Η Σάρα Κέιν θα ήταν σήμερα 45 ετών. Σε πολλούς αυτό μοιάζει απίθανο, όποιος πεθαίνει νέος είναι σαν να σταματά το ρολόι του χρόνου, άλλωστε πώς θα μπορούσε κανείς να τη φανταστεί να μπαίνει στη μέση ηλικία, αλλά δε γίνεται να μην αναρωτηθείς τι θα έγραφε σήμερα. Ή αν το θέατρο θα της ήταν αρκετό για να εκφράσει την αγωνία της για την αμετάκλητη είσοδο της ανθρωπότητας σε μια πρωτόγνωρη βία.
Κανένας άλλος συγγραφέας της γενιάς της δεν έχει αναλυθεί τόσο πολύ
Η Σάρα Κέιν έφυγε πολύ νωρίς και θα χρειαστούν πολλά χρόνια για να απομακρυνθούν οι δημιουργοί από τη σκιά του βίαιου θανάτου της Σάρα Κέιν και να εισχωρήσουν με χιούμορ στο βίαιο κόσμο που περιγράφει στα έργα της, σαρκάζοντας τη στάση ενός ολόκληρου κόσμου. Τα έργα της, αυτά μιας αιμάσσουσας προσωπικότητας, σχεδόν προφητικά για τα χρόνια που ακολουθούν, όσο απομακρυνόμαστε από την ένταση του πρόωρου θανάτου της θα μας λένε πάντα κάτι απρόσμενο, κάτι που αξίζει να σκύψουμε και να το ξαναδιαβάσουμε.
Η Σάρα Κέιν στη σύντομη καριέρα της έγραψε πέντε έργα: Blasted, Phaedra’s Love, Cleansed, Crave, 4.48 Psychosis και μια ταινία (Skin). Έχουν περάσει δεκαοκτώ χρόνια από την αυτοκτονία της. Τα έργα της έχουν ανέβει και συνεχίζουν να ανεβαίνουν με την ίδια συχνότητα σε όλο τον κόσμο. Διεκδικεί μια θέση δίπλα στους κλασικούς συγγραφείς. Κανένας άλλος συγγραφέας της γενιάς της δεν έχει αναλυθεί τόσο πολύ. Η σύντομη ζωή της, ωστόσο, και η αυτοχειρία της, σφραγίζει ανεξίτηλα την αυθεντικότητα της φωνής της. Είναι έργα που γράφτηκαν από μία ύπαρξη που αγωνιούσε, που έγραφε με μια αίσθηση κατεπείγοντος, που ήθελε να αφήσει ένα ίχνος πιο ισχυρό από τη φθαρτότητα. Τα κατάφερε.
«Η Σάρα Κέιν πέθανε τραγικά. Ήταν τόσο μεγάλος και τόσο βαθύς ο τρόμος του κόσμου. Δεν τον άντεξε. Ήταν γυμνή. Απροστάτευτη. Γυμνά είναι και τα έργα της. Τρομαγμένα. Τρομερά». Έτσι γράφει ο Χάρολντ Πίντερ στο πρόγραμμα της παράστασης της Σάρα Κέιν στη «Νέα Σκηνή». Δεκαοκτώ χρόνια από το θάνατό της, στις 20 Φεβρουαρίου 1999, η πιο αντιπροσωπευτική από τους θεατρικούς συγγραφείς του κινήματος «in-yer-face theatre», έργων που δε διστάζουν να αποκαλύψουν επί σκηνής την αγριότητα που ελλοχεύει στο συλλογικό ασυνείδητο στις σύγχρονες καπιταλιστικές και παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες, που κάθε άλλο παρά πολιτισμένες είναι στην πραγματικότητα, η Σάρα Κέιν ήταν ένα πολύ ταλαντούχο μυαλό. «Με το που συνειδητοποιήσεις ότι η ζωή είναι πολύ σκληρή και βάναυση, η μόνη λύση είναι να ζήσεις με όσο πιο πολύ ανθρωπισμό, χιούμορ και ελευθερία μπορείς», έλεγε. Αν και έχουν γραφτεί πολλά για τη θυελλώδη προσωπικότητά της, στην πραγματικότητα, μόνο μέσα από τα έργα μπορούμε να διαβάσουμε πράγματα για το χαρακτήρα της. Οι πληροφορίες για την προσωπική της ζωή είναι ελάχιστες.
Η Σάρα Κέιν γεννήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου του 1971. Κόρη δασκάλας και δημοσιογράφου της Mirror, μεγάλωσε κοντά στο Brentwood του Έσσεξ. Από μικρή διάβαζε κι έγραφε πολύ, όμως το περιβάλλον του σχολείου της προκαλούσε αποστροφή. Αναζητά την αυτονομία και αντιδρά με το σφρίγος και την επαναστατικότητα μιας έφηβης που διεκδικεί το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού της ταυτότητάς της. Ο αρνητισμός και η αντίδραση την ακολούθησαν σ’ όλες τις σπουδές της, μέχρι και τις μεταπτυχιακές στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, στο τμήμα συγγραφής θεατρικών έργων.
«Το θέατρο πρέπει να ερεθίζει και τα συναισθήματα και το μυαλό»
Δεν είναι τυχαίο που επέλεξε την τέχνη του θεάτρου για να εκφράσει τις υπαρξιακές της ανησυχίες. Η ίδια δήλωνε ότι τη θεωρούσε την πιο υπαρξιακή τέχνη, γιατί «το θέατρο δεν έχει μνήμη». Στο Μπρίστολ, ένας καθηγητής την κατηγορεί πως κάποιο από τα δοκίμιά της είναι πορνογράφημα. Η απάντησή της είναι άμεση, του πετάει στα μούτρα περιοδικά πορνό. Σφυρηλατεί μέσα της την έμμονη ιδέα για την αναζήτηση της πρωτοτυπίας στη θεατρική πράξη. Κέντρο αυτής της θεατρικής πράξης καθιστά τα βιώματα όλων αυτών των ανθρώπων που αδυνατούν να διατυπώσουν με ακρίβεια αυτά που νιώθουν. Η Σάρα Κέιν βρίσκει ένα θεατρικό σπίτι στο Ρόγιαλ Κορτ και γίνεται μέρος ενός θεατρικού ρεύματος το οποίο ήθελε να αναπαραστήσει ωμά την πραγματικότητα και να ταρακουνήσει το κοινό. «Δε μ’ αρέσει καθόλου το θέατρο ως απλή αφορμή για νυχτερινή έξοδο. Το θέατρο πρέπει να ερεθίζει και τα συναισθήματα και το μυαλό. Λατρεύω το ποδόσφαιρο. Οι αναλύσεις που ακούς στις κερκίδες είναι εκπληκτικές, την ίδια ώρα που η συγκίνηση χτυπάει κόκκινο. Αν ήταν έτσι και το θέατρο…», έλεγε η Σάρα Κέιν.
Η δεκαετία που άλλαξε την ιστορία του θεάτρου στη Βρετανία
1990: Η Margaret Thatcher παραιτείται από Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας και ηγέτης του Εργατικού κόμματος.
1990: Το 93% των νοικοκυριών της Αγγλίας διαθέτει έγχρωμη τηλεόραση, το 87% έχει τηλέφωνο, το 86% πλυντήριο ρούχων, το 80% καταψύκτες, το 60% συσκευή βίντεο και το 47% φούρνο μικροκυμάτων.
1990-1991: Ο Πόλεμος του Κόλπου
1992: Δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
1991: Διαλύεται επίσημα η Σοβιετική Ένωση
1991-1995: Μετά την Κροατία ακολουθεί και ο πόλεμος στη Βοσνία
1994: Ο Tony Blair εκλέγεται ηγέτης του Εργατικού Κόμματος
1995: Το Mojo του Jez Butterworth ανεβαίνει στο Royal Court Theatre σε σκηνοθεσία Ian Rickson.
1995: Στο δώμα του Royal Court Theatre ανεβαίνει το Blasted, πρώτο έργο της Sarah Kane.
1996: Ανεβαίνει στο Λονδίνο το Shopping and Fucking του Mark Ravenhill και αρχίζει σταδιακά να δημιουργείται αυτό που σύντομα θα ονομαστεί in-yer-face-theatre.
1996: Κάνει πρεμιέρα -αρχικά στην Ιρλανδία- «Η βασίλισσα της ομορφιάς» του Μάρτιν ΜακΝτόνα.
1996: O Danny Boyle σκηνοθετεί το Trainspotting και στοιχειώνει τους εφιάλτες μιας ολόκληρης γενιάς.
1997: Εκδόθηκε ο πρώτος τόμος της σειράς Harry Potter, που έμελλε να γίνει παγκόσμιο εκδοτικό –και όχι μόνο– φαινόμενο. 16 χρόνια αργότερα ο Rupert Grint, που έγινε γνωστός ως Ρον από τις κινηματογραφικές μεταφορές των βιβλίων, θα παίξει στο δεύτερο ανέβασμα του Mojo στο Λονδίνο.
1997: Ο Tony Blair κερδίζει τις εκλογές και γίνεται Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας. Την ίδια χρονιά, μετά από σχετικά δημοψηφίσματα, η Σκωτία και η Ουαλία αποκτούν τα δικά τους Κοινοβούλια, ανεξάρτητα του Αγγλικού.
1997: Οι Radiohead βγάζουν το άλμπουμ που θα τους καθιερώσει στην συνείδηση του μουσικόφιλου κοινού, OK computer.
1999: Η Sarah Kane αυτοκτονεί σε ηλικία 28 ετών.
Αυτή είναι η δεκαετία μέσα στην οποία άλλαξε το θέατρο στη Βρετανία. Στη δεκαετία του 1990 αναλαμβάνει καλλιτεχνικός διευθυντής στο Royal Court ο Στίβεν Ντάλτρι. Είναι νέος, θυμωμένος και θορυβώδης. Φέρνει τον αέρα της αμφισβήτησης των 50’s. Το ίδιο και οι νέοι συγγραφείς του Ρόγιαλ Κορτ. Η Σάρα Κέιν, ο Τζο Πένχολ, ο Τζεζ Μπάτεργουορθ, ο Αντονι Νίλσον, ο Μάρτιν Μακ Ντόνα, ο Μαρκ Ρέιβενχιλ. Τα έργα τους είναι ωμά, κανένας έλεος για το θεατή. Κάθε ανέβασμα είναι μια πρόκληση. Το Royal Court είναι το πιο μοντέρνο θέατρο της Ευρώπης. Η πρότασή του είναι ισχυρή. Αυτά τα παιδιά γράφουν και φτιάχνουν το θεατρικό κίνημα που εξακολουθεί να επηρεάζει από άκρη σε άκρη την Ευρώπη μέχρι σήμερα. Λέγεται: «In-yer-face theatre». Μέχρι σήμερα είναι το πιο ισχυρό θεατρικό ρεύμα του μεταπολεμικού κόσμου. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η ωμή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Κύριος σκοπός, να ταρακουνηθεί το κοινό. Κυρίως αυτό. Το Royal Court μέσα από επικρίσεις ισχυροποιείται όλο και περισσότερο. Το αναγνωρίζει πρώτα η παγκόσμια θεατρική κοινότητα. Την ίδια εβδομάδα που οι New York Times παρουσιάζουν το Royal Court ως το πιο σημαντικό θέατρο στην Ευρώπη, οι Times το αποκαλούν «χωματερή». «Οι καλύτεροι συγγραφείς του Royal Court – Mark Ravenhill, Conor McPherson και ακόμη και η Sarah Kane – όλοι μοιάζουν ότι δεν αποτελούν σύντομη μόδα. Έχουν τη δική τους ξεχωριστή φωνή», είπαν πολύ αργότερα οι κριτικοί.
Με το Blasted, στο Royal Court Theatre Upstairs στις 17 Ιανουαρίου 1995, η Sarah Kane, έκανε το πιο αμφιλεγόμενο θεατρικό ντεμπούτο των τελευταίων χρόνων. Η κριτικός του Γκάρντιαν Λιν Γκάρντνερ εντοπίζει πως εξαιτίας του Blasted της Σάρα Κέιν, άλλαξε όχι μόνο το θέατρο, αλλά και ο τρόπος της κριτικής. «Μια αηδιαστική γιορτή βρωμιάς» ήταν ο διαβόητος τίτλος της Daily Mail για το θεατρικό ντεμπούτο της Κέιν, ενώ ο Charles Spencer της Telegraph το αποκάλεσε «δυσάρεστο έργο», σημειώνοντας ότι λανθασμένα πίστευε πως «η ικανότητα να προκαλείς ρίγη αηδίας είναι ό,τι χρειάζεται ένας συγγραφέας». Το έργο της όπως και το Saved του Έντουαρντ Μποντ τριάντα χρόνια νωρίτερα στο ίδιο θέατρο έγιναν διάσημα σε μια νύχτα. Ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων, μάλιστα το έργο του Μποντ ήταν η αφορμή να καταργηθεί η λογοκρισία στο βρετανικό θέατρο, με τον Λόρενς Ολίβιε να γράφει μια περίφημη επιστολή στον Observer στηρίζοντας το έργο και το συγγραφέα.
Τριάντα χρόνια αργότερα ο Χάρολντ Πίντερ θα αναλάμβανε τη δημόσια υποστήριξη της Σάρα Κέιν γράφοντας ότι «αντιμετώπιζε κάτι χειροπιαστό και πραγματικό και άσχημο και οδυνηρό», σε μια εποχή που η συζήτηση γινόταν σε ένα πολύ περιορισμένο πεδίο και τις απαντήσεις των υποστηρικτών της Κέιν να φτάνουν πολύ αργά στις εφημερίδες. Γιατί την εποχή εκείνη, δεν υπήρχε μια αρένα, όπως το Twitter, όπου άλλοι συγγραφείς και σκηνοθέτες θα μπορούσαν να ανταποκριθούν άμεσα και δημοσίως σε ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό, δημιουργώντας ένα διαφορετικό διάλογο και μια άλλη αφήγηση γύρω από αυτό, ενθαρρύνοντας το κοινό να ρίξει μια διαφορετική ματιά. Την επόμενη χρονιά η Telegraph γράφει για το έργο της «Ο Έρωτας της Φαίδρας», «εδώ δεν απαιτείται κριτικός θεάτρου, απαιτείται ψυχίατρος». Ο Μάικλ Μπίλιγκτον του Guardian, χρόνια μετά αναγνώρισε το λάθος του και παραδέχτηκε ότι είχαν υπάρξει υπερβολικά στενόμυαλοι για να καταλάβουν την αξία του Phaedra’s Love.
Η «ζημιά» στη Σάρα Κέιν είχε γίνει, παρά το γεγονός ότι πολλοί κριτικοί ανακάλεσαν. «Δε θεωρώ τα έργα μου καταθλιπτικά, ούτε πιστεύω ότι τους λείπει η ελπίδα. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι το αγαπημένο μου συγκρότημα είναι οι Joy Division, γιατί τα τραγούδια τους με ανεβάζουν. Δεν υπάρχει τίποτα πιο αισιόδοξο, πιο ελπιδοφόρο από το να δημιουργείς κάτι όμορφο για την απελπισία ή μέσα από απελπισία», έλεγε η Kane. Όμως όπως έχει περιγράψει ο ατζέντης της Mel Kenyon, «η Σάρα Κέιν υπέφερε αληθινά από το γεγονός ότι δεν την είχαν αποδεχτεί καν ως συγγραφέα. Το μεγαλύτερο σοκ που υπέστη ήταν ότι δεν αναγνώριζαν το ταλέντο της. Της φέρονταν σαν να είναι αχινός, αυτό ήταν μια έλλειψη σεβασμού».
Το χρονικό μιας αυτοκτονίας
Σε αντίθεση με το πλήθος των πληροφοριών που έχουμε για τα έργα της Σάρα Κέιν, οι πληροφορίες για την προσωπική της ζωή είναι λίγες. Όπως ήταν φυσικό, οι συγγενείς της κρατούν το στόμα τους ερμητικά κλειστό, ενώ οι πληροφορίες από φίλους ή συναδέλφους της είναι αποσπασματικές. Οι συνεντεύξεις που είχε δώσει είναι λιγοστές και δεν υπάρχουν αξιόπιστες πηγές που να συνδέουν τα γεγονότα της ζωής της με την αυτοκτονία της. Το Φεβρουάριο του 1999 κρεμάστηκε με το κορδόνι των παπουτσιών της στο νοσοκομείο Kings College που νοσηλευόταν για λίγες μέρες, έπειτα από μια αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας με χάπια στις 17 Φεβρουαρίου. Είχε καταπιεί 150 αντικαταθλιπτικά και 50 υπνωτικά χάπια. Είχε αφήσει πίσω ένα σημείωμα που έγραφε «με σκότωσα» – δείχνοντας ότι ήθελε να έχει την τελευταία λέξη. «Θα μ’ αγαπήσουν γι’ αυτό που με κατέστρεψε», έγραφε στο «4.48: Ψύχωση». «Ένιωσα πολύ έντονα ότι κάποια στιγμή που θα προσπαθούσε να αυτοκτονήσει και πάλι» είπε ο Δρ. Tunstall, ο ψυχίατρος που την παρακολουθούσε, στην ανάκριση μετά από την αυτοκτονία της.
Η Σάρα Κέιν είχε εισαχθεί οικειοθελώς και νοσηλευόταν όχι στην ψυχιατρική αλλά στη γενική κλινική του νοσοκομείου. Στις 3:30, ξημερώματα της 20ης Φεβρουαρίου, η νοσηλεύτρια είδε το κρεβάτι της άδειο. Ανοίγοντας την πόρτα της τουαλέτας, βρήκε τη συγγραφέα να κρέμεται από το άγκιστρο στο εσωτερικό της πόρτας από ένα κορδόνι. Η ιατροδικαστής, Selina Lynch, δήλωσε ότι η Κέιν αυτοκτόνησε αφού «η ισορροπία του μυαλού της είχε διαταραχθεί». «Ήταν ένα φωτεινό αστέρι και έλαμπε φλογερά. Αλλά είχε τη μάστιγα της ψυχικής οδύνης και βασανιζόταν από σκέψεις αυτοκτονίας». To τελευταίο έργο της Sarah Kane: 4.48 Ψύχωση, καταλήγει σε αυτοκτονία. Καταγράφει με μεγάλη ακρίβεια τις μύχιες λειτουργίες του αυτοκτονικού νου, γράφει ο Alastair Macaulay. Το «4.48» του τίτλου αναφέρεται στην ώρα που έκανε επιδρομή η κατάθλιψή της. Μια κατάθλιψη που τη διέλυσε. Ο θυμός και η οργή την είχαν κυριεύσει και αυτό είναι φανερό σ’ όλα τα έργα της. Στο Crave έγραφε «κανείς δεν επιβιώνει απ’ τη ζωή» – η αυτοκτονία της ήταν ένας τρόπος για να βρει τον έλεγχο και την ηρεμία που δεν είχε στη ζωή.
Ο κόσμος μετά τη Σάρα Κέιν
Στη νεκρολογία της στον Γκάρντιαν, λίγες μέρες μετά την αυτοκτονία της, ο φίλος της θεατρικός συγγραφέας Μαρκ Ρέιβενχιλ γράφει ότι παρά το γεγονός ότι οι φίλοι και ο ατζέντης της έκαναν τα πάντα προκειμένου να την προστατεύσουν από τις επιθέσεις του τύπου, που τη θεώρησε το κακό κορίτσι του βρετανικού θεάτρου, οι παπαράτσι την κυνηγούσαν διαρκώς. Η ίδια περνούσε ήσυχα τις νύχτες της στο Royal Court, παρακολουθώντας κάθε βράδυ την παράστασή της, «ένα απαλό, λεπτό, ανώνυμο κορίτσι». Όσοι τη γνώριζαν καλά λένε πως ήταν μια πιστή και διασκεδαστική φίλη. Ο James Macdonald, αναπληρωτής διευθυντής του Royal Court, έγραψε ότι ήταν μια συγγραφέας ανοιχτόμυαλη, υποστηρικτική και πολύ ευφυής, εξαιρετικά γενναιόδωρη για το έργο άλλων συγγραφέων και εμπνευσμένη δασκάλα δραματουργίας. Οι σπουδαστές στο Διεθνές Θερινό Σχολείο του Royal Court τη λάτρευαν. Ο κριτικός Michael Billington προσθέτει στη νεκρολογία ότι ένα πράγμα που δεν είχαν συνειδητοποιήσει οι Βρετανοί κριτικοί ήταν η έκταση της φήμης της σε όλη την Ευρώπη. «Το όνομά του Kane ήταν γνωστό σε σχεδόν κάθε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Όπου πήγα βρήκα υπήρχε μια εξαιρετική περιέργεια για το έργο της και τι είπε για τη σύγχρονη Βρετανία», γράφει.
Την Τρίτη 18 Οκτωβρίου 2005, έξι χρόνια μετά το θάνατο της Σάρα Κέιν τυπώνεται στον Γκάρντιαν, στη στήλη «Διορθώσεις και διευκρινίσεις», ένα κείμενο με το οποίο η εφημερίδα ζητά συγγνώμη από την οικογένεια και τους φίλους της Κέιν και για τον πόνο που τους είχαν προκαλέσει γράφοντας ότι ήταν στην ψυχιατρική πτέρυγα του νοσοκομείου. Η εφημερίδα ανακάλεσε την ανακρίβεια, ακριβώς πάνω από ένα κείμενο του Μαρκ Ρέιβενχιλ για την Σάρα Κέιν, στο οποίο προτρέπει τους αναγνώστες να ξανασκύψουν προσεκτικά επάνω στο έργο της Σάρα Κέιν, μακριά από το μύθο της αυτοκτονίας της. «Έγινε φανερό, ότι το έργο της Σάρα Κέιν εξετάστηκε μέσα στο ρομαντικό μύθο, τον αιώνια συναρπαστικό από την εποχή του νεαρού Βέρθερου, αυτόν της αυτοκτονίας ενός νεαρού καλλιτέχνη. Η ανάγνωση του έργου της ως προοίμιο της τελικής της πράξης τιμά πολύ λίγο την πολυπλοκότητα του προσώπου που ήξερα και τον πλούτο της γραφής του», γράφει ο Ρέιβενχιλ.
Σήμερα 18 χρόνια μετά το θάνατό της, όλο και περισσότεροι κατανοούν ότι το έργο της δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια μακρά προετοιμασία για αυτοκτονία. Άλλο τόσο οι νεώτεροι απομακρύνονται από την ιδέα ότι ήταν μεγάλη συγγραφέας, επειδή είχε αυτοκτονικές παρορμήσεις. Η Σάρα Κέιν γλιστρά εύκολα στο μυθικό καλούπι και σίγουρα αποτελεί ένα μύθο. Ίσως επειδή προτιμούμε τους καλλιτέχνες να είναι ρομαντικοί. Θέλουμε μια Σύλβια Πλαθ, όχι έναν Τζεφ Κουνς. Όπως οι μεγάλοι ρομαντικοί ποιητές, η Σάρα Κέιν πέθανε νέα. Όπως τα αστέρια του 20ού αιώνα, ο Τζιμ Μόρισον, ο Τζέιμς Ντιν, η Σάρα Κέιν έφυγε νέα. Και ποιο λαμπρότερο τέλος θα μπορούσε να υπάρξει στη ζωή ενός ιδιοφυούς νέου από την αυτοκτονία; Με το πέρασμα του χρόνου η δουλειά της Σάρα Κέιν αποδεικνύει τη σημασία της. Κανένα έργο δε γράφτηκε από κάποιον που ήξερε ότι θα αυτοκτονήσει. Μύθοι, βιογραφίες και κουτσομπολιά γύρω από τη ζωή κάθε καλλιτέχνη δυσκολεύουν την ανάγνωση του έργου του. Για τη Σάρα Κέιν ξέρουμε πολύ λίγα. Ίσως κανένας, ποτέ, δεν ήξερε πολλά. Ας δούμε με ενδιαφέρον τη δουλειά της.
