Δύσκολο και τολμηρό εγχείρημα η έκδοση ενός βιβλίου όπως αυτή η συλλογή με διηγήματα του Μπάρι Χάνα. Δύσκολη για πολλούς λόγους. Καταρχάς, τα διηγήματα δυστυχώς δεν πουλάνε στην Ελλάδα. Αυτό το λέω ως κάποιος που έχει ασχοληθεί πολύ με την ιστορία και τη θεωρία του διηγήματος και το έχει αγαπήσει πολύ ως λογοτεχνικό είδος. Και είναι σίγουρα κρίμα, αφού τόσο για ιστορικούς, πολιτισμικούς και κοινωνικούς λόγους, η Ελλάδα είναι μια χώρα στην οποία ταιριάζει περισσότερο το διήγημα από ότι το μυθιστόρημα ως κύρια έκφραση πεζού λόγου. Αλλά αυτό είναι μια άλλη και ιδιαίτερα εκτενής συζήτηση.
Κατά δεύτερον, ένας συγγραφέας όπως ο Μπάρι Χάνα είναι πολύ δύσκολο να μεταφερθεί στα ελληνικά, αφ’ ενός λόγω ύφους και γλώσσας αλλά περισσότερο λόγω ιδιοσυγκρασίας και ταύτισης με ένα πολύ ιδιαίτερο τόπο με μια δυσερμήνευτη ταυτότητα. Εγώ πάντως επικροτώ τέτοιες προσπάθειες και θα κάνω το «κομμάτι» μου, προσπαθώντας να θέσω ένα πλαίσιο που θα καταστήσει λίγο περισσότερο κατανοητό αυτό τον δύσκολο και εν πολλοίς άγνωστο συγγραφέα εκτός των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ο Χάνα πατάει σε δύο διαφορετικές βάσεις: με το ένα πόδι πατάει πάνω στην counter culture σκηνή των δεκαετιών του εξήντα και του εβδομήντα, δηλαδή την εξερεύνηση των καταχρήσεων, την ελεύθερη σεξουαλικότητα, την αμφισβήτηση και τον αυτοσαρκασμό, την παραληρηματική διάβρωση των όρων της πραγματικότητας, τον ενστερνισμό του περιθωρίου και την έντονη αίσθηση του παραλόγου. Από αυτή την άποψη τα κείμενά του θυμίζουν ολίγον από Χάντερ Τόμπσον, Μπουκόφσκι, Μπάροους και πολλούς άλλους.
Με το άλλο πόδι όμως πατάει στην παράδοση του αμερικάνικου νότου, μία παράδοση βέβαια που από μόνη της είναι πολυδιάστατη και χαοτική. Η δική του παράδοση δεν είναι αυτή των πατρικίων οικογενειών με τα ένοχα μυστικά, αλλά ο σκληρός κόσμος της άγνοιας και της ανέχειας, όπου διακοπές σημαίνει να ψαρεύεις γατόψαρα στον βάλτο και διασκέδαση να πυροβολείς κονσέρβες, με πρωταγωνιστές χαρακτήρες που συχνά στις μέρες μας αποκαλούνται «λευκά σκουπίδια».
Αυτός είναι ένας κόσμος που δύσκολα μπορεί να γίνει κατανοητός όχι μονάχα από τον Έλληνα ή Ευρωπαίο αναγνώστη, αλλά ακόμα και από τους περισσότερους Αμερικάνους, καθώς βασίζεται σε πολύ ιδιαίτερες και συγκεκριμένες πολιτισμικές αναφορές. Θα μου πει τώρα κάποιος, μα αυτό δεν είναι ένα μέρος του μεγαλείου της λογοτεχνίας; Η ανακάλυψη νέων κόσμων που βρίσκονται εκτός της περιορισμένης μας εμπειρίας; Φυσικά και ναι, όμως αυτό δεν αναιρεί το ότι όταν ως αναγνώστης βρίσκεσαι αντιμέτωπος με το συχνά παραληρηματικό, αινιγματικό, συνειδητά ασαφές μυθοπλαστικό σύμπαν ενός συγγραφέα, η ιδιαίτερη ανθρωπογεωγραφία του θέτει άλλο ένα εμπόδιο που πρέπει να υπερβείς. Παρ’ όλα αυτά, η προσπάθεια αξίζει τον κόπο.
Αν προσπαθήσω να αποκωδικοποιήσω τον κόσμο του Μπάρι Χάνα, τουλάχιστον όπως εγώ τον αντιλαμβάνομαι, είναι ένας κόσμος στον οποίο κυριαρχεί η έννοια της αποτυχίας. Οι χαρακτήρες των διηγημάτων του έρχονται αντιμέτωποι και προσπαθούν να συμβιβαστούν με πολλές και διαφορετικές διαστάσεις της αποτυχίας. Κατά τη γνώμη μου αυτό έχει να κάνει και με την κληρονομιά του αμερικάνικου νότου. Μια κληρονομιά κοινή σε όλους τους συγγραφείς με καταγωγή από αυτή την, συχνά απροσδιόριστη, γεωγραφική οντότητα που αποκαλούμε «νότο». Κι αυτό διότι η ήττα στον εμφύλιο αλλά και η ακόλουθη τραγική κληρονομιά φυλετικών προκαταλήψεων τον εικοστό αιώνα σηματοδότησε όχι απλώς μια δευτερεύουσα και περιφερειακή πλέον θέση στη σύγχρονη ιστορία των Η.Π.Α., όχι απλώς ένα χρεοκοπημένο οικονομικό σύστημα που είχε αγνοήσει τη βιομηχανική επανάσταση, αλλά και ένα έκπτωτο και συλλογικά καταδικασμένο ηθικό σύστημα αξιών. Αυτό είναι κάτι που κουβαλάει κάθε σκεπτόμενος Αμερικανός με καταγωγή από τον νότο, ασχέτως των προσωπικών του απόψεων ή της οικογενειακής του ιστορίας, είναι αναπόφευκτο τμήμα της πολιτισμικής του ταυτότητας, μαζί βεβαίως με αρκετά άλλα καλά.
Αλλά ο νότος του Μπάρι Χάνα δεν είναι ο κοσμοπολίτικος νότος της Νέας Ορλεάνης ή ο ευκατάστατος νότος της Ατλάντα ή ο αριστοκρατικός νότος της Σαβάνα και του Ρίτσμοντ. Είναι ο νότος του Μισισιπή, της πιο φτωχής κατά κεφαλήν πολιτείας της Αμερικής (και βεβαίως η πατρίδα του μεγάλου Γουίλιαμ Φώκνερ αλλά και της πολύ σημαντικής Γιουντόρα Γουέλτι). Εδώ η εξαχρείωση είναι πλέον ακόμα πιο έντονη, αποκτάει άλλες διαστάσεις. Η άγνοια και ο ρατσισμός σε αυτή την πολιτεία ήταν πάντα πιο φορτισμένες έννοιες, και ίσως λόγω αυτών των αντιθέσεων είναι και ένας τόπος με τόσο πλούσια λογοτεχνική παράδοση.
Βεβαίως, η συλλογή είναι άνιση, (και ποια δεν είναι θα μου πει κανείς), με αρκετά από τα μικρότερα σε έκταση διηγήματα να είναι λιγότερο επιτυχημένα. Όμως όλα τους χαρακτηρίζονται από την απρόβλεπτη γραφή του Χάνα, που μερικές φορές δείχνει σχεδόν αυτοσχεδιαστική, σα να μην μπορεί να περιοριστεί από οποιοδήποτε πλάνο. Αρκετά ξεχωρίζουν, και μεταξύ αυτών εγώ θα πρότεινα το υπέροχο «Μαρτυρία πιλότου», το οποίο άλλωστε και συχνά ανθολογείται και το οποίο μου θυμίζει τον Σάλιντζερ στα καλύτερά του.
Δεν ξέρω κατά πόσο ο Χάνα είναι το είδος του συγγραφέα που μπορεί εύκολα κάποιος να προσεγγίσει. Απαιτεί προσπάθεια αλλά και μια συγκεκριμένη διάθεση από τον αναγνώστη, αναμφίβολα πάντως ορισμένα από τα διηγήματα θα ανταμείψουν την προσπάθεια. Το σίγουρο είναι ότι το ελληνικό κοινό χρειάζεται να ενστερνιστεί τους μάστορες του διηγήματος και κάθε βιβλίο προς αυτή την κατεύθυνση είναι σημαντικό.
