Πριν από λίγες μέρες ανακοινώθηκε η έναρξη της ανασκαφής στο μυκηναϊκό νεκροταφείο των Αηδονιών, την οποία πραγματοποιεί η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας. Πρόκειται για μια συστηματική ανασκαφή και έρευνα για τη μελέτη των χρήσεων των τάφων, της δίαιτας και των δημογραφικών στοιχείων του πληθυσμού, σε σχέση με την παραγωγή και την κατανάλωση αντικειμένων. Στο δημοτικό σχολείο της κοινότητας, προβλέπεται η δημιουργία ενός ενημερωτικού κέντρου, όπου, μεταξύ άλλων, θα αντιπαραβάλλονται τα πορίσματα της ανασκαφής με τις χαμένες, εξαιτίας της εκτεταμένης αρχαιοκαπηλίας, πληροφορίες.
Η περιοχή έγινε γνωστή για τους μυκηναϊκούς θησαυρούς που έκρυβε στη γη της, αλλά και για το σκάνδαλο της αρχαιοκαπηλίας που τη στιγμάτισε και δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από ένα θρίλερ με πολύ χρήμα, ερασιτέχνες και επαγγελματίες αρχαιοκάπηλους και το ταξίδι των αρχαιοτήτων στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, την ανακάλυψη του θησαυρού από έναν φιλέλληνα και την επιστροφή του στην Ελλάδα.
Τα Αηδόνια είναι ένα χωριό που βρίσκεται σε υψόμετρο 340 μέτρων ανατολικά της λίμνης Στυμφαλίας, στην ορεινή Κορινθία. Είναι χτισμένο αμφιθεατρικά, στη ρίζα μιας πλαγιάς με θέα προς τη Νεμέα και την πεδιάδα της. Στην περιοχή υπάρχει ρεματιά με μεγάλα πλατάνια, τρεχούμενα νερά και χιλιάδες αηδόνια, στα οποία οφείλει και το όνομά του. Τα Αηδόνια θα ήταν ένα άγνωστο χωριό, αν τα κλεμμένα ευρήματα από τους μυκηναϊκούς τάφους που βρέθηκαν στην περιοχή, γνωστά ως “Ο θησαυρός των Αηδονιών”, καθώς και η επιστροφή τους, δεν το έκαναν παγκόσμια γνωστό.
Στα Αηδόνια, το 1976 είχαν βρεθεί 20 θολωτοί τάφοι σε ένα μυκηναϊκό νεκροταφείο, οι οποίοι, μέχρι να φθάσει η αρχαιολογική υπηρεσία και να ανασκάψει συστηματικά, είχαν συληθεί όλοι. Στις λαθρανασκαφές είχαν πάρει μέρος οι κάτοικοι του χωριού, ενώ ήταν δεδομένη τόσο η ανοχή των αρχών, όσο και η ανοχή των κατοίκων, οι οποίοι, σύμφωνα με το βιβλίο του συγγραφέα Ανδρέα Αποστολίδη «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο αρχαιοτήτων» (εκδόσεις Άγρα 2006), ήταν υπεύθυνοι για την παράνομη εμπορία των αρχαιοτήτων στο εξωτερικό. Ήταν τόσο γνωστό το σπορ της αρχαιοκαπηλίας – εμπορίας αρχαιοτήτων, που ένας πιτσιρικάς από το Πετρί, σε έκθεση στο Δημοτικό με θέμα «τι θέλετε να γίνετε όταν μεγαλώσετε», έγραψε ότι θέλει να γίνει αρχαιοκάπηλος.
Το πλούσιο νεκροταφείο των Αηδονιών, ήταν εξίσου σημαντικό με άλλα μεγάλα μυκηναϊκά νεκροταφεία της Αργολίδας και το σπουδαιότερο μυκηναϊκό νεκροταφείο που είχε λεηλατηθεί κατά την τελευταία εικοσαετία πριν την ανακάλυψη μιας σημαντικής συλλογής πολύτιμων αντικειμένων σε κατάλογο δημοπρασίας στη Νέα Υόρκη του 1993. Το σύμπλεγμα των μυκηναϊκών θολωτών τάφων ανακαλύφθηκε σχεδόν τυχαία από έναν κάτοικο των Αηδονιών, που έπεσε μαζί με το μουλάρι του στον θάλαμο ενός τάφου, του οποίου την οροφή είχε φθείρει ο χρόνος. Στο βιβλίο του Αποστολίδη, ο πρώην πρόεδρος της κοινότητας Αηδονιών, Γιώργος Καλαϊτζής, εξιστορεί τον τρόπο με τον οποίο άρχισαν οι λαθρανασκαφές στην περιοχή.
«Ο Κουγιούρης την εποχή εκείνη ήταν και πρόεδρος της κοινότητας. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, έχοντας και ένα μηχάνημα για να φτιάξει τους δρόμους της κοινότητας, έκανε μια επέμβαση για να καθαρίσει το χώρο αυτό από τις συκιές (…). Και σκάβοντας με το φορτωτή βγήκαν επάνω κάποια αγγεία, αμφορείς κ.λπ. Το μάθανε όλοι και μπήκανε σε όλους τους τάφους μέσα. Αυτή η ιστορία διήρκεσε και έξι και εφτά μήνες. Εδώ μιλάμε για… να μην χρησιμοποιήσω λέξεις, δηλαδή να πω τι έγινε. Καμιά φορά, αν λέμε λέξεις τέτοιες, ντρεπόμαστε κιόλας. Μέρα – νύχτα σκάβανε, επί μήνες. Χειμώνα – καλοκαίρι. Εδώ είναι εκτεθειμένες οι υπηρεσίες όλες. Εκτεθειμένες. Κατήγγειλε κάποιος από δω από το χωριό ότι απόψε σκάβουν, είναι μια ομάδα εκεί και σκάβουν και όλοι παρακολουθούσαν με αγωνία τι θα έκανε το Αστυνομικό Τμήμα. Και το Αστυνομικό Τμήμα έστελνε το τζιπ και από απόσταση τριών χιλιομέτρων έβαζε τον τενόρο, το φάρο και τον τενόρο, για να φύγουν πρώτα αυτοί που έσκαβαν και μετά, όταν φτάσει εδώ να μη βρει κανέναν».
Τα αρχαία έφταναν στο εξωτερικό με χίλιους δυο τρόπους, ακόμα και μέσα σε καρπούζια, σε νταλίκες με προορισμό την Ελβετία και τη Γερμανία, ενώ ανάμεσα στους τυμβωρύχους του χωριού υπήρξε τόσο μεγάλος ανταγωνισμός που έπεφταν ακόμα και πυροβολισμοί. Χρόνια αργότερα, τον Απρίλιο του 1993, στην αίθουσα τέχνης Michael Ward στη Νέα Υόρκη, εκτίθεται προς πώληση μια σημαντική συλλογή 312 πολύτιμων αντικειμένων της ‘Υστερης Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο, κρητομυκηναϊκής τεχνοτροπίας.
Η συλλογή περιελάμβανε δύο χρυσά δαχτυλίδια – σφραγίδες, δύο ακόμη χρυσά δαχτυλίδια και ένα από ήλεκτρο, τρεις σφραγιδόλιθους από αμέθυστο, αχάτη και στεατίτη, χρυσά κοσμήματα και πολυάριθμες χάντρες σε μεγάλη ποικιλία σχημάτων από χρυσό, ημιπολύτιμους λίθους, ήλεκτρο, φαγεντιανή και υαλόμαζα. Τα περισσότερα από τα αντικείμενα χρονολογούνται στα 1500-1400 π.Χ. περίπου. Το δαχτυλίδι από ήλεκτρο με σφενδόνη σε σχήμα καθιστού πιθήκου (αρ. κατ. 6) και ο σφραγιδόλιθος από αμέθυστο σε σχήμα σκαραβαίου με παράσταση γρύπα (αρ. κατ. 5) είναι πιθανότατα μινωικά έργα και χρονολογούνται στον 16ο αιώνα π.Χ. Μερικές χάντρες από ημιπολύτιμους λίθους, φαγεντιανή και υαλόμαζα πρέπει να ανήκουν στον 14ο-13ο αιώνα π.Χ. Τα αντικείμενα δημοσιεύτηκαν στον πολυτελή κατάλογο της δημοπρασίας με κείμενα του, J.Η. Betts και πλούσια εικονογράφηση (Νέα Υόρκη 1993).
Ένας φιλέλληνας, ο Μάλκομ Γουίνερ, ειδικευμένος στη μυκηναϊκή Ελλάδα, καταλαβαίνει την ελληνική προέλευση των εκθεμάτων και ενημερώνει το Υπουργείο Πολιτισμού. Η συλλογή της Νέας Υόρκης αποτελεί ένα ομοιογενές σύνολο πολύτιμων αντικειμένων, σφραγίδων και κοσμημάτων εξαιρετικής τέχνης, που συνήθως βρίσκονται σε πλούσια κτερισμένους τάφους της πρώιμης Μυκηναϊκής Εποχής. Η σύγκρισή τους με τα ευρήματα της ανασκαφής στα Αηδόνια, τα οποία ήταν εκτεθειμένα από το 1984 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νεμέας και αρκετά από αυτά δημοσιευμένα, απέδειξε τις μεγάλες ομοιότητες των δύο ομάδων. Υπάρχουν εντυπωσιακά κοινά χαρακτηριστικά ως προς την εικονογραφία, την τεχνοτροπία, την τεχνική και το υλικό. Οι μεγαλύτερες ομοιότητες διαπιστώνονται μεταξύ των χρυσών δαχτυλιδιών, των σφραγιδόλιθων και μερικών από τις χάντρες.
Τον Μάιο του 1993, η Ελλάδα προσέφυγε στο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Νέας Υόρκης ζητώντας τη ματαίωση της δημοπρασίας και την επιστροφή του θησαυρού, με το επιχείρημα ότι προέρχεται από λαθρανασκαφές στο μυκηναϊκό νεκροταφείο των Αηδονιών. Με δικαστική παρέμβαση η δημοπρασία ματαιώθηκε και τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, πριν από την εκδίκαση της υπόθεσης, επήλθε συμφωνία μεταξύ των δύο πλευρών. ‘Υστερα από πρόταση του ιδιοκτήτη της αίθουσας τέχνης, τα διεκδικούμενα αντικείμενα παραχωρήθηκαν στην “Εταιρεία για τη Διατήρηση της Ελληνικής Κληρονομιάς”, ένα αμερικανικό πολιτιστικό ίδρυμα με έδρα την Ουάσιγκτον.
Η Εταιρεία παρέδωσε οριστικά το θησαυρό στην Ελλάδα, τη χώρα της προέλευσής του, τον Ιανουάριο του 1996, αφού προηγουμένως εκτέθηκαν τα αντικείμενα στο Μουσείο του Ντάλλας και στην Αίθουσα της Αμερικανικής Γερουσίας στην Ουάσιγκτον. Αμέσως μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα και πριν από την οριστική του έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νεμέας, ο θησαυρός παρουσιάστηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για αρκετούς μήνες, σε μια μεγάλη ειδική έκθεση μαζί με χαρακτηριστικά ευρήματα της συστηματικής ανασκαφής του νεκροταφείου των Αηδονιών και με αντιπροσωπευτικά δείγματα μυκηναϊκής σφραγιδογλυφίας και κοσμηματοποιίας από τη Μυκηναϊκή Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Η έναρξη της συστηματικής ανασκαφής
Σήμερα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας έχει ξεκινήσει στο χώρο των Αηδονιών την υλοποίηση ενός σύνθετου προγράμματος. Πρόκειται για μια συστηματική ανασκαφή και έρευνα για τη μελέτη των χρήσεων των τάφων, της δίαιτας και των δημογραφικών στοιχείων του πληθυσμού σε σχέση με την παραγωγή και την κατανάλωση αντικειμένων. Στο δημοτικό σχολείο της κοινότητας, το οποίο έχει ήδη παραχωρηθεί στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας από τον Δήμο Νεμέας, προβλέπεται η δημιουργία ενός ενημερωτικού κέντρου, όπου, μεταξύ άλλων, θα αντιπαραβάλλονται τα πορίσματα της ανασκαφής με τις χαμένες, εξαιτίας της εκτεταμένης αρχαιοκαπηλίας, πληροφορίες.
Στις 23 Ιουλίου ολοκληρώθηκε η πρώτη περίοδος της ανασκαφής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κορινθίας, υπό την Διεύθυνση του Προϊσταμένου της Υπηρεσίας, κ. Κωνσταντίνου Κίσσα, με την καθοριστική συμβολή του Nemea Center for Classical Archaeology του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Berkeley, δια της Διευθύντριάς του, Αναπληρώτριας Καθηγήτριας, Kim Shelton. Το νεκροταφείο περιλαμβάνει σχεδόν αποκλειστικά θαλαμοειδείς τάφους, οι οποίοι είναι εξ ολοκλήρου σκαμμένοι στον φυσικό βράχο και αποτελούνται από τρία τμήματα: τον δρόμο, έναν επιμήκη διάδρομο που οδηγεί από την επιφάνεια του εδάφους στο στόμιο, την υπόγεια είσοδο δηλαδή, μέσω της οποίας εισέρχεται κανείς στον ταφικό θάλαμο. Οι θαλαμοειδείς τάφοι χρησιμοποιούνται καθ’ όλη την διάρκεια της μυκηναϊκής εποχής (π. 1600/1550-1100 π.Χ.) και βρίσκονται συχνά οργανωμένοι σε επιμέρους ομάδες – συστάδες.
Όμοια αναπτύσσονται και οι τάφοι των Αηδονίων, οι οποίοι συγκεντρώνονται σε τρεις συστάδες, στο ανώτερο, το μεσαίο και το κατώτερο τμήμα του λόφου, δύο εκ των οποίων ερευνήθηκαν φέτος. Στον τάφο της μεσαίας συστάδας, του οποίου η οροφή είχε καταρρεύσει, διακρίθηκε μια πρωτογενής ταφή και σημαντικός αριθμός ανακομιδών, κτερισμένες κυρίως με πήλινα αγγεία και ειδώλια. Ο τάφος της κατώτερης συστάδας είχε επανειλημμένα χρησιμοποιηθεί, εκτός από τη μυκηναϊκή εποχή, στη γεωμετρική και την αρχαϊκή περίοδο και μεταγενέστερα. Παρά την μακρόχρονη χρήση, στο θάλαμο του τάφου αυτού, διατηρήθηκε αδιατάρακτος λάκκος της πρώιμης μυκηναϊκής εποχής (π. 1600/1550 – 1550/1450 π.Χ.), ο οποίος μεταξύ άλλων περιέλαβε ταφή κτερισμένη με χάλκινα όπλα και άλλα αντικείμενα γοήτρου.
Η μελέτη του συνόλου θα εμπλουτίσει τις γνώσεις για τα Αηδόνια της πρώιμης μυκηναϊκής, για τις σχέσεις της θέσης με τις Μυκήνες, καθώς και για τις ταφικές πρακτικές στη βορειοανατολική Πελοπόννησο. Στην ίδια περιοχή, σωστική ανασκαφή έφερε στο φως μια συστάδα υστερορωμαϊκών τάφων, τεκμηριώνοντας μια επιπλέον περίοδο χρήσης του χώρου.
