Τρεις είναι οι πατριάρχες της αφροαμερικανικής πεζογραφίας του εικοστού αιώνα, οι οποίοι άνοιξαν τον δρόμο για όλους τους υπόλοιπους: ο Ραλφ Έλισον (1913-1994) με τον Αόρατο Άνθρωπο (1953), ίσως το σημαντικότερο μυθιστόρημα για την εμπειρία του μαύρου στη μετεμφυλιακή αμερικανική κοινωνία, ο Ρίτσαρντ Ράιτ (1908-1960), ιδίως με το μυθιστόρημα Γέννημα Θρέμμα (1940) και ο Τζέιμς Μπόλντουιν (1924-1987). Αυτή η «τριανδρία», εκτός από την τεράστια συμβολή της στη διαμόρφωση του σύγχρονου αμερικάνικου μυθιστορήματος, κατέστησε δυνατή την παρουσία των μεγάλων Αφροαμερικανών πεζογράφων που ακολούθησαν, όπως η Τόνι Μόρισον, η Άλις Γουόκερ και πιο πρόσφατα ο Πολ Μπίτι.
Από τους τρεις τους η πιο ιδιόμορφη περίπτωση είναι εκείνη του Τζέιμς Μπόλντουιν. Η παρουσία του στο κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων της δεκαετίας του εξήντα ήταν ιδιαίτερα ισχυρή, όχι μόνο μέσα από τα έργα μυθοπλασίας του αλλά και με τα δοκίμιά του. Όμως είναι τα μυθιστορήματά του που τον καθιστούν μία σπάνια φωνή για δύο διαφορετικούς κόσμους. Εκτός από μαύρος συγγραφέας που έγραφε για το ακανθώδες ζήτημα των φυλετικών σχέσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες, ήταν και ένας ομοφυλόφιλος συγγραφέας που έγραφε ανοιχτά για τη σεξουαλικότητα και την γκέι εμπειρία. Το μυθιστόρημά του Το δωμάτιο του Τζιοβάνι (1956) θεωρείται μέχρι σήμερα ένα έργο σταθμός για την ερωτική λογοτεχνία γενικότερα και την γκέι λογοτεχνία ειδικότερα. Συνεπώς ο Μπόλντουιν ήταν μια ενεργή φωνή για δύο διαφορετικών ειδών μειονότητες και αγωνίστηκε για τα πολιτικά δικαιώματα και των δύο. Με Το Κουαρτέτο του Χάρλεμ οι δύο αυτοί κόσμοι συγκλίνουν.
Το Κουαρτέτο του Χάρλεμ είναι το εκτενέστερο και το τελευταίο του μυθιστόρημα (κυκλοφόρησε το 1979), αλλά σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να κάνει κάποιος το λάθος να το θεωρήσει ως φτωχό συγγενή σε σχέση με τα πιο προβεβλημένα του έργα της δεκαετίας του πενήντα. Αντιθέτως, ο Μπόλντουιν βρίσκεται εμφανώς στα καλύτερά του, διατηρώντας τη διαπεραστική του οξυδέρκεια ενώ ταυτόχρονα ξεχωρίζει για την ωριμότητα, με τα χρόνια βιωμάτων να έχουν προσδώσει μια νότα σοφίας στη γραφή του. Η πλοκή κινείται γύρω από την ιστορία του Άρθουρ, του χαρισματικού αλλά αυτοκαταστροφικού τραγουδιστή ενός κουαρτέτου σόουλ, και μας ταξιδεύει από τα πρώτα του βήματα, όπου τραγουδούσε γκόσπελ σε εκκλησίες μέχρι τη διεθνή του καριέρα σε Αμερική και Ευρώπη έως τον πρόωρο θάνατό του. Όμως αυτή η ιστορία είναι εξ’ ίσου η ιστορία του Χαλ, του αφηγητή και αδερφού του, μέσα από το πρίσμα του οποίου ο Μπόλντουιν ξετυλίγει την αφήγησή του, διαγράφοντας πάνω από τριάντα χρόνια.
Ένα βασικό στοιχείο του μυθιστορήματος είναι η ζωτικότητά του. Η αφήγηση ξεχειλίζει από ζωή, όπως και η οπτική γωνία του Χαλ. Παρά τον πόνο που συνοδεύει τις ζωές των ανθρώπων, ο Μπόλντουιν αποθεώνει τις αισθήσεις. Το σώμα και κάθε του λειτουργία τοποθετείται στο προσκήνιο και η απόλαυση που μπορεί να αντλήσει κανείς από αυτό είναι μία υπενθύμιση για το χάρισμα της ζωής. Αυτή η ζωτικότητα παρά τις αντιξοότητες είναι συχνά μεθυστική.
Όμως σημαντικότερο ακόμα είναι εκείνο το χαρακτηριστικό που πιστεύω ότι συναντάται συχνά σε εξέχοντα δείγματα της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας, και αποτελεί κατά τη γνώμη μου την κυριότερη πολιτισμική συμβολή της αφροαμερικανικής κουλτούρας στην τέχνη του εικοστού αιώνα: μιλάω φυσικά για τον αυτοσχεδιασμό. Το απόγειο του αυτοσχεδιασμού έχει ταυτιστεί με την τζαζ, κάτι απόλυτα λογικό. Οι ρίζες του όμως είναι παλιότερες και έχουν να κάνουν με μία ευρύτερη αντίληψη για τη ζωή.
Ο πατριός του Μπόλντουιν ήταν ιεροκήρυκας, και ο μικρόκοσμος της εκκλησίας είναι κάτι που γνωρίζει πολύ καλά και έχει αποτυπώσει στο κλασικό του μυθιστόρημα Φώναξέ το στα Βουνά. Και στο Κουαρτέτο όμως υπάρχουν εκτεταμένα αποσπάσματα από κηρύγματα στον άμβωνα αφροαμερικανικών εκκλησιών. Εκεί ενδεχομένως να βρίσκεται και η ρίζα του αυτοσχεδιασμού. Σε αυτά τα κηρύγματα που δεν βασίζονται σε κείμενο ή σημειώσεις, αλλά ρέουν ελεύθερα, ασυγκράτητα, παρασέρνοντας μαζί τους το κοινό, με τον ιεροκήρυκα να διαλέγει την κατεύθυνση που θα ακολουθήσει πάνω στη στιγμή, ανάλογα με την αλληλεπίδραση με τους πιστούς και την έμπνευσή του. Αυτά τα κηρύγματα που κράτησαν όρθιες ολόκληρες κοινότητες εν μέσω διακρίσεων και κατατρεγμών, αλλά που ταυτόχρονα αποτέλεσαν το ιδανικό πεδίο για λαοπλάνους υποκριτές που χειραγωγούσαν τους πιστούς.
Σε κάθε περίπτωση, ο αυτοσχεδιασμός πέρασε και στη λογοτεχνία, με τον Μπόλντουιν να πρωτοστατεί. Η ίδια η αφήγηση του Χαλ είναι αυτοσχεδιαστική, συχνά παρεκκλίνει από τα γεγονότα που θέλει να εξιστορήσει ανοίγοντας παρενθέσεις που αποδεικνύονται εξ’ ίσου διαφωτιστικές. Δεν μπορεί παρά να μπολιάσει την αφήγησή του με πρόσθετα περιστατικά, ερμηνείες, σχολιασμούς. Εν τέλει οι απαρχές του αυτοσχεδιασμού βρίσκονται στην ίδια την προφορική παράδοση. Τα γεγονότα μιας ιστορίας μπορεί να είναι κοινή γνώση αλλά το αποτέλεσμα εντελώς διαφορετικό ανάλογα με το ποιος την αφηγείται.
Το Κουαρτέτο του Χάρλεμ είναι ένα πλούσιο έργο ενός δημιουργού στο αποκορύφωμα της ωριμότητάς του. Δεν αποτελεί εύκολη ανάγνωση ούτε και προσφέρεται για απλουστευτικά συμπεράσματα, όμως ανταποδίδει τον χρόνο που θα του αφιερώσει ο υπομονετικός αναγνώστης.
—
