Το γυναικείο πρόσωπο

Η επανέκδοση της «Περσόνα» δίνει την ευκαιρία σε άλλους να έρθουν πρώτη φορά σε επαφή και σε άλλους να ξαναδούν το αριστούργημα αυτό του Μπέργκμαν από το 1966, που σχεδόν μισό αιώνα μετά μοιάζει όχι απλά σύγχρονο, αλλά και εξαιρετικά προωθημένο σε σχέση με την τωρινή εποχή. Η ταινία ξεκινά με τρόπο εμβληματικό: εν αρχή ην το σκοτάδι και μετά από εκεί θα αρχίσει να βγαίνει το φως: ο σπινθήρας της κινηματογραφικής μηχανής προβολής, το φιλμ γεννιέται, μια στιγμή κοσμογονίας. Σκόρπιες αρχετυπικές εικόνες. Ένα πέος σε στύση. Χριστιανικά σύμβολα. Ένα αρνί που σφάζεται. Ένα καρφί που καρφώνεται σε μια παλάμη. Σύμβολα θυσιών και ενοχής. Εικόνες βωβού κινηματογράφου και κινουμένων σχεδίων, εικόνες από παλιότερες ταινίες του Μπέργκμαν. Μετά βλέπουμε γέρους άνθρωπους σε ένα νεκροτομείο. Και η αντίστιξη με ένα παιδί σκεπασμένο σαν νεκρό. Αλλά είναι ακόμα παιδί. Απλά κοιμάται. Κάπου στην μέση της ταινίας το φιλμ θα καεί, η πλοκή θα σταματήσει, θα παρεμβληθούν ξανά άσχετες εικόνες, μέχρι να επιστρέψουμε στην αφήγηση της συγκεκριμένης ιστορίας. Μια ταινία όχι μόνο για τη φύση του ανθρώπου (και ειδικότερα τη γυναικεία φύση) αλλά ταυτόχρονα και για τη φύση του κινηματογράφου, τη φύση του μέσου. Ο τίτλος άλλωστε που είχε αρχικά κατά νου ο Μπέργκμαν για την ταινία ήταν «A Bit of Cinematography». Όσο για τον αρχικό ελληνικό τίτλο «Έρωτες χωρίς φραγμό» πρέπει να είναι ο πιο ό,τι να ‘ναι ελληνικός τίτλος στα χρονικά.

Στις αρχικές σκηνές της ταινίας η εικόνα για μια στιγμή θα παγώσει. Και όπως ακριβώς κινηματογράφος είναι εικόνες που κινούνται και όταν σταματούν να κινούνται ακυρώνεται η βασική σύμβαση του μέσου και ο θεατής βραχυκυκλώνει, έτσι και η αντίδραση της πρωταγωνίστριας της ταινίας, ενός ανθρώπου που σταματάει ξαφνικά να μιλάει, ακυρώνει μια βασική λειτουργία του ανθρώπου ως μέλους μιας κοινωνίας και βραχυκυκλώνει τους γύρω του. Οι άνθρωποι περιμένουν από σένα να αντιδράσεις σε αυτό που θα σου πουν. Το φιλμ της ζωής δεν μπορεί να παγώνει, δεν μπορείς να μένεις συνεχώς σιωπηλός. Χρειάζεται να προχωράει η πλοκή της καθημερινότητας. Ο Μπέργκμαν είναι σαν να λέει πως δεν μπορείς να αναρωτιέσαι για τη σύμβαση της ανθρώπινης ύπαρξης, χωρίς να αναρωτιέσαι ταυτόχρονα και για τη σύμβαση του μέσου με το οποίο αφηγείσαι την ιστορία σου. 

Η ηθοποιός Ελίζαμπετ Βόγκλερ παγώνει κατά τη διάρκεια μιας παράστασης της Ηλέκτρας και σταματάει να μιλάει. Σε αντιδιαστολή η νεαρή νοσοκόμα Άλμα, στην οποία ανατίθεται η φροντίδα της Ελίζαμπετ, φέρεται εντελώς φυσιολογικά και ξέρει τι θέλει να κάνει στη ζωή της. Τα έχει όλα σχεδιασμένα. Η ζωή της θα είναι τυπική. Δεν πρόκειται να ξεχωρίσει ποτέ, δεν πρόκειται και να σωπάσει ποτέ. Ως ποιό σημείο μπορεί να είναι όμως διαφορετικοί δυο άνθρωποι; Και ως ποιό σημείο μπορεί να είναι ίδιοι; Το ανθρώπινο πρόσωπο και τα ανθρώπινα προσωπεία. Και τελικά τι ξέρουμε για την εκούσια σιωπή της Ελίζαμπετ Βόγκλερ. Μας δίνει στο πιάτο μια ερμηνεία η γιατρός, μας δίνει μια άλλη η Άλμα, αλλά τελικά γιατί όλα αυτά να μην είναι οι δικές τους σκέψεις, γιατί να μην προβάλλουν τις ερμηνείες της δικής τους περσόνας πάνω στη σιωπή της;

«Το μάταιο όνειρο της ύπαρξης. Το να μη φαίνεσαι, αλλά να είσαι. Κάθε στιγμή πρέπει να είσαι σε εγρήγορση. Το χάσμα ανάμεσα σε αυτό που είσαι με τους άλλους και σε αυτό που είσαι μόνος σου. Ο ίλιγγος και η διαρκής επιθυμία να εκτεθείς, να σε δουν, ίσως ακόμη και να σε αφανίσουν. Κάθε χειρονομία ένα ψέμμα, κάθε χαμόγελο απλά μια γκριμάτσα. Η αυτοκτονία είναι πολύ χυδαία λύση. Μπορείς όμως να αρνηθείς να κινηθείς και να μιλήσεις, έτσι ώστε να μην είσαι υποχρεωμένη να λες ψέμματα πια. Μπορείς να κλείσεις τον εαυτό σου. Σταματάς να παίζεις ρόλους. Έτσι νόμιζες τουλάχιστον. Γιατί η πραγματικότητα είναι διαβολική. Το μέρος που κρύβεσαι δεν είναι τόσο αεροστεγές. Η ζωή σε προκαλεί να αντιδράς. Κανείς δεν σε ρωτά αν είναι αυθεντική ή ψεύτικη η αντίδρασή σου. Αυτά μετράνε μόνο στο θέατρο και αυτό σπάνια». Ένας ακόμη ρόλος λοιπόν. Η γιατρός λέει πως παίζει έναν ακόμη ρόλο. Μέχρι να τον βαρεθεί και να περάσει στον επόμενο. Όλα είναι ρόλοι. Ο άνθρωπος αλληλεπιδρά με τους άλλους ανθρώπους λέγοντας ψέμματα ή μην λέγοντας όσα ακριβώς σκέφτεται. 

Και τι γίνεται με τον μητρικό ρόλο; Τι γίνεται αν μια γυναίκα δεν θέλει ένα παιδί, αν της πέφτει βαρύς ο συγκεκριμένος θεμελιώδης ρόλος; Κάποια βραδιά σε ένα πάρτι θα της είπαν Ελίζαμπετ, τα έχεις όλα ως γυναίκα και ως καλλιτέχνης. Το μόνο που σου λείπει είναι η μητρότητα. Εκείνη θα γέλασε αρχικά. Αλλά μετά η σκέψη θα τρύπωσε στο νου της. Δεν αντέχει το παιδί. Όταν το ξεφορτώνεται για να επιστρέψει στο θέατρο, εκείνο εξακολουθεί να τη λατρεύει και να την ειδωλοποιεί. Η απέχθειά της μπλέκεται αξεδιάλυτα με τις ενοχές της.

Το πρόσωπο ως οθόνη, το κάθε παιδί εισπράττει το μητρικό πρόσωπο ως την αρχή και το τέλος του κόσμου του, ως το απόλυτο θέαμα, ως την τέλεια μυσταγωγία. Το αγόρι στην αρχή της ταινίας προσπαθεί να το πιάσει, να το ψηλαφίσει. Είναι το πρόσωπο της Ελίζαμπεθ ή της Άλμα; Λίγο και των δύο. Κάθε γυναικείο πρόσωπο ίσως είναι τελικά ένα και το αυτό στα μάτια ενός αγοριού. Κι όταν αργότερα στην ταινία ο μάλλον τυφλός άντρας της Ελίζαμπετ θα την μπερδέψει με την Άλμα, έτσι ίσως και οι άντρες μπορεί να είναι μάλλον τυφλοί μπροστά στις γυναίκες, να μπορούν να τις μπερδέψουν πολύ εύκολα. Ο ρόλος «μάνα» και ο ρόλος «σύντροφος», ερωτική και όχι μόνο. Ίσως όλες οι γυναικείες παρουσίες να είναι στα μάτια των μικρών αγοριών και των αντρών τελικά μία: η περσόνα της γυναίκας.

Ένας βιετναμέζος μοναχός που αυτοπυρπολείται. Ο άνθρωπος που καίγεται ολόκληρος σε αντιδιαστολή με τη γυναίκα που εκουσίως παγώνει και ακινητοποιείται. Η φρίκη. Η γυναικεία φρίκη. Οι πόλεμοι και τα εγκλήματα πολέμου εξακολουθούν να παραμένουν ανδρική δραστηριότητα, παιχνίδι με πρωταγωνιστές και αυτουργούς άνδρες. Ο ρόλος του πολίτη εδώ ποιός είναι; Και πολύ περισσότερο ο ρόλος του παγκόσμιου πολίτη; Ο ρόλος αυτού που βλέπει τη φρίκη να μπαίνει από την τηλεόρασή του;

Όσο για το ρόλο του θεατή της “Persona” είναι να τη σκέφτεται διαρκώς. Και το γεγονός ότι η ταινία υπάρχει και οn line του δίνει την ευκαιρία να βλέπει και να ξαναβλέπει σκηνές της προσπαθώντας όχι τόσο να την αποκρυπτογραφήσει όσο κυρίως να την θαυμάσει. Γιατί δεν έχει απαραίτητα απέναντί του ένα έργο με απαντήσεις. Αλλά έχει ένα έργο που σίγουρα δεν μένει σιωπηλό, ένα έργο που πηγαίνει το σινεμά σε όρια που δυστυχώς λίγοι έχουν καταφέρει να το πάνε.