Οι σελίδες διαδέχονταν η μία την άλλη, οι φιγούρες του Ζορμπά, του καλαμαρά, της μαντάμ Ορτάνς ζωντάνευαν μπροστά στα μάτια μου και γω δεν μπορούσα παρά να θαυμάσω τη μαεστρία με την οποία ο Soloúp, κατά κόσμον Αντώνης Νικολόπουλος, απέδωσε ένα εμβληματικό λογοτεχνικό έργο με τη «γλώσσα» των graphic novels. Ο λόγος για τη νέα του δημιουργία με τίτλο «ΖΟRΜΠΑΣ – Πράσινη πέτρα ωραιοτάτη».
Στη συζήτηση που είχαμε, ο γνωστός κομίστας μου εξήγησε ότι επιθυμία του ήταν να προκύψει ένα έργο αυτοδύναμο που θα επέστρεφε με σεβασμό στο πρωτότυπο κείμενο του Καζαντζάκη αλλά και θα προσπαθούσε να αποφύγει τα ισχυρά στερεότυπα που έχουν κυριαρχήσει πάνω στον μύθο του Ζορμπά. Πράγματι, ο Soloúp μας συστήνει τον καζαντζακικό ήρωα μέσα από μία νέα αφήγηση, μέσα από μία γοητευτική σύνθεση λόγου και εικόνας. Για να το πετύχει προχώρησε σε μία συστηματική έρευνα, διάβασε όσα έχουν γράψει οι μελετητές γύρω από τον Ζορμπά αλλά και το σύνολο του έργου του Καζαντζάκη και βυθίστηκε στο κείμενο και τις εικόνες με εξαντλητικά ξενύχτια ξεχνώντας σχεδόν τον εαυτό του.
Aπό αυτή την αναμέτρηση δε με τον Ζορμπά και τον Καζαντζάκη μου τόνισε ότι ο ίδιος βγαίνει πλουσιότερος σε σκέψεις, γνώσεις, συναισθήματα αλλά και σε απαντήσεις.
Ποιο ήταν το στοίχημα όταν δημιουργούσατε το graphic novel «ΖΟRΜΠΑΣ – Πράσινη πέτρα ωραιοτάτη» ;
Βασική επιθυμία ήταν να προκύψει ένα έργο αυτοδύναμο, που θα επέστρεφε με σεβασμό στο πρωτότυπο κείμενο του Καζαντζάκη αλλά και θα προσπαθούσε να αποφύγει τα ισχυρά στερεότυπα που έχουν κυριαρχήσει πάνω στον μύθο του Ζορμπά, μετά και την αδιαμφισβήτητη παγκόσμια επιτυχία της ταινίας του Κακογιάννη ”Zorba the Greek”. Θα έπρεπε έτσι να δημιουργηθεί εκ νέου μία «εικόνα» του συγκεκριμένου ήρωα, η οποία θα μπορούσε να υπηρετήσει μια διαφορετική αφήγηση στη γλώσσα των κόμικς, μακριά από την κυρίαρχη φιγούρα του Άντονι Κουίν.
Προχωρήσατε σε μια δική σας ανάγνωση του καζαντζακικού κειμένου;
Κάθε μεταφορά, κάθε διασκευή είναι μια νέα ανάγνωση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως του Ζορμπά αλλά και στα graphic novels που προηγήθηκαν, όπως ο Συλλέκτης, το ’21: Η μάχη της πλατείας και το Αϊβαλί, όταν έχω να κάνω με κάποιο λογοτεχνικό ή άλλου τύπου κείμενο, προσπαθώ να το βάζω να συνομιλεί με άλλα έργα: λογοτεχνικά, εικαστικά και κινηματογραφικά. Έτσι το αρχικό κείμενο δεν μεταφέρεται μονοδιάσταστα και γραμμικά, αλλά μέσα από τις δυνατότητες της γλώσσας των graphic novels επανεγγράφεται σε κάτι νέο και σύγχρονο.
Για να γίνει κάτι τέτοιο στον Ζορμπά, χρειάστηκαν πολλαπλές γραφές του σεναρίου, η μία πάνω στην άλλη, ώστε να αλλάξει σημαντικά το «μοντάζ» των επεισοδίων του αρχικού κειμένου, διατηρώντας όμως το πνεύμα και τις αναφορές του συγγραφέα. Έτσι, στη δική μου ροή υπάρχουν 17 αφηγηματικά αυτοδύναμα κεφάλαια, που βασίζονται στις ιστορίες που περιγράφουν τα όσα έζησαν ο συγγραφέας-αφεντικό και ο Αλέξης Ζορμπάς στο κρητικό ακρογιάλι. Ταυτόχρονα, ανάμεσα σε αυτά παρεμβάλλονται κάποια μικρότερα κεφάλαια, που προέρχονται τόσο από τις αναμνήσεις και τις ιστορίες του Ζορμπά όσο και από τις σκέψεις και τις φιλοσοφικές ανησυχίες του συγγραφέα-αφεντικού. Έτσι, ενώ η σεναριακή ροή ουσιαστικά ξαναχτίζεται από την αρχή, οι αναφορές και οι ιδέες παραμένουν πιστές στο πνεύμα του Καζαντζάκη.
Αντιμετωπίσατε προκλήσεις;
Το μεγαλύτερο άγχος μου, μετά την ιδιαίτερα τιμητική πρόταση των εκδόσεων Διόπτρα να δουλέψω πάνω σε ένα βιβλίο του Καζαντζάκη – καταλήγοντας, όπως είναι πλέον φανερό, στον Ζορμπά, ήταν το να ξεπεράσω τα κλισέ με τα οποία έχει ταυτιστεί διεθνώς ο συγκεκριμένος χαρακτήρας: το «συρτάκι», τον Άντονι Κουίν και τις ταβέρνες και τα μαγαζιά με το όνομά του παντού γύρω μας. Η άλλη μεγάλη πρόκληση ήταν το πώς θα πλησίαζα, πώς θ’ αναμετριόμουν με ένα τόσο ξεχωριστό και δημοφιλές μυθιστόρημα. Το συγκεκριμένο κείμενο του Καζαντζάκη είναι ιδιαίτερα πλούσιο σε αναφορές, ιδέες, συμβολισμούς, φιλοσοφικές ανησυχίες και πολιτισμικά σύμβολα.
Ταυτόχρονα έχει μέσα μια μεγάλη παλέτα συναισθηματικών αποχρώσεων, από το αστείο και το γκροτέσκο μέχρι το τραγικό. Πώς λοιπόν θα μπορούσα να το επαναφηγηθώ χωρίς να μειώσω, αλλά αντίθετα να αναδείξω, το καζαντζακικό σύμπαν; Να σας φέρω ένα παράδειγμα. Σε ένα σημείο ο Καζαντζάκης κάνει μια μικρή αναφορά στην Τρικυμία του Σαίξπηρ. Πολύ εύκολα θα μπορούσες να προσπεράσεις μια τέτοια αναφορά προς χάριν μιας σύγχρονης διασκευής του Ζορμπά σε κόμικς. Όμως, επιστρέφοντας στον Σαίξπηρ και ξαναδιαβάζοντας την Τρικυμία, συνειδητοποίησα πως αυτή όχι μόνο δεν έχει ενταχθεί τυχαία, αλλά αποκαλύπτει μέσα από τις ισορροπίες και τις αναλογίες των δύο έργων τη θέση που παίρνει ο ίδιος ο Καζαντζάκης στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα.
Τι προετοιμασία κάνατε για τη δημιουργία αυτού του graphic novel;
Όλο αυτό που μόλις σας περιέγραψα απαιτούσε, όπως καταλαβαίνετε, και μια συστηματική έρευνα. Πρώτα απ’ όλα χρειάστηκε να διαβάσω τα όσα έχουν γράψει οι μελετητές του Καζαντζάκη για το σύνολο του έργου του ή και πιο συγκεκριμένα για τον Ζορμπά. Βρήκα έτσι πολύτιμη βοήθεια σε κείμενα φιλολόγων και διαπολιτισμικών ερευνητών, σε πρακτικά συνεδρίων, σε αφιερώματα περιοδικών κ.λπ.. Επίσης, σημαντική ήταν και η επιστροφή στα ίδια τα κείμενα του Καζαντζάκη που σχετίζονται με τον Ζορμπά, όπως για παράδειγμα στην Αναφορά στον Γκρέκο. Τέλος, ίσως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο για να μπω στο μυαλό του συγγραφέα ήταν η μελέτη της αλληλογραφίας του, ειδικά εκείνης που απευθυνόταν στον έμπιστο φίλο του Παντελή Πρεβελάκη.
Τρομερή λαβή για την οπτική απόδοση εννοιών και φιλοσοφικών σχημάτων μου έδωσαν και οι αναφορές του Καζαντζάκη σε καλλιτεχνικά έργα. Ήδη πιο πριν σας ανέφερα την περίπτωση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ. Σίγουρα η μεγαλύτερη επίδραση στη δική μου επαναφήγηση, υπήρξε η αναφορά σε ένα συγκεκριμένο άγαλμα του Ογκίστ Ροντέν, στο «Χέρι του Θεού». Μια εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής, που με τα γλυπτά, τα σχέδια και τα γραπτά του απέδιδε σχεδόν κατά γράμμα τα όσα αναφέρει και ο Καζαντζάκης στις φιλοσοφικές του σκέψεις και ανησυχίες. Ένας κορυφαίος καλλιτέχνης που κατά την έρευνά μου ανακάλυψα πως ο Καζαντζάκης όχι μόνο τον είχε διαβάσει και μελετήσει, αλλά και τον είχε συζητήσει πολύ με τον φίλο του Άγγελο Σικελιανό.
«ΖΟRΜΠΑΣ» ο τίτλος. Τι υποδηλώνει το λατινικό R;
Σήμερα ο ήρωας είναι τόσο ταυτισμένος διεθνώς με την ταινία και την αγγλική μετάφραση ZoRba the Greek, ώστε εκείνο το R έχω την αίσθηση πως οπτικά «ηχεί» κάπως διαφορετικά στα δικά μας μάτια. Είναι ένα παράδοξο σημειολογικό στοιχείο που νομίζω πως το αναγνωρίζουμε, συνειδητά ή όχι, όλοι οι νεοέλληνες. Από μικρό παιδί συντονιζόμουν ασυναίσθητα μαζί του όταν το συναντούσα στις αφίσες με τον Άντονι Κουίν ή στις ταμπέλες με το όνομά του στα τουριστικά μπαρ κι εστιατόρια. Άλλωστε, αυτή η ζορμπαδική μυθολογία, με τα στερεότυπά της, είναι κυρίαρχη ακόμα και σήμερα. Δεν θα μπορούσε να μείνει κάτι τέτοιο έξω από τη δική μου επαναπροσέγγιση. Ούτε φυσικά και ασχολίαστο από το graphic novel, τόσο στον τίτλο, όπως σωστά παρατηρήσατε, όσο και μέσα στις ίδιες τις σελίδες του.
Πώς θα περιγράφατε τον Ζορμπά; Τι συμβολίζει τελικά;
O Ζορμπάς του Καζαντζάκη περιγράφει την αγωνία του ανθρώπου απέναντι στα θαύματα της ζωής αλλά και στην αναπόφευκτη φθορά και στον θάνατο, καθώς τα αντικρίζει όλα αυτά με ελεύθερη σκέψη. Έναν τέτοιο χαρακτήρα προσπάθησα κι εγώ να αποδώσω στη δική μου επαναφήγηση.
Ποια είναι η σχέση σας με το έργο του Καζαντζάκη;
Στα νεανικά μου χρόνια είχα διαβάσει τα περισσότερα βιβλία του Καζαντζάκη, όπως και την απαιτητική Οδύσσεια. Ουσιαστικά, δεν είχα διαβάσει μόνο τα θεατρικά του και κάποια ταξιδιωτικά. Με είχε επηρεάσει σημαντικά εκείνα τα χρόνια. Μεγαλώνοντας, όπως φαντάζομαι και πολλοί ακόμα νεοέλληνες από διαφορετικές γενιές, απομακρύνθηκα από το έργο του είτε γιατί τα αναγνώσματά μου προχώρησαν σε άλλους δρόμους, ιδέες, ενδιαφέροντα και συγγραφείς, είτε γιατί άρχισε σιγά σιγά ο λόγος του Καζαντζάκη να μου φαίνεται βαρύς και παρωχημένος.
Με αφορμή τη δημιουργία του δικού μου Ζορμπά, διαβάζοντας ξανά κάποια έργα του, την αλληλογραφία του καθώς και τα όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτόν, ανακάλυψα νέες πτυχές του, που μπορούν να τον κάνουν πράγματι σύγχρονο. Ειδικά το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, που είναι εκτός των άλλων κι ένα κομβικό έργο, τόσο για την πορεία των γραπτών του Καζαντζάκη όσο και για τη νεότερη ελληνική λογοτεχνία και κουλτούρα. Από εκεί πιάστηκα λοιπόν, και νομίζω πως μέσα από την επαναφήγησή μου έδωσα και μια άλλη οπτική ματιά, που φέρνει στο σήμερα τον Καζαντζάκη και τις –πάντα επίκαιρες– φιλοσοφικές και υπαρξιακές ανησυχίες του κάθε ανθρώπου.
Πώς βιώσατε αυτή την αναμέτρηση με τον Καζαντζάκη και τον Ζορμπά;
Ήταν ένα δύσκολο στοίχημα, όπως ήδη σας είπα και όπως όλοι μπορούν να καταλάβουν. Δυο πραγματικοί «δράκοι» που έπρεπε να αντιμετωπίσω – για να χρησιμοποιήσω την περιγραφή του Καζαντζάκη για τον ήρωά του, επαναλαμβάνοντάς την για να χαρακτηρίσω και τον ίδιο. Το διάστημα που δούλευα πάνω στο έργο σχεδόν ξέχασα τον εαυτό μου. Βυθίστηκα μέσα στις εικόνες και στο κείμενο, με τρελά κι εξαντλητικά ξενύχτια. Δεν θα μπορούσε να γινόταν κι αλλιώς. Τέτοια κείμενα είναι ιδιαίτερα απαιτητικά και αν θέλεις να τα αποδώσεις με συνέπεια, δεν μπορείς να αποφύγεις την ένταση. Λόγω της θέσης μου, δεν είμαι εγώ αυτός που θα μιλήσει για το αποτέλεσμα. Σίγουρα όμως ξέρω πως βγαίνω από ετούτον τον Ζορμπά πλουσιότερος σε σκέψεις, γνώσεις και συναισθήματα. Θα τολμούσα να πω ακόμα και σε απαντήσεις. Εκείνες τις απαντήσεις που δεν σου προσφέρονται έτοιμες, αλλά τις συνειδητοποιείς καθώς ακολουθείς νοηματικά κάποιες καθαρά διατυπωμένες ερωτήσεις.
Πιστεύετε ότι η μεταφορά λογοτεχνικών έργων σε graphic novels μπορεί να φέρει τους νέους πιο κοντά σε κείμενα της κλασικής λογοτεχνίας;
Δεν είμαι της άποψης πως τα κόμικς και η φόρμα των graphic novels έχουν έναν τέτοιο «βοηθητικό» ρόλο. Είναι μια αυτοδύναμη τέχνη και ως τέτοια πρέπει να την προσεγγίζουμε και να την απολαμβάνουμε. Δεν είναι πάρεργο της λογοτεχνίας, αλλά ισότιμος συνομιλητής. Ισχύει έτσι, ό,τι κατ’ αντιστοιχία ισχύει με τις μεταφορές λογοτεχνικών έργων σε κινηματογραφικές ταινίες. Μπορεί λοιπόν η μεταφορά λογοτεχνικών έργων στον κινηματογράφο να μας φέρει πιο κοντά στα κλασικά κείμενα της λογοτεχνίας;
Η δική μου απάντηση είναι πως όταν αυτή η μεταφορά συντελείται, δεν συνεπάγεται αυτόματα και την εγγύτητα. Είναι πολλά τα πράγματα που πρέπει να συμβούν ώστε οι νέοι να δουν με ενδιαφέρον την ίδια τη λογοτεχνία και όχι μια περίληψή της με εικόνες στον κινηματογράφο ή στα κόμικς. Και αν θέλετε, ναι, μπορούν να συμβάλουν, όταν οι μεταφορές αυτές –όπως προσπάθησα να συμβεί εδώ με τον Ζοrμπά αλλά και παλιότερα στο Αϊβαλί– συνομιλούν με τα πρωτότυπα έργα και γεννούν την επιθυμία στους αναγνώστες να επιστρέψουν σε αυτά. Υπάρχουν έτσι στοιχεία μέσα στον δικό μου Ζορμπά, συμβάντα και αναφορές, που δεν εξηγούνται απόλυτα. Υπονοείται, ωστόσο, πως η απάντηση βρίσκεται στο πρωτότυπο κείμενο του Καζαντζάκη, κι εκεί είναι που προσκαλείται έμμεσα να επιστρέψει ο σύγχρονος αναγνώστης, για μια σύγκριση με το πρωτότυπο και για μια πραγματικά πλούσια, διακειμενική αναγνωστική εμπειρία.
Το graphic novel «Ζοrμπάς – Πράσινη πέτρα ωραιοτάτη» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα
