Το «πράσινο φως» στην απαλλοτρίωση των ακινήτων επί των οδών Αρδηττού, Θωμοπούλου, Κούτουλα και Κεφάλου στο Μετς, όπου στην αρχαιότητα βρισκόταν ο ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας, έδωσαν ομόφωνα τα μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ).
Από το 1964, το θέμα έχει απασχολήσει αλλεπάλληλες συνεδριάσεις του ΚΑΣ, το οποίο έχει γνωμοδοτήσει πολλές φορές υπέρ της απαλλοτρίωσης, χωρίς ωστόσο η διαδικασία αυτή να έχει ως σήμερα τελεσφορήσει. Βασικός λόγος γι’ αυτό είναι το μεγάλο κόστος του ακινήτου, εμβαδού 1.390,70 τ.μ., που σήμερα φτάνει τα 2.200.000 ευρώ. Ευκαιρίες ώστε το κόστος της απαλλοτρίωσης να καλυφθεί, είτε από κοινοτικά πλαίσια είτε από το πρόγραμμα της ενοποίησης αρχαιολογικών χώρων, χάθηκαν πριν από χρόνια.
Τα θεμέλια του ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος βρίσκονται στο, προς απαλλοτρίωση από το 1964, οικοδομικό τετράγωνο (1390,70 τ.μ) που περικλείεται από τις οδούς Αρδηττού, Θωμοπούλου, Κεφάλου και Κούτουλα στην περιοχή Αρδηττός, Μετς. Βρίσκεται λίγα μέτρα από το Παναθηναϊκό στάδιο, τη Βασιλική του Ιλισού, τον λόφο του Αρδηττού και της Άγρας και σε άμεση γειτνίαση με το Ολυμπίο και την Ακρόπολη στην αρχαιολογική καρδιά της Αθήνας. Ιωνικός ναός του 5ου αιώνος κτίστηκε το 448 π.Χ. πιθανότατα από τον Καλλικράτη αρχιτέκτονα του Ναού της Απτέρου Νίκης στην Ακρόπολη με τον οποίο παρουσιάζει πολλές ομοιότητες.
Αναφορές στο μνημείο κάνουν ο Πλάτων και ο Παυσανίας ενώ κατά τον Πλούταρχο στην περιοχή αυτή τελούνταν τα Μικρά Ελευσίνια Μυστήρια. Ο ναός συνδέθηκε άμεσα με τη νίκη των Αθηναίων στη Μάχη του Μαραθώνα, τον Μαραθώνιο και την άνθιση της πόλης των Αθηνών. Κάθε χρόνο την έκτη ημέρα του Βοηδρομίου, ημέρα της επετείου της Μάχης του Μαραθώνα, τελούνταν μεγάλες θυσίες (500 ερίφια) και γιορτές ως εκπλήρωση του τάματος που είχαν κάνει οι Αθηναίοι στη θεά Αρτέμιδα για τη νίκη τους στη μάχη (Ξενοφών, Ανάβασις).
Ο ναός υπέστη πολλές μετατροπές στις μεταγενέστερες της κλασικής περιόδου εποχές, όπως η μετατροπή του σε παλαιοχριστιανική βασιλική με εκτενές πρωτοχριστιανικό νεκροταφείο (εμφανές και σήμερα) και κατά τον 17 αιώνα με την προσθήκη τρούλου, στην εκκλησία γνωστή ως η «Παναγιά στην Πέτρα». Κατεδαφίστηκε το 1778 και τα υλικά του χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση του τείχους των Αθηνών γύρω από την Ακρόπολη.
Η σπουδαιότητα του Ναού και η μεγάλη αρχαιολογική και ιστορική άξια για την πόλη των Αθηνών και τους μελετητές της αρχαιολογίας επισημαίνεται από επιφανείς Έλληνες και ξένους αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα με τεκμηριωμένα άρθρα, σχέδια και ανασκαφές. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους: Doerpfeld, Dismoor, Kerenyi, Ορλάνδο.
Οι αρχιτέκτονες-περιηγητές J.Stewart και N.Revett αποτύπωσαν το ναό με λεπτομερή σχέδια σε όψεις και κατόψεις κατά την επίσκεψη τους στην Αθήνα το 1751-53, ο οποίος σωζόταν ακόμα σχεδόν ακέραιος ενσωματωμένος με την εκκλησία την «Παναγιά στην Πέτρα.»
Αποτύπωσαν επίσης λεπτομέρειες αρχιτεκτονικών μελών όπως κιονόκρανα και τμήμα της μαρμάρινης ζωφόρου που βρίσκεται σήμερα στα μουσεία του Βερολίνου και της Βενετίας. Η τεκμηρίωση αυτή του αρχαιολογικού χώρου, αποτελεί ύλη πανεπιστημιακής διδασκαλίας διεθνώς.
Η πρώτη συστηματική ανασκαφή το 1897 γίνεται από την Αρχαιολογική Εταιρία με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Α. Σκιά που αποκαλύπτει, με ακριβή σχέδια, το διάγραμμα του ναού, μεγάλη ημιεξαγωνική αψίδα, κατάλοιπα της χριστιανικής περιόδου, τεμάχιο της ζωφόρου που σήμερα βρίσκεται στο Αρχ/κον Μουσείο, πλήθος μικρών αγγείων σχετιζόμενων με τα Ελευσίνια Μυστήρια καθώς και μεγάλο αριθμό πρωτοχριστιανικών ταφών. Ο Ι.Ν. Σβορώνος δημοσιεύει το 1917 στην Διεθνή Εφημερίδα της Νομισματικής Αρχαιολογίας φωτογραφία, όπου αποτυπώνονται ακόμα τα λείψανα του ναού και με άρθρο επισημαίνει την αρχαιολογική και ιστορική σπουδαιότητα της περιοχής.
To 1958 και 1960, δυο υπουργικές αποφάσεις «Περί αρχαιοτήτων» κηρύσσουν την κοίτη του Ιλισού ζώνη προστασίας 50μ. εκατέρωθεν. Ο χώρος έχει χαρακτηρισθεί ως αρχαιολογικός από το έτος 1960 με την Y.A. 17558/973/1960 Φ.Ε.Κ 94 Τ.Β 27.2.1960) μετά την με αρθ.2/7.1.1960 γνωμοδότηση του ΚΑΣ. Στην υπουργική απόφαση αναφέρεται επί λέξει «Χαρακτηρίζουμε ως αρχαιολογικό χώρο την περιοχή την περιλαμβανομένη από της πρώην γέφυρας του Σταδίου μέχρι της γέφυρας της Αγίας Φωτεινής και εις απόσταση 50 μέτρων εκατέρωθεν της κοίτης του Ιλισού».
Ο αρχιτέκτονας Ι. Τραυλός στη διάνοιξη της οδού Αρδηττού στο 1962 ανακαλύπτει και σώζει με παράκαμψη του δρόμου τον αναληματικό τοίχο στην Β.Δ πλευρά που είναι εμφανής και σήμερα βρίσκοντας πίσω από αυτόν πολλά μικρά αγγεία όμοια με αυτά που βρήκε ο Σκιάς και μεγάλο προεξέχοντα βράχο πάνω στον οποίον ήταν κτισμένος ο ναός. Η πρώτη απόφαση απαλλοτρίωσης κηρύσσεται από το Κ.Α.Σ το 1964 όπου επιφανείς αρχαιολόγοι και άνθρωποι των γραμμάτων όπως ο Χ. Καρούζος , ο Λ. Πολίτης, ο Ι. Κόντης, ο Μ. Χατζηδάκης, ο Ν. Πλάτωνος, Χ. Μακαρόνας, μετά από αίτηση των ιδιοκτητών των ακίνητων για ανοικοδόμηση και μετά από τρεις συνεδριάσεις, όπου τεκμηριώνεται η ακριβής θέση του ναού αποφασίζουν την αναγκαστική απαλλοτρίωση του οικοδομικού τετράγωνου, την προστασία και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου διότι «… πρόκειται περί ενός των επιφανέστερων μνημείων των αρχαίων Αθηνών ακόμα και αν αποδεικνύεται τελικώς ότι δεν υπάρχουν λείψανα δια την σπουδαιότητα του ναού ο οποίος υπήρχε εις την θέσην» και τη διαμόρφωση του «σε αρχαιολογικό χώρο ελεύθερο και επισκέψιμο» ΚΑΣ 44/7.7.64
Στη γνωμοδότησή του ΚΑΣ περιλήφθηκαν επίσης οι όροι να πραγματοποιηθεί μικρή ανασκαφική έρευνα για επιπλέον στοιχεία (με βάση και τα νέα δεδομένα), να προχωρήσουν ταχύτατα οι διαδικασίες ανάδειξης των αρχαιοτήτων και να μελετηθεί η δυνατότητα σύνδεσης του χώρου με το Ολυμπιείο και τα παριλίσσια ιερά. Κάτι, που, όπως ειπώθηκε στη συνεδρίαση, μπορεί εύκολα να συμβεί με μια απλή πεζογέφυρα που θα περνά πάνω από την οδό Αρδηττού.
Σημειώνεται ότι στην περιοχή έχουν εντοπιστεί δυο ναοί. Για τον ιωνικό ναό του Ιλισσού, που κατασκευάστηκε στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., λεπτομέρειες γνωρίζουμε από τους περιηγητές Stuart και Revett που το κατέγραψαν το 1751 κατά την επίσκεψή τους στην Ελλάδα. Στα τέλη του 5ου αι. μ.Χ., μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία που ονομάστηκε Παναγία στην Πέτρα και τον 17ο αι. μετασκευάστηκε σε ναό μικρότερων διαστάσεων. Κατεδαφίστηκε το 1778 με διαταγή του βοεβόδα των Αθηνών, Χατζή Αλή Χασεκή, για να χρησιμοποιηθεί το υλικό του στην ανέγερση του οχυρωματικού περιβόλου της πόλης. Θραύσματα της ζωφόρου του ναού βρίσκονται σήμερα σε μουσεία της Αθήνας, της Βιέννης και του Βερολίνου, ενώ στο Μετς σώζεται ανάλημμά του. Ως προς την ταύτισή του υπάρχει μεγάλη συζήτηση αν πρόκειται για την Αγροτέρα Αρτέμιδα ή για άλλον ναό.
Ωστόσο, τα καινούργια συμπεράσματα δίνουν νέες κατευθύνσεις ή επικυρώνουν παλιές. Όπως δήλωσε στην παρουσίασή του ο κ. Κορρές, ο ιωνικός ναός του Ιλισσού είναι του αρχιτέκτονα Καλλικράτη, όπως αποδεικνύεται κυρίως από τη βάση της παραστάδος, καθώς έχει ακριβώς τις ίδιες λεπτομέρειες και τα ίδια μέτρα με τον ναό της Αθηνάς Νίκης. Μάλιστα, όπως τόνισε ο ίδιος, ο ναός του Ιλισσού είναι ο δεύτερος σε μέγεθος αθηναϊκός ιωνικός ναός μετά το Ερέχθειο, ενώ ο Ναός της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη είναι πολύ μικρότερος σε μέγεθος. Ο δεύτερος ναός, που είναι διπλάσιος σε μέγεθος από τον ιωνικό, ανακαλύφθηκε στις ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή μεταξύ 2010 και 2015.
Συγκεκριμένα, αποκαλύφθηκε στο ΝΑ τμήμα του οικοπέδου όρυγμα θεμελίωσης ναού κλασικών χρόνων, καθώς και κινητά ευρήματα, μεταξύ των οποίων τέσσερα τμήματα αναθηματικών αναγλύφων, τα δύο από τα οποία σώζουν παράσταση καθήμενου θεού με σκήπτρο που ταυτίζεται με τον Δία Μειλίχιο, καθώς και δύο ενεπίγραφα θραύσματα που αναφέρονται στον Δία Μειλίχιο και θραύσματα ενεπίγραφου αναθηματικού κιονίσκου αφιερωμένου στον ίδιο θεό. Επίσης, είναι πολύ πιθανόν να υπήρχαν πολύ κοντά κι άλλοι ναοί, γεγονός εύλογο, γιατί στην περιοχή βρισκόταν η πηγή Καλλιρρόη, η οποία προσήλκυσε τους πρώτους Αθηναίους να εγκατασταθούν εκεί, πριν μεταφερθούν στην Ακρόπολη, όπως υπαινίσσεται ο Θουκυδίδης. Γι’ αυτό και οι Αθηναίοι, λόγω αυτής της ανάμνησης, διατηρούσαν τα ιερά στο άστυ, αλλά και στην παριλίσσια περιοχή γύρω από την Καλλιρρόη.
