Αυτά τα μικρά Άκρα,
Αυτά τα Μάτια και τα Χέρια που εδώ ανακαλύπτω
Αυτά τα ροδαλά Μάγουλα με τα οποία η Ζωή μου ξεκινά∙
Πού ήσασταν; Πίσω
Από ποιο παραπέτασμα ήσασταν κρυμμένα από μένα τόσον καιρό;
Πού, σε ποια Άβυσσο, κρυβόταν η φρεσκοφτιαγμένη/ καινούργια μου γλώσσα;
Από το The Salutation [Ο Χαιρετισμός], του Τόμας Τραχέρν [Thomas Traherne], 1637-74
«Γνώθι σαυτόν» ήταν η περίφημη επιγραφή του ναού του Μαντείου των Δελφών στην αρχαία Ελλάδα. Ωστόσο, παρ’ όλη την επιστημονική μας υπεροχή, φαίνεται ότι γνωρίζουμε τον εαυτό μας, και κυρίως τον σωματικό εαυτό μας, όλο και λιγότερο. Είναι μάλιστα πιθανό η περιπέτεια της επιστημονικής κατανόησης του σώματος να αποτελεί υποκατάστατο της πραγματικής σωματικής εμπειρίας: Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα που διεξήχθη σε φοιτητές αμερικανικού πανεπιστημίου, τα υψηλότερα επίπεδα παρθενίας εντοπίστηκαν σε φοιτητές που σπούδαζαν βιολογία και άλλες θετικές επιστήμες (τα χαμηλότερα επίπεδα αφορούσαν αυτούς που σπούδαζαν καλές τέχνες και ανθρωπολογία).
Ζούμε σε συναρπαστικούς και ανησυχητικούς καιρούς για το ανθρώπινο σώμα. Φαίνεται ότι έχουμε υπερβολικά πολλές γνώσεις για αυτό, ενώ την ίδια στιγμή μάς προκαλεί ιδιαίτερη δυσαρέσκεια. Οι βιολογικές επιστήμες υπόσχονται πολλά πράγματα σχετικά με τον τρόπο που θα ζούμε στο μέλλον. Όμως, όσο όμορφοι κι αν είμαστε, όσο υπερ-ικανοί κι αν γίνουμε, όσο περισσότερο κι αν ζήσουμε, πρέπει παρ’ όλα αυτά να κατοικήσουμε στο σώμα μας. Εάν αναγνωρίσουμε το σώμα ως μια περιοχή διαρκούς επινόησης, ίσως να μπορέσουμε να ξεπεράσουμε τις στρεβλώσεις της παρούσας στιγμής.
Οι «Ανατομίες», γράφει στο βιβλίο του ο Hugh Aldersey-Williams, «είναι η προσωπική μου προσπάθεια να επιτύχω κάτι τέτοιο. Το σώμα, όπως θα περιμένατε από ένα θέμα με τόσο πλούσια πολιτισμική ιστορία, αντλεί υλικό όχι μόνο από παρελθοντικές και τωρινές αντιλήψεις περί ιατρικής επιστήμης, αλλά επιπλέον από απόψεις για το σώμα και τα μέρη του που υιοθετήθηκαν από φιλοσόφους, συγγραφείς και καλλιτέχνες. Το σώμα δεν είναι απλώς ένα πράγμα, είτε αυτό είναι το αντικείμενο πάνω στο τραπέζι του ανατόμου είτε το θέμα σε ένα μάθημα ελεύθερου σχεδίου εκ του φυσικού. Είναι έμψυχο. Έτσι, θα εξετάσω και το σώμα εν δράσει – το σώμα που κινείται και εκτελεί ενέργειες, και εκφράζει σκέψεις και συναισθήματα».
Από το βιβλίο του ξεχωρίσαμε μερικά πολύ ενδιαφέροντα αποσπάσματα:
Το μάθημα ανατομίας ήταν μια γιορτή με κοινό και εισιτήριο
Κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα η ανατομή αποτελούσε όντως θεατρικό γεγονός. Πραγματοποιούνταν μόνο όταν υπήρχε διαθέσιμο σώμα πρόσφατα αποθανόντος, συνήθως προερχόμενο από εκτέλεση εγκληματία. Διενεργούνταν αναγκαστικά κατά τους χειμερινούς μήνες, όταν το κρύο παρέτεινε αρκετά τη διατήρηση του σώματος, εξασφαλίζοντας την επίδειξη της ανατομίας πριν υπερισχύσει η δυσωδία της σήψης. Για πολλούς η ευκαιρία να παρακολουθήσουν τον εγκληματία να εισπράττει τα επίχειρα της κακίας του ήταν πολύ καλή για να τη χάσουν. Μπορούσες να παρακολουθήσεις τον απαγχονισμό του και στη συνέχεια να περάσεις στην ανατομή, ώστε να βεβαιωθείς ότι το τέλος είχε πράγματι επέλθει. Έτσι, ανάμεσα στους χειρουργούς και τους γιατρούς που αναζητούσαν εκπαίδευση, καθώς και στους ανώτερους κρατικούς λειτουργούς που έρχονταν για να επιβεβαιώσουν ότι αποδόθηκε δικαιοσύνη, ήταν και αυτοί που αναζητούσαν καλή και ηθική ψυχαγωγία. Τα εισιτήρια πρέπει να κόστιζαν έξι ή επτά ολλανδικές πεντάρες (περίπου το ένα τρίτο ενός γκούλντεν, δηλαδή πιο τσιμπημένα από την τιμή εισόδου σε ένα θέατρο της εποχής).
Αυτές οι σπάνιες εκδηλώσεις ήταν μια επίθεση στις αισθήσεις. Το κρύο δεν ήταν αρκετό: έκαιγαν και λιβάνι για να καλύψουν τη δυσωδία που ανέδυε το πτώμα. Υπήρχε ζωντανή μουσική. Και κατανάλωση φαγητού, μπύρας και κρασιού. Στην εκπληκτική εικονογράφηση του εξωφύλλου του σημαντικότερου εγχειριδίου ανατομίας της Αναγέννησης, του επτάτομου Περί της δομής του ανθρωπίνου σώματος [De Humani Corporis Fabrica] του Ανδρέα Βεσάλιου [Andreas Vesalius], έργο του 1543, ένας σκύλος κι ένας πίθηκος απεικονίζονται να κινούνται ελεύθερα ανάμεσα σε ένα ξαναμμένο πλήθος. Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας, το καθάρισμα του τραπεζιού από τα ανθρώπινα μέλη και το πακετάρισμά τους για απόρριψη, η είσπραξη μπορεί να έφτανε τα 200 γκούλντεν ή και περισσότερο, αρκετά για να πληρωθεί ο δήμιος και να οργανωθεί ένα φαγοπότι για τα μέλη της συντεχνίας των χειρουργών, μαζί με μια πομπή υπό το φως πυρσών για το κλείσιμο της μέρας.
Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι έκανε ανατομίες για να ζωγραφίσει το ανθρώπινο σώμα
Ο Λεονάρντο ήταν πιθανώς ο πρώτος καλλιτέχνης που τεμάχισε το ανθρώπινο σώμα και σχεδίασε αυτό που έβλεπε. Καυχιόταν ότι είχε πραγματοποιήσει ανατομίες σε περισσότερα από δέκα σώματα, προχωρώντας κατά στάδια καθώς κάθε σώμα προοδευτικά αποσυντίθετο και επαναλαμβάνοντας το σύνολο της άσκησης προκειμένου να εξασφαλίσει μια εκτίμηση των τυπικών διαφορών μεταξύ δύο σωμάτων. Κατέγραψε αυτή την εμπειρία σε σημειωματάρια προκαλώντας ενθουσιασμό στους αναγνώστες του με τις περιγραφές του που τον ήθελαν να περνά «τις νυχτερινές ώρες παρέα με αυτά τα πτώματα, διαμελισμένα στα τέσσερα, απογυμνωμένα από το δέρμα τους και απαίσια στην όψη».
Η ιδιοφυής λύση του Λεονάρντο έγκειτο στο ότι άφησε την αλήθεια της ανθρώπινης μορφής να αποτελέσει τον απόλυτο οδηγό του και προσάρμοσε τη γεωμετρία ώστε να ταιριάξει σε αυτήν. Έτσι, σχεδίασε απλώς την όρθια ανδρική φιγούρα που ήταν εγγεγραμμένη στο τετράγωνο πάνω στην ανδρική φιγούρα με τα άκρα σε έκταση που ήταν εγγεγραμμένη στον κύκλο∙ μια χαριτωμένη λύση στην οποία τα διπλά ζεύγη άκρων δημιουργούν κατά κάποιο τρόπο την αίσθηση της κίνησης του ανθρώπινου σώματος. Ως αποτέλεσμα, τόσο το τετράγωνο όσο και ο κύκλος αγγίζουν το έδαφος. Η φιγούρα που είναι εγγεγραμμένη στον κύκλο έχει ως κέντρο τον ομφαλό, κατ’ απαίτηση του Βιτρούβιου, όμως καθώς το κέντρο του τετραγώνου βρίσκεται πλέον πιο χαμηλά από το κέντρο του κύκλου, δεν συμπίπτει με τον ομφαλό, αλλά –κάτι που είναι σημαντικό– με τα γεννητικά όργανα. Αυτή είναι, λοιπόν, η ανθρώπινη μορφή: γεννήτορας και γέννημα, δημιουργός και δημιούργημα. Είναι, αναμφίβολα, σαφές. Είναι όμως και αληθινό; Κι έπειτα, γιατί πρέπει το σώμα να περιγράφεται με όρους απλών αριθμητικών αναλογιών;
Ο Έμπορος της Βενετίας και μια λίβρα σάρκας
Πόσο αξίζει μια λίβρα σάρκας;
Για τον Σάιλοκ στον Έμπορο της Βενετίας [Merchant of Venice] είναι ανεκτίμητη: «Η λίτρα της σάρκας που απαιτώ από ‘κείνον / Έχει αγοραστεί ακριβά, είναι δική μου και την θέλω». Θα θυμόσαστε ότι ο έμπορος Αντόνιο έχει ξεμείνει από ρευστό, ενώ περιμένει την άφιξη των πλοίων του. Έχει συμφωνήσει, ωστόσο, να υποστηρίξει τον ενδεή φίλο του Μπασάνιο που σχεδιάζει να ταξιδέψει στο Μπελμόντ, όπου σκοπεύει να κατακτήσει την όμορφη (και πλούσια) Πόρσια, και τον έχει στείλει να βρει τα απαραίτητα 3.000 δουκάτα, ποσό για το οποίο ο ίδιος ο Αντόνιο θα αποτελέσει την εγγύηση. Ο Μπασάνιο βρίσκει τον Εβραίο τοκογλύφο και οι δύο άνδρες συμφωνούν τους όρους του συμβολαίου. Παραδόξως, ο Σάιλοκ δεν ζητά τόκο, αλλά το τίμημα που απαιτεί αντ’ αυτού είναι μια λίβρα σάρκας, σε περίπτωση που ο Αντόνιο δεν μπορέσει να αποπληρώσει το δάνειο.
Ο Σάιλοκ και ο Αντόνιο είναι εχθροί και επιχειρηματικοί αντίπαλοι, κυρίως γιατί ο Αντόνιο υπονομεύει τις τοκογλυφικές πρακτικές του Σάιλοκ δανείζοντας χρήματα στους φίλους του χωρίς τόκο, όπως υπαγορεύει το δόγμα της χριστιανικής πίστης. Όταν τρεις μήνες αργότερα λήγει η προθεσμία αποπληρωμής του δανείου, ο Αντόνιο πράγματι δεν είναι σε θέση να πληρώσει, καθώς θεωρεί ότι τα πλοία του έχουν ναυαγήσει, και το δυσάρεστο ζήτημα παρουσιάζεται στο δικαστήριο. Όντας σε απόγνωση, ο Μπασάνιο προσφέρει στον Σάιλοκ πίσω όλο το κεφάλαιο εις διπλούν, συνολικά 6.000 δουκάτα (ποσό που βρέθηκε ξαφνικά από τη μνηστή του, Πόρσια). Αλλά ο Σάιλοκ αρνείται περιφρονητικά ακόμη και το εξαπλάσιο του ποσού. Επιμένει λέγοντας «θα προτιμούσα το γραμμάτιό μου» .
Η αφηγηματική αξία και η δύναμη των μαλλιών
Η πλούσια κόμη υποδηλώνει δύναμη στον άνδρα και κάλλος στη γυναίκα – και στους δύο, συνεπώς, τη δυνατότητα τεκνοποίησης. Τα μαλλιά αποκτούν μεγάλη αφηγηματική αξία –ας θυμηθούμε τον Σαμψών, την Ραπουνζέλ, τη Σινέντ Ο’ Κόνορ, τη Μπρίτνυ Σπίαρς– που οφείλεται στο ότι μπορούμε να τα κόψουμε και, μετά από καιρό, να ξαναμεγαλώσουν. Η εξαφάνιση κι η επανεμφάνισή τους είναι ένας δείκτης αυτών των αφηρημένων αρετών. Συνεπώς, οι χαρακτήρες των ηθικών ιστοριών δεν πρέπει να αναπτύσσουν μεγάλη αγάπη για τα μαλλιά τους. «Ο Θεός, όταν μου έδωσε δύναμη / για να μου δείξει πόσο ασήμαντο ήταν το δώρο / το κρέμασε στα μαλλιά μου», θρηνεί ο Σαμψών ο Αγωνιστής στο ομώνυμο ποίημα του Τζον Μίλτον [John Milton].
Η πλούσια τριχοφυΐα καλύπτει μεγάλες επιφάνειες δέρματος στους άνδρες, κάνοντάς τους δασύτριχους, και μακραίνει με ελικοειδή τρόπο στις γυναίκες. Η απόκρυψη της γυναικείας κόμης εξισώνεται με την αγνότητα. Οι γυναίκες που δένουν τα μαλλιά τους θεωρούνται κατάλληλες για γάμο. Αντίθετα, τα μακριά, λυτά μαλλιά είναι ένδειξη ακολασίας – ένα ευφάνταστο συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε η ενοχική μας κοινωνία με αφορμή την τριχοφυΐα που μας δωρίζει η φύση κατά την εφηβεία. Η Αφροδίτη του Μποτιτσέλι [Boticelli], η Λορελάι, η Ρούσαλκα, η Μελισσάνθη, η Μαρία Μαγδαληνή και η Ωραία Κυρία Χωρίς Έλεος έχουν όλες τους μακριά μαλλιά. Η αλληγορική φιγούρα της Ευκαιρίας έχει μια μπούκλα που κρύβει το ένα της μάτι. Cherchez la femme. Τα μπλεγμένα μαλλιά είναι ακόμη πιο προβληματικά.
Τα μαλλιά είναι μια παγίδα, σαν τον ιστό της αράχνης, φτιαγμένη για να συλλαμβάνει τους άνδρες. Η Μπελίντα στο σατιρικό-ηρωικό ποίημα του Αλεξάντερ Πόουπ [Alexander Pope] Η Αρπαγή της μπούκλας [The Rape of the Lock] έχει ένα λαβύρινθο από μπούκλες. Και όπως παρατήρησε η Σιμόν ντε Μποβουάρ [Simone de Beauvoir] για τη Μπριζίτ Μπαρντό [Brigitte Bardot]: «Οι μακριές μπούκλες της Μελισσάνθης πέφτουν φιλήδονα στους ώμους της, αλλά η κόμμωσή της είναι αυτή ενός ατημέλητου εγκαταλελειμένου παιδιού».
Τα μάτια και το τόσο πολυτραγουδισμένο χρώμα τους
Ως απλό ατύχημα της φύσης, το χρώμα των ματιών πιθανώς να μην έχει ακριβώς τη σημασία που νομίζαμε ούτε στο πολιτισμικό πεδίο. Η Μπέκι Σαρπ στο Πανηγύρι της Ματαιοδοξίας [Vanity Fair] έχει πράσινα μάτια, η Άννα Καρένινα γκρι, ο Τζέιμς Μποντ μπλε. Φαίνεται πως όσο χειρότερο είναι το μυθιστόρημα, τόσο λιγότερη σημασία έχει η ακρίβεια της περιγραφής. Επομένως, η Πριγκίπισσα Νταίζη [Princess Daisy] της Τζούντιθ Κραντζ [Judith Krantz] έχει «σκούρα μάτια, όχι ακριβώς μαύρα, αλλά στο χρώμα που έχουν τα μύχια της καρδιάς ενός γιγάντιου μωβ πανσέ».
Ωστόσο, το χρώμα των ματιών αρκετών από τους πλέον διάσημους χαρακτήρες της λογοτεχνίας περιγράφεται παραδόξως με κάποια απροσδιοριστία. Ο κύριος Ντ’ Άρσι πιστεύει ότι η Ελίζαμπεθ Μπένετ έχει απλώς «ωραία μάτια» στο Περηφάνεια και προκατάληψη [Pride and Prejudice].
Ο Τζούλιαν Μπαρνς [Julian Barnes] αφιερώνει μεγάλα μέρη του μυθιστορήματός του Ο παπαγάλος του Φλωμπέρ [Flaubert’s Parrot] στο ζήτημα των ματιών της Έμμα Μποβαρύ [Emma Bovary] επιπλήττοντας έναν (υπαρκτό) κριτικό ο οποίος είχε θριαμβευτικά εντοπίσει την υποτιθέμενη προχειρότητα του Φλωμπέρ όταν περιέγραφε τα μάτια της πότε μπλε, πότε μαύρα και πότε καφέ. Δεν έχει σημασία, μας λέει ο Μπαρνς∙ ή μάλλον έχει, αλλά όχι γιατί είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε το χρώμα των ματιών της προκειμένου να αναγνωρίσουμε την ηρωίδα ή να ταυτιστούμε με αυτή. Το χρώμα των ματιών της Έμμα είναι όποιο χρώμα επιλέγει να τους αποδώσει ο Φλωμπέρ για δικούς του λόγους στο συγκεκριμένο σημείο της αφήγησης.
Στο Τες των ντ’ Υμπερβίλ [Tess of the D’ Urbervilles] ο Τόμας Χάρντι [Thomas Hardy] αποφεύγει και αυτός το ερώτημα των ματιών της ηρωίδας του, τα οποία «δεν είναι ούτε μαύρα ούτε μπλε ούτε γκρι ούτε βιολετιά∙ αλλά μάλλον όλες αυτές οι αποχρώσεις μαζί, και άλλες εκατό, τις οποίες μπορούσε να δει κανείς αν παρατηρούσε τις ίριδές τους – η μία απόχρωση πίσω από την άλλη, ο κάθε τόνος μετά τον προηγούμενο γύρω από βάθη χωρίς πυθμένα: μια σχεδόν συνηθισμένη γυναίκα». Εάν ένας συγγραφέας θέλει να πιστέψουμε ότι ο χαρακτήρας του είναι μια κοινή γυναίκα, τότε η ασαφής περιγραφή του χρώματος των ματιών της είναι μια καλή αρχή.
Info: Το βιβλίο «Ανατομίες» σε μετάφραση Έμιλυς Κρητικού κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροπή
