Στη βορειοδυτική πλευρά της Τήνου, στην ευρύτερη περιοχή της Έξω Μεριάς βρίσκεται ένα χωριό, όπου ο χρόνος μοιάζει να έχει παγώσει. Χτισμένο στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα το Ισμαήλ άρχισε να παρακμάζει κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με τον τελευταίο του κάτοικο ν’ απομακρύνεται από εκεί τη δεκαετία του ’50.
Σήμερα πρόκειται για έναν ξεχασμένο από ανθρώπους οικισμό. Εκεί που κάποτε στέκονταν οι κατοικίες των χωρικών δεσπόζουν τώρα ερείπια. Φέτος ωστόσο, 70 περίπου χρόνια μετά την οριστική ερήμωσή του, το Ισμαήλ απέκτησε έστω και για λίγες μέρες και πάλι ζωή.
Αέρα ζωντάνιας στο ερειπωμένο χωριό έφερε το Ισμαήλ project που έλαβε χώρα από τις 6 έως τις 12 Ιουνίου με συμμετέχοντες τέσσερις νέους καλλιτέχνες, την Ειρήνη Βλαβιανού, τη Λυδία Δεληκούρα, τον Γιώργο Μαραζιώτη και τον Αλέξ Ροκαδάκη.
Το Ισμαήλ Project αποτελεί μία πρωτοβουλία του Πνευματικού Κέντρου Πανόρμου «Γιαννούλης Χαλεπάς» και της THE TELOS SOCIETY και επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Η Γεωργία Κοτρέτσος και ο Δημήτρης Σκαλκώτος ηγήθηκαν της πολιτιστικής αυτής δράσης ως καλλιτεχνικοί διευθυντές.
Η πρώτη άλλωστε ορμώμενη από την αγάπη της για την ελληνική περιφέρεια, την οποία θεωρεί «ακόμα άμεση και όχι αποστειρωμένη, όπως τα μεγάλα αστικά κέντρα», επιλέγει να δραστηριοποιείται μέσω της TTS σε εγκαταλελειμμένους οικισμούς και ακριτικές περιοχές και να δημιουργεί δράσεις και συνεργείες τοποθετώντας διαφορετική ομάδα συνεργατών κάθε φορά στο να δράσουν και να σκεφτούν συλλογικά στον ίδιο τον τόπο, στην ύπαιθρο, εκτός πολιτιστικών θεσμικών τοίχων σε συνδιαλλαγή με τους μόνιμους κατοίκους.
«Κλιματικά και γεωγραφικά βασιζόμενη σε μια in–situ πρακτική, οδηγός μου παραμένει μια αβίαστα και χωρίς καμία διάθεση απολογίας αποστροφή πλέον προς τοίχους, οροφές και οικοδομήματα, εν ολίγοις όρια σε σχέση με τον πολιτισμό. Μου στριμώχνουν το βλέμμα», τονίζει η ίδια.
Στην περίπτωση του Ισμαήλ project οι εικαστικοί ερχόμενοι σ’ επαφή με χώρους και ιδρύματα στον Πύργο της Τήνου βρέθηκαν σε μία συνεχή αναζήτηση εναυσμάτων. Το αποτέλεσμα ήταν τέσσερις εφήμερες in-situ εγκαταστάσεις να «ξεπροβάλλουν» ανάμεσα στα χαλάσματα και τις ξερολιθιές για να συνδιαλλαγούν με την ιστορία του τόπου. Μεταξύ αυτών το άτιτλο έργο του Γιώργου Μαραζιώτη και η «Υπόκλιση» της Ειρήνης Βλαβιανού.
«Στο Ισμαήλ αισθάνθηκα πολύ έντονα το οντολογικό σχίσμα μεταξύ φύσης και πολιτισμού και αυτός ακριβώς ο διαχωρισμός, αυτή η απώλεια, μου έδωσε την ιδέα για το έργο. Στήνοντάς το σ’ ένα αλώνι, στην είσοδο του χωριού, θέλησα να υπογραμμίσω το βάθος αυτής της απώλειας σε έναν τόπο που συμπύκνωνε την ουσία ενός ανθρώπινου μόχθου σε συνεχή συνομιλία με τη φύση, απομακρυσμένου από τη βίαιη σύγχρονη παρέμβαση στον φυτικό και ζωικό κόσμο.
Φτιαγμένη από πρωτογενή υλικά του τόπου (μαλλί προβάτου), η εικαστική σύνθεση μοιάζει να υποκλίνεται σ’ αυτό το παρελθόν, να το αναγνωρίζει και συνάμα να τιμά το ανεξιχνίαστο του φυσικού κόσμου.
Η εγκατάσταση λειτουργεί ταυτόχρονα και σαν τοτεμική μορφή, μια αποτροπαϊκή οντότητα – φόβητρο, που στημένη στην είσοδο του χωριού λειτουργεί προστατευτικά κρατώντας μακριά τον εισβολέα (την βιαιότητα της ανθρωποκεντρικής σύγχρονης συνθήκης που σφετερίζεται ό,τι εκείνη ορίζει ως κατώτερο) και ξορκίζοντας την αγριότητα με την οποία ο άνθρωπος επιβάλλεται και επιτίθεται στους τόπους και τα πλάσματα που ζουν εκεί», αναφέρει η εικαστικός μιλώντας για τη δημιουργία της.
Ο Γιώργος Μαραζιώτης από την άλλη έκρινε πως τα υλικά του θα πρέπει να λειτουργούν συμπληρωματικά με τα φυσικά υλικά που διαμορφώνουν το Ισμαήλ αλλά και άκρως αντίθετα. «Θεώρησα πως στον τόπο που βρίσκομαι, οφείλω να ρισκάρω ως προς τα μέσα που χρησιμοποιώ. Ενώ η υφή του γύψου και του γυαλιού ταιριάζει με το πετρώδες του τοπίου, το γλυπτικό στοιχείο από neon ή οι λευκές ψηφίδες πισίνας φαινομενικά αποτελούν ’’ξένα’’ στοιχεία.
Ο συνδυασμός των παραπάνω υλικών – στρατηγικά τοποθετημένα σε μια από τις ερειπωμένες πρώην οικίες – δημιουργεί μια πορεία στον χρόνο ενώ παράλληλα προτείνει την αίσθηση ενός ”χαμένου παραδείσου”», εξηγεί.
Αυτό το εγκαταλελειμμένο χωριό λοιπόν, αυτό το φαινομενικά απογυμνωμένο από ερεθίσματα τοπίο λειτούργησε ως πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες που μετείχαν στο project. «Σ’ έναν τέτοιο τόπο ο καθένας αναλογίζεται την ένταση που κουβαλάει η ανθρώπινη ζωή, καθώς και τους τρόπους με τους οποίους εκείνη έχει ορίσει τον χρόνο ή το αναγκαίο.
Η παρουσία μας σε τέτοιους τόπους, όποτε εκείνη γίνεται με σεβασμό, μπορεί τελικά να αποτελέσει το εφαλτήριο προκειμένου να αναζητήσουμε κάτι πέραν της ανθρώπινης μονοκουλτούρας που προβάλει ένα επαναλαμβανόμενο μοντέλο ύπαρξης, εξέλιξης, επικοινωνίας, σύνδεσης, φροντίδας, ανάπαυσης και ίασης», δηλώνει η Ειρήνη Βλαβιανού, ενώ ο Γιώργος Μαραζιώτης ισχυρίζεται πως «Μελετώντας τον τόπο πριν φτάσω στην Τήνο, είχα την εντύπωση πως έπρεπε να τον διαχειριστώ σαν νεκρό ”σώμα”».
«Όντας όμως εκεί και έχοντας την ευκαιρία να νιώσω τον ερειπιώνα, συνειδητοποίησα πως πρόκειται για ένα σύνολο γεμάτο ένταση και ενέργεια. Ακόμα και αρχιτεκτονικά, αποπνέει μια ιδιαίτερη συνθετική ποικιλομορφία. Αυτό που κρατάω από την αλληλεπίδραση μου με το Ισμαήλ είναι η αναπάντεχη ζωτικότητα του τόπου και μια αίσθηση ιερότητας που εισέπραττα καθημερινά.»
Αναμενόμενο βέβαια είναι ν’ ανακύπτουν προκλήσεις και δυσχέρειες κατά τη διάρκεια υλοποίησης ενός τέτοιου εγχειρήματος. Ο Γιώργος Μαραζιώτης για παράδειγμα εξομολογείται πως «Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισα ήταν η διαχείριση του τοπίου μέσω του έργου μου.
Από τις πρώτες ώρες που βρέθηκα στο Ισμαήλ και ξεκίνησα την τελική υλοποίηση του project, προσπαθούσα να λειτουργώ με τη σκέψη πως η εγκατάστασή μου θα πρέπει να σέβεται απόλυτα την κλίμακα του τοπίου και ουσιαστικά να το αναδεικνύει. Να λειτουργεί δηλαδή ως μια αφορμή έτσι ώστε το κοινό να ανακαλύψει ή να επικεντρωθεί στον ερειπιώνα και όχι στο έργο καθεαυτό».
Για τη Γεωργία Κοτρέτσος αντιθέτως πρόκληση ήταν να εφαρμοστούν πολλές χρονοβόρες και πολυέξοδες διαδικασίες ως ένδειξη σεβασμού προς τους συναδέλφους της αλλά και τους νέους εικαστικούς που ξεκινούν τώρα. Αδιαπραγμάτευτη αρχή εξάλλου της TTS για επιτόπια δράση είναι όλα τα μέλη της ομάδας να είναι ασφαλισμένα κατά τη διάρκεια της εργασίας τους και να τους προσφέρεται βασικός εξοπλισμός ασφαλείας.
Στόχος και ευχή όλων των εμπλεκομένων είναι η πολιτιστική αυτή δράση να πυροδοτήσει το ενδιαφέρον των τοπικών φορέων και να τους κινητοποιήσει ώστε να προβούν σε ενέργειες που θα προστατεύσουν το Ισμαήλ από πολιτικοοικονομικού χαρακτήρα επενδύσεις και θα οδηγήσουν στην κήρυξή του ως διατηρητέο οικισμό.
«Η δράση ήταν μια άσκηση, μια αφορμή που απέδωσε. Κάθε εμπειρία είναι ένα μάθημα – αν δεν είμαστε ανοιχτοί στο να αλλάξουμε μέσα από τη διαδικασία της τέχνης, τι κάνουμε; Εύχομαι στρέφοντας το βλέμμα σας εκεί τώρα ν΄ αφυπνιστούμε συλλογικά σχετικά με τις προθέσεις εκμετάλλευσης περιοχών πέριξ του Ισμαήλ», τονίζει η Γεωργία Κοτρέτσος.
Αισιόδοξος είναι και ο Νικόλαος Χατζής, ο Πρόεδρος του Πνευματικού Κέντρου Πανόρμου «Γιαννούλης Χαλεπάς». «Ίσως η δράση αυτή συμβάλλει και στην προστασία του οικισμού. Πιστεύω ότι το project θα συνεισφέρει αρκετά, αν αναλογισθούμε την απόφαση 05/13-3-2021 του Δημοτικού Συμβουλίου Τήνου, στο πλαίσιο προτάσεων σχεδίου, για την ανάπτυξη του νησιού για τα επόμενα 20 έτη όπως: (Διατήρηση παραδοσιακού χαρακτήρα οικισμών, οριοθέτηση παραδοσιακών οικισμών πριν το 1923) και επί λέξη Κήρυξη ως διατηρητέο οικισμό το Ισμαήλ (γενέτειρα του Γιαννούλη Χαλεπά). Με όλα τα παραπάνω πιστεύω ότι κάθε πολιτιστική-καλλιτεχνική προσπάθεια που γίνεται στον τόπο αυτό συνεισφέρει τα μέγιστα», υποστηρίζει.
Με τη σειρά του ο Δημήτρης Σκαλκώτος που έλκει την καταγωγή του από τον Πύργο της Τήνου, το περιβάλλον του οποίου αποτέλεσε για εκείνον το πρώτο του καλλιτεχνικό ερέθισμα, υπογραμμίζει τη σημασία δράσεων σαν το Ισμαήλ project αναφέροντας ότι «Οι δράσεις αυτές αναδεικνύουν τοπόσημα μνήμης και νεοελληνικής παράδοσης.
Συμβάλλουν ώστε να δημιουργείται κυρίως ένας γόνιμος διάλογος για τον τρόπο αξιοποίησης του τοπίου, όπου το κύριο μέλημα οφείλει να είναι η προστασία του. Στην Τήνο τα τελευταία χρόνια λαμβάνουν χώρα σημαντικές και εξαιρετικές πολιτιστικές δράσεις. Είναι σημαντικό να συνεχίσει αυτή η πορεία, κυρίως όμως να υπάρχουν καλλιτεχνικά δρώμενα όλη τη διάρκεια της χρονιάς και όχι μόνο το καλοκαίρι».
Μέσω του Ισμαήλ project το Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου «Γιαννούλης Χαλεπάς», η THE TΕΛΟΣ SOCIETY και οι τέσσερις εικαστικοί τίμησαν έναν εδώ και χρόνια «νεκρό» οικισμό που παρότι δεν αποτελεί ιστορικό μνημείο κουβαλά τη δική του πολιτιστική ιστορία.
*Cover photo: Λυδία Δεληκούρα, Φόρος Τιμής στις Σκληροτράχηλες, περιττώματα κατσίκας, σκόνες αγιογραφίας, πηλός, μάρμαρο, σίδερο, κρανίο κατσίκας, 300x200x100 εκ., οικισμός Ισμαήλ, Τήνος, 2022, Φωτογραφία: Raw Sight για το Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου «Γιαννούλης Χαλεπάς» και την THE TELOS SOCIETY
