Ο Ματιάς Ενάρ είναι ο συγγραφέας που έγραψε τη Ζώνη, ένα πυκνό μοντερνιστικό μυθιστόρημα εξακοσίων σελίδων που αποτελείται από μία μονάχα πρόταση. Είναι επίσης ο συγγραφέας της Πυξίδας, για την οποία βραβεύτηκε με το Γκονκούρ το 2015, ένα πυκνό μοντερνιστικό μυθιστόρημα με θέμα τις συνειρμικές αναπολήσεις ενός οριενταλιστή καθηγητή. Άρα όποιος γνωρίζει όλα τα παραπάνω και επιπλέον ακούσει τον απίστευτο τίτλο του καινούριου του μυθιστορήματος (Το Ετήσιο Συμπόσιο της Συντεχνίας των Νεκροθαφτών), και είναι σώας τας φρένας, θεωρητικά θα την κάνει με ελαφρά πηδηματάκια, η ζωή είναι μικρή για να ταλαιπωρούμαστε.
Κι όμως, ο Ματιάς Ενάρ είναι περισσότερο από το κλισέ του δήθεν, κουλτουριάρη συγγραφέα που επιθυμεί να θάψει την απουσία ταλέντου του σε ένα βουνό από ασυνάρτητες περιττολογίες. Βλέπετε, ο Ματιάς Ενάρ είναι καλός συγγραφέας. Ή μάλλον, είναι πολύ καλός συγγραφέας. Για την ακρίβεια, είναι ίσως ο καλύτερος Γάλλος συγγραφέας της γενιάς του και της εποχής μας και εξελίσσεται σε έναν από τους σημαντικότερους Ευρωπαίους συγγραφείς σήμερα. Οπότε ίσως αξίζει να παρακάμψουμε την επιφάνεια και να τολμήσουμε να βουτήξουμε στα (βαθιά, ομολογουμένως) νερά της γραφής του.
Καταρχάς πρέπει με κάποιο τρόπο να περιγράψω αυτό το αλλόκοτο μυθιστόρημα. Η αρχή είναι πιο εύκολη και συμβατική. Ο Νταβίντ είναι ένας διδακτορικός φοιτητής ανθρωπολογίας που γράφει τη διατριβή του με θέμα την αγροτική ζωή στη γαλλική επαρχία. Προκειμένου να κάνει έρευνα στο πεδίο, αποφασίζει να μετακομίσει για ένα χρόνο κοντά σε ένα χωριό της δυτικής Γαλλίας με στόχο να πάρει συνεντεύξεις από τους ντόπιους και να φιλοτεχνήσει μία πλήρη, ολοκληρωμένη μελέτη.
Έτσι, ο Νταβίντ κρατάει ημερολόγιο με τις εμπειρίες του, το οποίο αποτελεί το πρώτο και τελευταίο (έβδομο) μέρος του βιβλίου. Και είναι πραγματικά υπέροχο. Είναι το καλύτερο πρώτο μέρος μυθιστορήματος που έχω διαβάσει εδώ και καιρό. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Νταβίντ αναδεικνύει την ανώμαλη προσγείωση ενός Παρισινού αστού στην ωμή πραγματικότητα της επαρχίας, ενώ η αντίφαση ανάμεσα στη διανοουμενίστικη αλαζονεία του και την ασχετοσύνη του όσον αφορά στις ανάγκες της αληθινής ζωής και επιβίωσης είναι συχνά ξεκαρδιστική όσο και διαφωτιστική.
Όμως είναι πολύ πιο δύσκολο να περιγράψω τη συνέχεια. Το δεύτερο, τρίτο, πέμπτο και έκτο μέρος του βιβλίου είναι πολύ διαφορετικά σε ύφος και θέμα. Η αφήγηση του Ενάρ μετατρέπεται σε τριτοπρόσωπη, αρχίζουν διαρκείς απότομες παρεκβάσεις μπρος και πίσω στον χρόνο και παρελαύνουν πολυάριθμοι χαρακτήρες, όχι μόνο οι τωρινοί κάτοικοι της περιοχής με τους οποίους έχει διασταυρωθεί ο Νταβίντ, αλλά και πολλοί πρόγονοί τους από τη ρωμαϊκή εποχή και τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα, ταπεινές φιγούρες ξεχασμένες από την ιστορία όσο και περίφημες ιστορικές προσωπικότητες (μέχρι και ο Ναπολέων και ο Ιούλιος Καίσαρας κάνουν από ένα σύντομο πέρασμα).
Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Σε πολλές ιστορίες πρωταγωνιστούν ζώα, από κάπρους μέχρι πτηνά, έως και έντομα, από αράχνες μέχρι σκουλήκια. Γιατί; Διότι τα πάντα εξαρτώνται από τον περίφημο Τροχό του Χρόνου. Το δευτερόλεπτο που χάνεται μία ζωή, αυτόματα μετενσαρκώνεται κάπου αλλού, σε κάποιον άλλο άνθρωπο ή ζώο, ή έντομο στο παρόν ή και κάποτε στην ιστορία. Σε αυτό το διαρκές πανηγύρι μετενσαρκώσεων, ο Ενάρ βρίσκει τη δυνατότητα να εξιστορήσει ολόκληρη την ιστορία της ευρύτερης περιοχής, της ιδιαίτερης πατρίδας του. Το γύρισμα του Τροχού και οι διαρκείς μετενσαρκώσεις παραλληλίζονται με την εναλλαγή των εποχών στην ίδια την αγροτική γη. Βεβαίως, τα εν λόγω κεφάλαια ενίοτε κουράζουν τον αναγνώστη. Οι ιστορίες και οι χαρακτήρες είναι αναρίθμητοι και η παρέλαση ονομάτων εξαντλητική, σε βαθμό που χάνεται το νόημα και η όποια συνοχή. Όμως δεν μπορείς παρά να θαυμάσεις τη φιλοδοξία και τη σκέψη γύρω από αυτή την προσέγγιση, αλλά και την λαμπρή ευρυμάθεια και γλωσσική ικανότητα του Ενάρ ώστε να μπορεί να φέρει ένα τέτοιο εγχείρημα εις πέρας.
Προχωράμε με την ενότητα που αποτελεί τον πυρήνα της απόλυτα συμμετρικής δομής του μυθιστορήματος. Στο κέντρο (το τέταρτο μέρος) βρίσκεται η πληθωρική περιγραφή του περίφημου συμποσίου των νεκροθαφτών του τίτλου. Κάθε χρόνο, νεκροθάφτες από όλη τη Γαλλία και όχι μόνο συγκεντρώνονται σε ένα διήμερο γλέντι, σε έναν παροξυσμό κραιπάλης, όπου τρώνε εκλεκτά εδέσματα και πίνουν εξαιρετικά κρασιά μέχρι τελικής πτώσεως, ενώ παράλληλα εκφωνούν λόγους και αφηγούνται ιστορίες. Στη διάρκεια αυτού του γλεντιού, ο Τροχός σταματάει και κανείς δεν πεθαίνει, μέχρι την ολοκλήρωση της γιορτής και την επαναφορά στην καθημερινότητα. Τη συγκεκριμένη χρονιά, ο οικοδεσπότης του συμποσίου είναι ο Μαρσιάλ, ο ιδιοκτήτης του τοπικού γραφείου τελετών και δήμαρχος του χωριού στο οποίο μένει ο Νταβίντ. Έτσι, το κεντρικό κεφάλαιο του βιβλίου είναι αφιερωμένο σε αυτό το καρναβαλικό, υπερβολικό από κάθε άποψη, ακραία πληθωρικό συμπόσιο.
Ο όρος «καρναβαλικό» που επέλεξα παραπέμπει στην ορολογία του σπουδαίου Ρώσου φορμαλιστή κριτικού Μιχαήλ Μπάχτιν, ο οποίος τον εφηύρε προκειμένου να εξηγήσει λογοτεχνικές σκηνές (κυρίως στο έργο του Ραμπελαί, στον οποίο υπάρχουν πολυάριθμες αναφορές στο μυθιστόρημα του Ενάρ) στις οποίες έχει ανατραπεί κάθε έννοια ιεραρχίας, κάθε αίσθηση συμβατικής ομαλότητας, σκηνές οι οποίες προσφέρονται για ανατρεπτική, ανίερη σάτιρα, σκηνές οι οποίες βεβαίως είναι προσωρινές, αλλά πολύτιμες για την έκφραση της διονυσιακής πλευράς της ανθρώπινης φύσης, οι οποίες προσφέρονται για την προσωρινή αμφισβήτηση κάθε status quo.
Έτσι λοιπόν, το συμπόσιο των νεκροθαφτών είναι ένας υπερφίαλος, εκτός ορίων εορτασμός της ίδιας της ζωής, με όλη της την πληθωρικότητα και ποικιλομορφία, η οποία μάλιστα λαμβάνει χώρα από τους θεματοφύλακες του θανάτου! Μα πρέπει να βγάλουμε το καπέλο στον Ενάρ για το υπέροχο εύρημά του που αντλεί από αρχέτυπα νήματα της λαϊκής παράδοσης. Παράλληλα, η γλώσσα του Ενάρ αποκτά την αναγκαία πληθωρικότητα, την απαραίτητη ελαστικότητα προκειμένου να μπορέσει να περιγράψει αυτή την κραιπάλη σε όλο της το μεγαλείο. Μου θυμίζει κάποιον που φοράει φαρδύ παντελόνι προκειμένου να φάει τον αγλέορα, έτσι και ο Ενάρ μοιάζει να κάνει γλωσσικό stretching προκειμένου να ανταποκριθεί στην περιγραφή. Και πάλι, η περιγραφή είναι λαμπρή και δεξιοτεχνική, αλλά σε κάποιο σημείο καταντάει εξαντλητική. Ο Ενάρ το γνωρίζει αυτό, αυτός άλλωστε είναι ο στόχος του, η υπερβολή σε υπερθετικό βαθμό. Στην αρχή ένιωθα να μου τρέχουν τα σάλια και στη συνέχεια άρχισα να νιώθω δυσφορία μέχρι που έφτασα στο σημείο να νιώθω ναυτία. Νομίζω ότι από ακριβώς αυτή τη διαδικασία θέλει και ο Ενάρ να περάσει ο κάθε αναγνώστης.
Συνεπώς; Τι μένει; Καταρχάς λαμπρά ευρήματα, πλούσια γλώσσα, πηγαίο χιούμορ, αριστοτεχνική δομή, πληθώρα δυνατοτήτων και προοπτικών. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι σελίδες διαβάζονται απνευστί. Αντιθέτως, πολλές φορές μπαίνεις στον πειρασμό να πηδήξεις μερικές σελίδες, το μεγάλο αμάρτημα της σύγχρονης πεζογραφίας είναι κι εδώ εμφανές: η φλυαρία. Πόσο μάλλον όταν η κάθε είδους υπερβολή είναι εγγεγραμμένη στην ίδια τη φύση της εν λόγω αφήγησης. Όμως αυτό καθόλου δεν αναιρεί το υπέροχο του όλου εγχειρήματος.
Το θέμα είναι η ίδια η ζωή, μια ζωή που ποτέ δεν λήγει, απλά μετασχηματίζεται αντικατοπτρίζοντας τη γη, τις εποχές, την αέναη ανατολή και δύση του ηλίου. Και μέσα σε όλα αυτά η ανθρώπινη γελοιότητα, η ανθρώπινη βία, η ανθρώπινη αδυναμία, τα ανθρώπινα πάθη. Δεν νομίζω να έχω ξαναδιαβάσει μυθιστόρημα που μου θυμίζει πίνακα του Ιερώνυμου Μπος ή του Μπρέγκελ, αλλά αυτό μου έρχεται στο μυαλό προκειμένου να αποδώσω την ακατάπαυστη ενέργεια της γραφής του Ενάρ. Ατελές και χαοτικό μεν, αλλά αδιαμφισβήτητο τεκμήριο ενός εξαιρετικού μυαλού, ενός πληθωρικού ταλέντου, ενός γλωσσικού δεξιοτέχνη που δεν διστάζει να πειραματιστεί με τη φόρμα, ενός σημαντικού Ευρωπαίου συγγραφέα.
Μία Απάντηση
” Έτσι λοιπόν, το συμπόσιο των νεκροθαφτών είναι ένας υπερφίαλος, εκτός ορίων εορτασμός της ίδιας της ζωής, με όλη της την πληθωρικότητα και ποικιλομορφία, η οποία μάλιστα λαμβάνει χώρα από τους θεματοφύλακες του θανάτου! ” —–
Πόσο υπέροχο να διαβάζεις μια κριτική που να είναι από μόνη της μια λογοτεχνική ύπαρξη , εμπνευστική και ενδιαφέρουσα. Που σε οδηγεί στο να διαβάσεις το βιβλίο λαχταρώντας να δοκιμάσεις και εσύ κάποια από τα συναισθήματα που ένιωσε ο προηγούμενος αναγνώστης.
Πολύ σας ευχαριστώ..