«Δεν είχα ιδέα πόσο βαθιά και γεμάτη νόημα είναι η ελληνική μουσική. Πλέον δεν θα βαρεθώ ποτέ»
Ένα κατάμεστο αμφιθέατρο γεμάτο ζεστασιά και θέρμη. Στη σκηνή, η Μαριάννα Σκυλακάκη, συντονίστρια της συζήτησης και φυσικά κεντρικό πρόσωπο, ο εθνομουσικολόγος Christopher C. King. Κεντρικό θέμα της ιδιαίτερης διάλεξης: Στο Περιθώριο της Ιστορίας: H Μουσική των Ελληνοεβραίων Γυναικών στις αρχές του 20ου αιώνα. Μια συνάντηση φιλόμουσων επιστημόνων, που θύμισε όμως λίγο από εκείνες τις συναντήσεις στις παλιές μπουάτ, εκεί που δεν έπεφτε καρφίτσα, αλλά επικρατούσε απόλυτη σιγή με απόλυτο σεβασμό προς τον καλλιτέχνη.
Ο King μας έκανε μια αναδρομή στο ελληνικό τραγούδι και συγκεκριμένα στη ζωή τριών Ελληνοεβραίων γυναικών, της Αμαλίας Βάκα, της Ρόζας Εσκενάζυ και της Στέλλας Χασκίλ. Σε μορφή συνέντευξης που παρεμβαλλόταν από υπέροχες και σπάνιες μουσικές παραπομπές, μας μίλησε για την εποχή, για τη μουσική στην Ελλάδα και την Αμερική, για τη ρεμπέτικη παράδοση και συγκεκριμένα για την πολυτάραχη ζωή, τις ευκολίες και δυσκολίες των Ελληνοεβραίων γυναικών, με έμφαση στο συναίσθημα και την ψυχή.
«Χρησιμοποιώ RPM δίσκους μιας και με αυτό τον τρόπο η μηχανή λειτουργεί ως μηχανή του χρόνου και μας ταξιδεύει στο παρελθόν», αναφέρει ο Christopher King.
Την πρώτη μίας σειράς τριών μουσικών διαλέξεων λοιπόν, αφιερωμένη στην πολυσήμαντη και ταυτόχρονα περιθωριοποιημένη ιστορία της μουσικής των Εβραίων γυναικών στην Ελλάδα, παρακολουθήσαμε στο αμφιθέατρο Cotsen Hall της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος σε συνεργασία με την Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών, την Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων και το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, δημιούργησαν αυτή τη σειρά διαλέξεων σε τόπους κλειδιά. Οι εκδηλώσεις πραγματοποιούνται με την υποστήριξη της Πρεσβείας των Η.Π.Α. στην Ελλάδα, του Γενικού Προξενείου των Η.Π.Α. στη Θεσσαλονίκη, του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος και την Αιγίδα του Δήμου Ιωαννιτών.
«Με ενδιαφέρει να καταλάβω πώς η μουσική επιδρά σε διαφορετικούς ανθρώπους» Christopher King
Κατά τη διάρκεια της διάλεξης έπαιξαν αυθεντικοί δίσκοι 78 στροφών, της Αμαλίας, της Ρόζας και της Στέλλας, παρουσιάστηκε ένα οπτικοακουστικό υλικό που αφορούσε σε φωτογραφίες και εικόνες των τριών γυναικών από την τότε δισκογραφία τους στην Ελλάδα και την Αμερική και η συζήτηση εστίασε στη σχέση μεταξύ της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής και των Εβραίων καλλιτεχνών που είτε έζησαν στην Ελλάδα, είτε έπαιξαν εκτενώς στη χώρα μας, πριν μεταναστεύσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
«Σχετικά με τη κοινωνιολογία της μουσικής, όταν βρίσκω δίσκους που ανήκουν σε μια οικογένεια, με ενδιαφέρει το γεγονός ότι περνάνε από γενιά σε γενιά, σαν κειμήλιο», αναφέρει ο Christopher King.
Η επιρροή των Εβραίων μουσικών στην παραδοσιακή ελληνική μουσική στην Ελλάδα αλλά και την Αμερική, στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν πολύ μεγάλη. Ως περιθωριοποιημένες εθνικές μειονότητες, αλλά και ως γυναίκες, η σημασία της παρουσίας τους στη μουσική, έχει μεγάλη επίδραση στα τραγούδια τους. Πολλές από αυτές τις ηχογραφήσεις πραγματοποιήθηκαν στις ΗΠΑ.
«Αντιλαμβάνομαι τη ζωτικότητα, την υγεία ενός πολιτισμού μέσα από την ποικιλομορφία και την ένταση της λαϊκής μουσικής του. Η Ελλάδα, στις αρχές του 20ού αιώνα, διέθετε ένα από τα πιο ζωντανά και ποικίλα περιβάλλοντα λαϊκής μουσικής στον κόσμο, γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ποικιλομορφία των εθνικών, θρησκευτικών, γλωσσικών και γεωγραφικών καταβολών των μουσικών και των τραγουδιών της. Στον εικοστό πρώτο αιώνα, θα διατηρηθεί η ζωτικότητα της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής χωρίς να γιορτάζεται η ποικιλομορφία των ριζών της», συνεχίζει ο Christopher King.
Για το ρεμπέτικο τραγούδι
Το ρεμπέτικο τραγούδι εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, εξελίχθηκε κυρίως στα λιμάνια των ελληνικών πόλεων, όπου ζούσε η εργατική τάξη και εξελίχθηκε ιδιαίτερα με την έλευση των προσφύγων μετά τον Μικρασιατικό πόλεμο. Αναπτύχθηκε κατά βάση στα Καφέ Αμάν, τα λαϊκά καφενεία της προπολεμικής Ελλάδας, τους τεκέδες, τις φυλακές και αφορούσε σε μια κοινότητα κοινωνικά αδικημένων, απόκληρων ανθρώπων του «περιθωρίου». Επρόκειτο για μία κοινότητα που λειτουργούσε ως αντίποδας στον τρόπο ζωής του συντηρητισμού, της στέρησης και του καθωσπρεπισμού. Ήταν ο «χώρος της μαγκιάς», όπως κωδικοποιήθηκε μεταγενέστερα. Από εκεί δημιουργήθηκαν οι στιχουργικοί αυτοσχεδιασμοί, οι αμανέδες, τα μακροσκελή ταξίμια και οι βυζαντινού τύπου λαρυγγισμοί που επικράτησαν στο ρεμπέτικο της πρώτης περιόδου.
Ήταν πρωτίστως ένας ανδροκρατούμενος κόσμος, στον οποίο όμως συμμετείχαν ενεργά και πολλές γυναίκες, οι οποίες λειτουργούσαν κατά κάποιο τρόπο ως πρώιμες φεμινίστριες σε σχέση με τον τρόπο διεκδίκησης των δικαιωμάτων και των συνηθειών της καθημερινότητάς τους. Οι ρεμπέτισσες αποποιήθηκαν το παραδοσιακό τρίπτυχο μητέρας-συζύγου-νοικοκυράς, αδιαφόρησαν για τα ηθικά «πρέπει και μη» της εποχής και μπήκαν με όλη τους την ψυχή στον κόσμο του ρεμπέτικου.
Οι ρεμπέτες και οι ρεμπέτισσες, μέχρι τουλάχιστον και την τρίτη περίοδο της ευρείας αποδοχής (1942-1952) θεωρούνταν περιθωριοποιημένοι/ες. Επομένως και η καταγραφή της εποχής εκείνης δεν είναι πλήρης. Τα ρεμπέτικα τραγούδια της δεκαετίας του 1930 που τραγουδήθηκαν από γυναίκες είναι περισσότερα από 80 και αναφέρονται στις γυναίκες αυτές σκιαγραφώντας μια εναλλακτική ως προς την κυρίαρχη τυπολογία γυναίκας. Όπως οι άνδρες του ρεμπέτικου, έτσι και οι γυναίκες προέρχονταν κατά βάση από λαϊκά στρώματα, ήταν εργάτριες που δούλευαν εξοντωτικά στις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες και μετά τη δουλειά σύχναζαν σε στέκια του Πειραιά.
Οι γυναίκες: Η Αμαλία, η Ρόζα και η Στέλλα
Η Αμαλία, η Ρόζα και η Στέλλα υπήρξαν από τις πιο ελεύθερες γυναίκες που γνώρισε η σύγχρονη Ελλάδα, τα τραγούδια των οποίων, έγιναν θεμέλιο της ελεύθερης λαϊκής έκφρασης και παράδοσης. Σε κάθε τραγούδι τους άφηναν και ένα κομμάτι από την ψυχή τους. Μιλούσαν στις καρδιές των ανδρών και των γυναικών τότε αλλά και σήμερα. Μαζί με τις άλλες γυναίκες – ρεμπέτισσες ορθοπόδησαν και πέτυχαν σε ένα καθόλα εύθραυστο επάγγελμα. Με μεγάλες δυσκολίες και πολύ συχνά κατατρεγμένες και περιθωριοποιημένες. Επηρέασαν με πλάγιο αλλά καθοριστικό τρόπο τις αντιλήψεις ενός ολόκληρου πολιτισμού, για τη συναισθηματική και ηθική θέση της γυναίκας στην κοινωνία, για τη βαθύτερη φύση, τον ψυχισμό της, για τις ανάγκες έκφρασης και εκπροσώπησής της, για τη μητρότητα αλλά και τον ερωτικό της σπαραγμό.
Η Στέλλα Χασκίλ
Η Στέλλα Χασκίλ, εβραϊκής καταγωγής, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1918. Ήταν γνωστή ως «Σαλονικιά». Πατέρας της ο Χαΐμ Γαέγο και μητέρα της η Πέρλα Καμχή. Η Στέλλα, όπως σημειώνει και ο Christopher King, υπήρξε αναμφίβολα μία από τις πιο χαρακτηριστικές και σημαντικές φωνές του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού. Η φωνή της είχε πράγματι κάτι το ιδιαίτερο που την έκανε να ξεχωρίζει από τις άλλες σύγχρονες ρεμπέτισσες. Ο τρόπος ερμηνείας της απλός και απέριττος χωρίς περίσσιες φιοριτούρες αλλά ταυτόχρονα ειλικρινής και ζεστός. Ταπεινή και σεμνή ως άνθρωπος αλλά και ως καλλιτέχνης. Η βελούδινη φωνή της αποτυπώθηκε σε 135 τραγούδια. Ηχογράφησε σε πρώτη εκτέλεση τραγούδια της εμφυλιακής και μετεμφυλιακής περιόδου, τραγούδια με αλληγορική στιχουργική και «παραπλανητικούς» στίχους. Το «Κάποια μάνα στενάζει» και το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» έγιναν ύμνοι των εξόριστων και των κυνηγημένων.
Το 1945 παντρεύτηκε τον Ιακώβ Ιεχασκέλ και στην επαγγελματική της ζωή χρησιμοποίησε το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Χασκίλ. Πρωτοεμφανίστηκε, πριν τον πόλεμο, σε κέντρα της Θεσσαλονίκης και αργότερα κατέβηκε στην Αθήνα, όπου και συνεργάστηκε με όλους τους μεγάλους συνθέτες της εποχής: Βασίλη Τσιτσάνη, Απόστολο Χατζηχρήστο, Μάρκο Βαμβακάρη, Μανώλη Χιώτη, Απόστολο Καλδάρα και άλλους.
Πρώτο τραγούδι που ηχογράφησε με το επίθετο Χασκίλ σε δίσκο ήταν οι «Σεβιλιάνες» του Γιώργου Λαύκα το 1947. Το 1934 είχε ηχογραφήσει 2 δίσκους με το πατρικό της Γαέγου προπολεμικά οι 2 ήταν αμανέδες. Στα 7 χρόνια που της απέμειναν είχε την τύχη να ηχογραφήσει μερικά από τα γνωστότερα τραγούδια του Τσιτσάνη («Ακρογιαλιές δειλινά», «Αράπικο λουλούδι», «Γκιουλ Μπαχάρ», «Κάποια μάνα αναστενάζει», «Της φτώχειας τα κουρέλια»), του Καλδάρα («Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι»), του Βαμβακάρη («Μες στη χασάπικη αγορά»), του Χιώτη («Θέλω άντρα να αγαπάει») και πολλών άλλων δημιουργών.
Η Ρόζα Εσκενάζυ
Η Ρόζα Εσκενάζυ, ήταν σεφαραδίτισα Εβραία. Λεγόταν Σάρα και ήρθε από την Κωνσταντινούπολη με τον πατέρα της Αβραάμ, τη μητέρα, την αδερφή και τους αδερφούς της Σάμη και Νισίμ. Τραγουδούσε ελληνικά, τούρκικα, αραβικά, ιταλικά, εβραϊκά, αρμένικα και ισπανοεβραϊκά. Η καριέρα της σηματοδοτείται παράλληλα με την ακμή του ρεμπέτικου τραγουδιού.
Οι δύο πρώτες ηχογραφήσεις της Ρόζας για την Columbia, το «Μαντίλι Καλαματιανό» και το «Κόφτηνε Ελένη την Ελιά» (περίπου το 1928) σηματοδότησαν την απαρχή μιας μεγάλης πορείας της στη δισκογραφία, η οποία συνεχίστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1960. Έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930, η Ρόζα είχε ηχογραφήσει σχεδόν 300 τραγούδια, ενώ είχε γίνει πια μία από τις δημοφιλέστερες σταρ της λαϊκής μουσικής. Ορισμένα από τα τραγούδια αυτά ήταν παραδοσιακά, ιδιαίτερα από την Ελλάδα και τη Σμύρνη. Ωστόσο, η σημαντικότερη συνεισφορά της στην τοπική μουσική σκηνή αφορούσε στις ηχογραφήσεις ρεμπέτικων τραγουδιών και πιο συγκεκριμένα της σμυρνέικης σχολής του ρεμπέτικου τραγουδιού.
Η καριέρα της δεν άργησε να απλωθεί πέρα από τα σύνορα της Ελλάδας, στην ελληνική διασπορά. Μαζί με τον Τομπούλη ταξίδεψε στην Αίγυπτο, την Αλβανία και τη Σερβία, μέρη στα οποία την υποδέχθηκαν με ιδιαίτερη θέρμη όχι μόνο οι τοπικές ελληνικές κοινότητες, αλλά και οι τούρκικες. Η ίδια εκπροσωπούσε οτιδήποτε αφορούσε κατά του ναζιστικού καθεστώτος με μεγάλο φιλανθρωπικό έργο. Υπήρξε η υψηλότερα αμοιβόμενη καλλιτέχνιδα της εποχής της και ηχογράφησε πάνω από 500 τραγούδια στη δεκαετία του 1930.
Ήταν στα τέλη της δεκαετίας του 1960 που άρχισε να εκδηλώνεται ένα ενδιαφέρον για την πρώιμη περίοδο της δουλειάς της. Η RCA κυκλοφόρησε δύο 45άρια δισκάκια που περιείχαν τέσσερα τραγούδια της (περιλαμβανομένου του «Αμανέ Σαμπάχ») με τον βιολιστή Δημήτρη Μανισαλή, αλλά η κυκλοφορία τους ήταν περιορισμένη. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 έγινε μια στροφή σε σχέση με τα αστικά λαϊκά τραγούδια του παρελθόντος και κυκλοφόρησαν πολλές σημαντικές συλλογές. Μία από τις σημαντικότερες ήταν η «Ρεμπέτικη Ιστορία», μια συλλογή από έξι δίσκους ρεμπέτικης μουσικής, η οποία πούλησε εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα. Έπειτα από ένα μακρύ διάστημα μακριά από το προσκήνιο, η Ρόζα, που ήταν πια στα εβδομήντα της, έγινε σταρ και πάλι.
Η φωνή της έχει μείνει στην ιστορία ως μια γλυκιά χαρακτηριστική σοπράνο φωνή με εξαιρετική έκταση, δύναμη και έλεγχο. Η δηκτική της φωνή είχε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ποιότητα. Φωνή που περνούσε βαθιά μέσα στην ψυχή και άγγιζε σημεία και χορδές του καθένα ξεχωριστά από τότε μέχρι και σήμερα.
Η Αμαλία Βάκα
Ερμηνεύτρια παραδοσιακών κυρίως τραγουδιών, με ιδιαίτερο χρώμα, η οποία τραγουδούσε στην ελληνική και στην τουρκική γλώσσα. Τρίτο παιδί μιας φτωχής οικογένειας από τη γιαννιώτικη κοινότητα των Ρωμανιωτών Εβραίων, έφυγε το 1912 για τις ΗΠΑ, την ίδια περίοδο ηχογραφεί για πρώτη φορά με την M. G. Parkesian έξι τουρκικά τραγούδια.
Έτσι, άρχισε να εμφανίζεται σε καφέ αμάν της Νέας Υόρκης, όπου ερμήνευσε ελληνικά και τούρκικα τραγούδια με το καλλιτεχνικό όνομα «Αμαλία». Στις αρχές της δεκαετίας του ’20 μπαίνει στη δισκογραφία και γραμμοφωνεί τα πρώτα της τραγούδια. Οι γραμμοφωνήσεις της, στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, έρχονται να «απαθανατίσουν» το ύφος της γιαννιώτικης παράδοσης, όπως αυτή διαμορφώνεται στο μεταίχμιο της απελευθέρωσης της πόλης.
Η Αμαλία Βάκα, όπως διαφαίνεται μέσα από τις εκτελέσεις της, δεν είχε μόνο εύπλαστη, ζεστή, βυζαντινή φωνή με σπάνιο μέταλλο, αλλά κατείχε πολλές μουσικές γνώσεις πάνω στα «μακάμια», αφού είναι η μόνη που τραγούδησε σπάνια τραγούδια σε μεικτούς μουσικούς δρόμους, τα οποία έμειναν ανεπανάληπτα. Το 1926 ασπάζεται την ορθοδοξία προκειμένου να παντρευτεί τον Έλληνα επιχειρηματία Κωνσταντίνο Βάκα, και βαπτίζεται με το όνομα «Ελένη».
Ως Αμαλία Βάκα, τη δεκαετία του ’20, συνεχίζει να τραγουδά τα γιαννιώτικα καθιστικά τραγούδια (της τάβλας) καθώς και σμυρναίικα, πολίτικα και αμανέδες. Από τις ακροάσεις δίσκων της είναι φανερό ότι όλα τα τραγούδια τα ερμηνεύει με γιαννιώτικη προφορά και μάλιστα εκείνη την εποχή καταγράφεται και ως η «Γιαννιώτισσα Αμαλία». Συχνά αναφέρεται στους καταλόγους των δισκογραφικών εταιριών της Αμερικής και με το πραγματικό της επίθετο, δηλαδή ως Αμαλία Μάτσα. Μ’ αυτή την ονομασία γραμμοφώνησε αρκετά τραγούδια, όπως: «Αδανιωτοπουλα», «Δως μου πίσω τα λουλούδια», «Δώσε μου την ευχή σου», «Έμαθα Διαμαντούλα μου», κ.α.
Το 1940, η Αμαλία με την κόρη της, τη Διαμάντω, ζουν στο Σικάγο. Ηχογραφεί ξανά, έχοντας στο πλάι της μερικούς από τους πιο διαπρεπείς Έλληνες μουσικούς της Αμερικής. Συνεργάστηκε με πολλούς μουσικούς, κυρίως Γιαννιώτες, όπως τον Λούη Ρασσιά (τσίμπαλο), τον Σπύρο Στάμο (τσίμπαλο), τον Ιωάννη Πάπα (κλαρίνο), τον Αλέξη Ζούμπα (βιολί), τον Κώστα Γκαντίνη (κλαρίνο), τον Θεόδωρο Κάππο (κανονάκι), τον Γιάννη Ντάλλα (κλαρίνο) και άλλους. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, η Αμαλία Βάκα-Μάτσα αποσύρεται από την ενεργό δράση και βάζει τέλος στην καλλιτεχνική της καριέρα. Υπάρχουν 59 γραμμοφωνημένα τραγούδια της στις 78 στροφές.
«Δεν καταλαβαίνω τους στίχους αλλά η μουσική είναι η βασική μας γλώσσα. Μεταλλάσσεται και μεταφέρεται.» Christopher King
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον ήταν το μουσικό μέρος της διάλεξης. Σαν να ήρθε να ολοκληρώσει τη συνθήκη που μας είχε τοποθετήσει ο Christopher King μέσα από αυτή την καθόλα συγκλονιστική διαδρομή σε άγνωστα για πολλούς μονοπάτια μιας μουσικής του «περιθωρίου». Ένα μικρό σχήμα τριών εξαιρετικών μουσικών, νέων ταλαντούχων παιδιών, ερμήνευσαν τραγούδια της εποχής με περίσσιο σπαραγμό και λυγμό ψυχής. Τραγούδια που δείχνουν ότι αυτό το είδος μουσικής δεν έχει ηλικία ή εποχή. Τραγούδια με στοιχεία αμανέ. Στίχοι μοναδικοί «για μια θάλασσα αλμυρή», «για τη μάνα», «το ταξίδι και τον ξεριζωμό». «Για μια αγάπη και έναν έρωτα», «για πονεμένες καρδιές, σμυρναίικους τεκέδες, χανουμάκια» και πολλά άλλα. Μια ολόκληρη φιλοσοφία μιας εποχής που μας μετέφερε επιδέξια στο τότε. Απαλά και ήσυχα. Με μεγάλο σεβασμό στο μουσικό είδος, στις γυναίκες, στο παρελθόν το παρόν και το μέλλον.
Είναι βαθιά η συγκίνηση μιλώντας για αυτές τις σπουδαίες γυναίκες. Γυναίκες χωρίς φόβο και με πολύ πάθος. Γυναίκες με δύναμη ψυχής, καρδιά και λυγμό. Γυναίκες που θα μπορούσαμε σίγουρα να τις παρομοιάσουμε με τις γυναίκες του σήμερα. Η καθεμία με τη δική της πολύτιμη ιστορία να μας πει. Για αυτές τις υπέροχες γυναίκες, τη Στέλλα, τη Ρόζα και την Αμαλία, του τότε, του σήμερα αλλά και του αύριο.
