ αρχιτεκτονεί μουσικές συνθέσεις. Δεν θα πεις ποτέ σε κάποιον ‘Ελα να σου βάλω Ξενάκη ν’ ακούσουμε δίχως να δεις στο βλέμμα του την απορία αρχικά και τελικά, όταν τον ακούσει θα σου πει Τι είναι αυτή η φασαρία; Μα όταν εξηγήσεις ότι αυτά τα συνέθεσε, όταν δεν υπήρχε καν ο όρος ηλεκτρονική μουσική κατανοεί ο κάποιος τι σημαίνει πρωτοπόρος. Ήτανε ένας μεγάλος συνθέτης που θεοποιήθηκε τον Μάη του ’68 από τους ίδιους τους φοιτητές της περιόδου κι ας ήτανε ακαδημαϊκός.
Το 1974 του δόθηκε σχώρεση για τις αριστερές του αμαρτίες και κείνος επέστρεψε ως επισκέπτης, γιατί ήθελε στη χώρα του να προσφέρει και προσέφερε ποικιλοτρόπως και ουσιαστικότερα συνιδρύοντας το ΚΣΥΜΕ (Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας), όμως θα επιμείνω ποτέ δεν μπήκε στον κόπο το κράτος να τον κατανοήσει, μήτε οι Έλληνες. Προσωπικά πιστεύω η Μεταπολίτευση προσπάθησε απλά να τον αφήσει να εκφραστεί δημιουργικά και στη χώρα του, απλώς επειδή στο εξωτερικό άκουγαν το όνομα Ιάννης Ξενάκης και υποκλίνονταν στον φιλόσοφο του ήχου. Τον άφησαν να κάνει μάλιστα ένα απ’ τα Πολύτοπα του (εγκαταστάσεις που η μουσική συνδυαζόταν με οπτικά ερεθίσματα) στις Μυκήνες το 1978. Αυτός ο άνθρωπος στο δικό μου το μυαλό τουλάχιστον προσπάθησε να κάνει τη σύνδεση του αρχαίου κόσμου με τον μελλοντικό μέσα από συνθέσεις ήχου που φέρουν με την αρχιτεκτονική τους το αρχέτυπο πλέγμα ήχου. Τον ήχο της φύσης πριν παγιδευτεί μέσα στο αστικό τοπίο κι αποκτήσει παράσιτα.
Η μουσική και η αρχιτεκτονική στο μυαλό του, ο ήχος και ο χώρος ήταν ένα και το αυτό. Η καθημερινότητά του μπορεί να μην ήτανε στην Ελλάδα μα δεν αποποιήθηκε την ταυτότητά του ως Έλλην και δεν το εννοώ με τον εθνικιστικό όρο μα υπό τον όρο της παιδείας του. Μάλιστα η κόρη του ΜάχηΞενάκη, η οποία ήτανε μια ευχάριστη έκπληξη στη συνέντευξη τύπου στο ΕΜΣΤ, μοιράστηκε μαζί μας μεταξύ άλλων: «Ο πατέρας μου δεν μου μιλούσε ελληνικά μα πάντα μου έλεγε το βράδυ καληνύχτα. Το καληνύχτα είναι τα μόνα ελληνικά που ξέρω αν και ο πατέρας μου μεγαλώνοντας μου είχε προσάψει το γεγονός ότι δεν μιλούσα τα ελληνικά».
Η έκθεση μας επιτρέπει να ρίξουμε μια κρυφή ματιά πέραν απ’ το αρχειακό προσωπικό του υλικό ως και στη βιβλιοθήκη του και κει θα δείτε βιβλία για τους Ολμέκους, τη βυζαντινή μουσική, το Θιβέτ, και μια μάσκα με το πρόσωπο του Αγαμέμνων μεταξύ άλλων. Όπως και την Πολυαγωγία του ένα πρώιμο μουσικό συνθεσάιζερ που ο ίδιος δημιούργησε (σχεδίαζες και το σχέδιο μετατρεπόταν σε ήχο για να στο πω έτσι μπακαλίστικα) είναι όλα εκεί όπως και αρκετές παρτιτούρες του που δεν είναι απλές παρτιτούρες μα έργα τέχνης σχεδόν.
Η έκθεση μας εκθέτει ακόμα και μπροστά σ’ ένα γλωσσάρι που είναι στον τοίχο για να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον κόσμο του Ξενάκη, ακόμη καλύτερα ακόμα κι αν τον αγνοούσαμε ίσαμε να μπούμε μέσα στο ΕΜΣΤ. Οι επιμελητές των δύο αυτών εκθέσεων Μάχη Ξενάκη, Thierry Maniguet, Kατερίνα Γρέγου, Σταμάτης Σχιζάκης και Στέλλα Κουρμπανά μαζί με τους Εύα Μανιδάκη και Θανάση Δεμίρη που έκαναν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό πρέπει να ‘ναι περήφανοι όχι μόνο για την πρωτιά (είναι η πρώτη μεγάλη έκθεση που τιμά τον Ιάννη Ξενάκη στη χώρα μας) αλλά γιατί κάνανε καταπληκτικά τη δουλειά τους.
Περιδιαβαίνεις τους χώρους και βλέπεις τον ίδιο, τ’ αντικείμενα που ακούμπησε ακούγοντας τις συνθέσεις του στον χώρο. Σας ευχαριστώ δηλαδή γιατί είναι άλλο να προσπαθήσεις να εξηγήσεις σε κάποιους ποιος είναι ο Ξενάκης κι άλλο να μπορείς να τους πας στο ΕΜΣΤ και να τους τα δείξεις από κοντά. Θα ήθελα η έκθεση να ‘ναι πιο διαδραστική θαρρώ ο Ξενάκης το σηκώνει αυτό, ειδικά ως προς τους ήχους του, μα πραγματικά μου αρκεί προς το παρόν ότι όποιος μπει στον κόπο να μπει στο ΕΜΣΤ θα μπει και στον κόσμο του Ιάννη Ξενάκη.
Απ’ την έκθεση επίσης κρατάω τις δυο μακέτες του ειδικά αυτή για το περίπτερο της Philips στην EXPO του 1958 στις Βρυξέλλες που εξωτερικά είναι μια φόρμα, ένα σχέδιο που κρύβει έναν μαθηματικό αλγόριθμο στη δημιουργία του, ενώ το εσωτερικό της ήθελε να θυμίζει στομάχι. Ο θεατής έμπαινε απ ‘τη μια είσοδο και πριν βγει από τη μία έξοδο χώνευε την πρωτόγνωρη εμπειρία τού να ακούς μουσικές συνθέσεις που συνδιαλέγονται με τις εικόνες τα φώτα και τα χρώματα.
Όπως επίσης κρατώ και κάποια λόγια της Κατερίνας Γρέγου: «Στον Ξενάκη πρέπει να πω οτι οφείλουμε απεριόριστο σεβασμό, όχι μόνο για το έργο του αλλά και για τη σκέψη του, την ηθική και πολιτική του στάση που ήτανε πραγματικά ανεξάρτητη και ποτέ δεν επέτρεψε σε κανέναν να την εργαλειοποιήσει. Σε μια εποχή που τα όρια μεταξύ αλήθειας και ψεύδους γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα όπου οι πολιτικές απόψεις συνοδεύονται πολλές φορές από έναν μεροληπτικό φανατισμό, ο Ξενάκης μας υπενθυμίζει τη σημασία της νηφάλιας συγκροτημένης και κριτικής σκέψης».
Ξεκουνηθείτε όσοι ακούτε ηλεκτρονική μουσική, όσοι είστε αριστεροί, όσοι αγνοείτε τον Ξενάκη, όσοι πάτε σε εκθέσεις γενικά, στις νέες εκθέσεις του ΕΜΣΤ για τον Ιάννη Ξενάκη, οι οποίες θα είναι προσβάσιμες από τις 29 Ιουνίου ίσαμε τις 7 Ιανουαρίου του 2024, δεν υπάρχει δικαιολογία αρπάξτε την ευκαιρία. Το ΕΜΣΤ επίσης μετά τα επίσημα εγκαίνια των εκθέσεων στις 29 Ιουνίου θα ‘χει και πάρτυ στην ταράτσα απ’ τις 21:00 ίσαμε αργά…
HIDDEN TRACK
Η συνέντευξη τύπου ξεκίνησε με τους εργαζόμενους στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης να μας ενημερώνουν ότι ζητούν τη συλλογική τους σύμβαση εργασίας μέσα από μια παράσταση διαμαρτυρίας και ανάγνωση των αιτημάτων τους. Η Κατερίνα Γρέγου πριν μας μιλήσει για τις εκθέσεις απάντησε στο σωματείο εργαζομένων του ΕΜΣΤ ότι η συλλογική τους σύμβαση εργασίας βρίσκεται στο τελικό στάδιο επεξεργασίας της και οδεύει προς υπογραφή από το διοικητικό συμβούλιο.
Ο Ιάννης Ξενάκης πεθαίνει στις 4 φεβρουαρίου 2001 αφήνοντας πίσω του μια εργογραφία που περιλαμβάνει πάνω από 150 έργα.
Στην έκθεση σας παροτρύνω να διαβάσετε και μια επιστολή του προς τον Κωνσταντίνο Καραμανλή το 1980 κει θα δείτε ν’ αποτυπώνεται ένα όραμα που είχε και μάλλον ποτέ δεν πραγματώθηκε.
Τέλος κλείνω με μια ας πούμε ιστορία που ‘χω ακούσει από διάφορα στόματα και βαθιά μέσα μου ελπίζω να είναι αληθινή. Όταν πέθανε αντιπροσωπεία του υπουργείου πολιτισμού πήγε στο σπίτι του να παραλάβει τις στάχτες του. Η σύζυγος του συγγραφέας Φρανσουάζ Ξενάκη τους καλωσόρισε λέγοντας τους οτι ο Ξενάκης της είχε δώσει ακριβείς οδηγίες και τους έφερε ένα κουταλάκι του γλυκού με στάχτη προσθέτοντας ο Ιάννης ήθελε όταν έρθετε να πάρετε τα … του. Ας πούμε τα τέτοια του. Μ’ αρέσει αυτή η ιστορία και ελπίζω να ‘ναι αληθινή, γιατί είναι μια εύστοχη κατ’ εμέ απάντηση σε μια Ελλάδα που πρώτα σε βασανίζει, σε δικάζει, σε καταδικάζει κι όταν γίνεσαι κάτι χρήσιμο γι’ αυτήν, για το γόητρό της σε αποζητά και να σε τιμήσει ζητά.
