Τι συμβαίνει όταν η καλλιτεχνική πρακτική, η τεχνική, η διαδικασία της δημιουργίας και της έρευνας αποτελούν την αφετηρία για μία πολιτιστική πολιτική λιγότερο επικεντρωμένη στην καλλιτεχνική παραγωγή; Η απάντηση δίνεται μέσα από το διεθνές πρόγραμμα καλλιτεχνικής φιλοξενίας και έρευνας Onassis AiR (Artists-in-Residence). Μια καινοτόμος πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ωνάση και μία αυτο-οργανωμένη κοινότητα που έχει τεθεί σε λειτουργία εδώ και 2 χρόνια και υλοποιώντας το πρόγραμμα συλλογικής μελέτης, διερεύνησης και ανταλλαγής πρακτικών ‘’The School of Infinite Rehearsals’’. Ενόψει της ανοιχτής πρόσκλησης που απευθύνεται για το 2021/ 2022 προς επίδοξους συμμετέχοντες, ο διευθυντής του Onassis AiR, Ash Bulayev, και η δημιουργική παραγωγός και δραματουργός του προγράμματος, Νεφέλη Μυρωδιά μιλούν για “The School of Infinite Rehearsals 2021/2022: Movements V – VIII”, καθώς επίσης και για τη φιλοσοφία, τους στόχους του προγράμματος και της κοινότητας του Onassis AiR.
Ποια ήταν η σκέψη πίσω από τη γέννηση του προγράμματος Onassis AiR τον Σεπτέμβριο του 2019;
Ash Bulayev: Η γέννηση του Onassis AiR ξεκίνησε το 2016, όταν ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, ο κύριος Αντώνης Παπαδημητρίου, ρώτησε τη γνώμη μου για το τι θα έπρεπε να κάνει το Ίδρυμα Ωνάση σε 10 χρόνια από τώρα. Ήμουν κι εγώ ο ίδιος καλλιτέχνης και πιστεύω στην ανατροπή του ισχύοντος status quo για το πώς τα ιδρύματα (είτε είναι δημόσια, ιδιωτικά, τοπικά ή διεθνή) ξεκινούν τον διάλογο με τους καλλιτέχνες, συνήθως με την πρόταση «Θέλετε αυτή την ανάθεση, αυτή την παραγωγή, αυτό το πρόγραμμα καλλιτεχνικής φιλοξενίας;», στην οποία η απάντηση πάντα είναι είτε ένα «ναι», είτε ένα «όχι». Αντ’ αυτού, εγώ θεωρώ ότι τα ιδρύματα θα έπρεπε να ρωτάνε «Τι χρειάζεστε;» και από αυτό το σημείο να ξεκινούν τον διάλογο με τους καλλιτέχνες, παρέχοντας έτσι υποστήριξη που θα είναι πραγματικά ουσιαστική για τον κάθε καλλιτέχνη ξεχωριστά. Αυτό απαιτεί πολλή δουλειά και χρειάζεται να έχουμε ανοιχτά τα αυτιά μας, αλλά η ανταμοιβή είναι μεγάλη για τους καλλιτέχνες και πολύ περισσότερο για τα ιδρύματα, τα οποία μέσω αυτής της ερώτησης έχουν τη δυνατότητα να γίνουν ζωτικοί, ριζοσπαστικοί, θαρραλέοι και ανιδιοτελείς συνομιλητές.
Nεφέλη Μυρωδιά: Από την άλλη, το πρόγραμμα αυτό έρχεται να καλύψει ένα κενό που εντοπίσαμε στον τρόπο που γίνεται η υποστήριξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας ως τώρα στην Ελλάδα, η οποία κατά κύριο λόγο επικεντρώνεται στο τελικό αποτέλεσμα, σε ένα πρότζεκτ, μια παράσταση, μια έκθεση. Προσπαθήσαμε να αντιστρέψουμε τελείως αυτή τη λογική και να δώσουμε στους καλλιτέχνες τον χρόνο και τους πόρους για να ξεφύγουν από την ανάγκη για συνεχή παραγωγή. Επιμένουμε στην υποστήριξη της καλλιτεχνικής έρευνας χωρίς την προσδοκία ενός τελικού αποτελέσματος και μάλιστα δίνουμε έμφαση στη σημασία της συλλογικής έρευνας. Μέσα από τη ζύμωση μεταξύ επαγγελματιών από διαφορετικά πεδία, βλέπουμε ότι προκύπτει μια διευρυμένη παραγωγή γνώσης και ανταλλαγή πρακτικών, που τροφοδοτεί στη συνέχεια τον τρόπο που οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται και εξελίσσουν την ατομική πρακτική τους.
Μιλήστε μας για τις βασικές αρχές που συνθέτουν τη φιλοσοφία του προγράμματος.
Ash Bulayev: Όταν η Νεφέλη Μυρωδιά και εγώ ξεκινήσαμε να διαμορφώνουμε τις ιδέες πίσω από το Onassis AiR, θέσαμε τις παρακάτω αρχές για το πρόγραμμα και για το σπίτι στο οποίο στεγάζεται το πρόγραμμα:
1. “The doer decides” – Όλες οι αποφάσεις για το ίδιο το πρόγραμμα, η επιλογή των μελλοντικών συμμετεχόντων, οι προσκλήσεις σε άλλα άτομα για να εμπλακούν με κάποιον τρόπο στις δραστηριότητες των συμμετεχόντων του Onassis AiR, το πώς είναι το σπίτι του Onassis AiR, τι έπιπλα αγοράζουμε, τι βιβλία υπάρχουν στη βιβλιοθήκη και, το πιο σημαντικό, πώς χρησιμοποιούμε τον χρόνο και τις παροχές που λαμβάνουν οι συμμετέχοντες στο Onassis AiR, το αποφασίζει ο κάθε συμμετέχων και η ομάδα συνολικά. Λειτουργεί στη βάση μιας αυτο-οργανωμένης κοινότητας.
2. “no gurus, no masters” και “self-learning” – Ανεξάρτητα από το πόσο έμπειρος ή πόσο νέος, πόσο διάσημος ή πόσο «εκτός συστήματος» είναι ένας καλλιτέχνης, ανεξάρτητα από το ποια είναι η ομάδα του Onassis AiR, αυτό που έχει σημασία είναι η αναγνώριση και ο σεβασμός της δύναμης της συλλογικότητας, του καθενός ξεχωριστά που μαθαίνει από τους άλλους, αλλά και του χρόνου που διεκδικεί για τον εαυτό του.
3. “DIWO” (do-it-with-others) – Το ήθος του Onassis AiR έχει τις ρίζες του στη συλλογική λήψη αποφάσεων, στη συλλογική έρευνα και στην υπόστασή του ως μια κοινότητα που διαρκώς μεγαλώνει και διευρύνεται.
4. “Once supported, always supported” – Άλλη μία ζωτικής σημασίας αρχή με βάση την οποία λειτουργούμε είναι ότι η υποστήριξη, οι παροχές, ο χώρος του Onassis AiR είναι πάντα διαθέσιμα σε παλιότερους συμμετέχοντες. Προσπαθούμε να αντιταχθούμε στη λογική του «πρωτότυπου», του «καινούργιου», σύμφωνα με την οποία τα ιδρύματα αναζητούν διαρκώς τους «επόμενους» καλλιτέχνες και αντ’ αυτού πιστεύουμε στη συνέχεια των σχέσεων με τους καλλιτέχνες.
Στα 2 χρόνια λειτουργίας του προγράμματος Onassis AiR σε ποιο βαθμό έχουν επιτευχθεί οι στόχοι που είχατε θέσει στην αρχή της προσπάθειάς σας;
Ash Bulayev: Πρώτα απ’ όλα, πιστεύω ότι καταφέραμε να δημιουργήσουμε ένα μη ιεραρχικό περιβάλλον, στο οποίο κάθε συμμετέχων έχει τη δυνατότητα να παίρνει αποφάσεις για ό,τι χρειάζεται, ενώ ταυτόχρονα λαμβάνει πάντα υπόψη του το «ΕΜΕΙΣ». Το γεγονός ότι οι παλιότεροι συμμετέχοντες του προγράμματος συνεχίζουν να εμπλέκονται στην καθημερινή λειτουργία του προγράμματος, συνεχίζουν να χρησιμοποιούν το σπίτι του Onassis AiR και τις παροχές του, είναι άλλη μία επιτυχία. Και σε προσωπικό επίπεδο, είμαι περήφανος που όλοι οι συμμετέχοντες, παλιοί και νέοι, έχουν ενστερνιστεί τις αρχές της αυτο-οργάνωσης. Το Onassis AiR διαρκώς μεταμορφώνεται, διαρκώς υποχρεώνεται να ξανασκεφτεί την υπόστασή του, να είναι εύπλαστο. Αυτό είναι κάτι που με κάνει να χαμογελάω.
Νεφέλη Μυρωδιά: Μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες αυτού του προγράμματος για εμένα -στη μικρή έως τώρα πορεία του- είναι ότι έχει καταφέρει ήδη να χτίσει μια κοινότητα επαγγελματιών, η οποία διευρύνεται συνεχώς. Άνθρωποι από πολύ διαφορετικά περιβάλλοντα που μπορεί να μην είχαν την ευκαιρία να βρεθούν σε έναν κοινό χώρο, τώρα ξεκινούν συνεργασίες, αλληλοϋποστηρίζονται και συνεχίζουν να συναντιούνται επαγγελματικά και προσωπικά και να επιστρέφουν στον χώρο του Onassis AiR, που πλέον αποκαλούν «σπίτι».
Πώς έγινε η επιλογή των συγκεκριμένων ερευνητικών θεμάτων στα οποία θα εμβαθύνει το “The School of Infinite Rehearsals 2021/22”;
Ash Bulayev: Μετά από τη χρονιά κατά την οποία εξερευνήσαμε συλλογικά τα ζητήματα των ταυτοτήτων και της αλληλεπίδρασης μεταξύ ανθρώπινων και άλλων όντων, το θεωρήσαμε επείγον να επιχειρήσουμε μια πιο εσωτερική παρατήρηση την επόμενη χρονιά. Έτσι, το 2021/22 θα ασχοληθούμε με τα ζητήματα των οικονομιών και της διακυβέρνησης. Συγκεκριμένα, θα θέλαμε να μελετήσουμε τον ρόλο των φιλανθρωπικών οργανώσεων και να φανταστούμε, να δοκιμάσουμε και να προτείνουμε άλλα μοντέλα, όπως η φιλανθρωπία που βασίζεται στην εμπιστοσύνη (trust-based philanthropy) ή οι κοινοτικές οικονομίες. Επίσης, θα εξετάσουμε τα όρια του πώς τα ιδρύματα μπορούν να γίνουν αυτο-οργανωμένες πρωτοβουλίες – αυτό θα αποτελεί περισσότερο μια επικύρωση της ιδέας του Onassis AiR. Με αυτό εννοώ ότι η τελική επιτυχία του Onassis AiR, κατά τη γνώμη μου και όπως το έχω ονειρευτεί, θα ήταν η ομάδα του να μην είναι καθόλου απαραίτητη, να μπορούμε να φύγουμε και η κοινότητα των καλλιτεχνών να μπορεί να συνεχίσει να το τρέχει μόνη της, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση.
Με ποια κριτήρια γίνεται η επιλογή των συμμετεχόντων; Τι αναζητάτε σε εκείνους;
Ash Bulayev: Η διαδικασία βασίζεται στην επιλογή μεταξύ συναδέλφων, κατά την οποία οι προηγούμενοι συμμετέχοντες αξιολογούν όλες τις αιτήσεις που έχουν υποβληθεί, χωρίς να ξέρουν την ταυτότητα του υποψηφίου. Το μόνο που βλέπουν σε αυτό το στάδιο είναι δύο ερωτήσεις και δύο απαντήσεις: «Περιγράψτε τι είναι η συλλογική έρευνα για εσάς. Πώς κινείται, μυρίζει, ηχεί, αποφασίζει, φιλοξενεί, επιτελεί και δοκιμάζει η συλλογική έρευνα;» και «Περιγράψτε το προσωπικό σας ενδιαφέρον για το προτεινόμενο θέμα, παρουσιάστε μια συγκεκριμένη ερευνητική υπο-ενότητα που θα θέλατε να διερευνήσετε μαζί με τους άλλους συμμετέχοντες και προτείνετε έναν υπότιτλο για την ερευνητική υπο-ενότητά σας.» Τα κριτήρια επιλογής, τα οποία φυσικά είναι πάντα υποκειμενικά, είναι τα εξής: πώς η προτεινόμενη υπο-ενότητα μπορεί να συμβάλει στη συλλογική ανάλυση του ερευνητικού θέματος, πώς συνάδει ο ορισμός του κάθε υποψηφίου για τη συλλογική έρευνα με το ήθος του Onassis AiR, καθώς και πόσο ριζοσπαστική και συναφής είναι η τρέχουσα πρακτική κάθε υποψηφίου με το προτεινόμενο ερευνητικό θέμα για το οποίο υποβάλλει αίτηση.
Νεφέλη Μυρωδιά: Ένα ακόμα στοιχείο που προσθέσαμε στη διαδικασία επιλογής φέτος, είναι ότι δώσαμε τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να υποβάλουν τις απαντήσεις με εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης, πέρα από τη γραφή. Μετά από 2 Ανοιχτά Καλέσματα και έχοντας διαβάσει πάνω από 2000 αιτήσεις, για εμάς είναι ξεκάθαρο ότι δεν μπορούμε να περιορίζουμε την επιλογή μας μόνο σε αυτούς τους υποψηφίους που έχουν τη δυνατότητα να εκφράζονται μέσα από τον γραπτό λόγο και προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μια διαδικασία πιο συμπεριληπτική και προσβάσιμη σε περισσότερους επαγγελματίες κάθε χρόνο.
Τι είναι ο χώρος του Onassis AiR στην Αθήνα; Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος του για το πρόγραμμα;
Ash Bulayev: Ο χώρος του Onassis AiR καταλαμβάνει τον τελευταίο όροφο ενός πολύ παλιού, νεοκλασικού κτίσματος στην Πλάκα. Είναι όντως ένα σπίτι, στο οποίο έμενε κάποιος πριν εγκατασταθούμε εμείς, τον Σεπτέμβριο του 2019. Ο ίδιος ο χώρος το καθιστά αδύνατο για κάποιον να απομονωθεί ή να μην αλληλεπιδρά με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Επίσης, είναι ένας πολύ ευέλικτος χώρος, ένας χώρος που μπορεί να αλλάξει μέσα σε 30 λεπτά, να μεταμορφωθεί με βάση τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης μέρας. Ένα σημαντικό στοιχείο είναι η κουζίνα, ένας χώρος που χρησιμοποιούμε σε καθημερινή βάση, αφού κάθε μέρα μαγειρεύουμε και τρώμε μαζί – κάτι που μας επιτρέπει να συντονιζόμαστε διαρκώς μεταξύ μας. Επιπλέον όλοι εμείς που το χρησιμοποιούμε, το φροντίζουμε. Δεν υπάρχουν τεχνικοί, δεν υπάρχουν βοηθοί, δεν υπάρχει κάποιος που καθαρίζει όταν φεύγουμε –αν θέλεις και χρειάζεσαι να κάνεις κάτι, τότε πρέπει να το κάνεις εσύ– αυτός που δρα, αυτός αποφασίζει.
Το γεγονός ότι πρόκειται για ένα διεθνές project με συμμετοχές επαγγελματιών από όλο τον κόσμο έχει ενισχύσει τις ερευνητικές πρακτικές ή έθεσε εμπόδια, τα οποία ενδεχομένως να έπρεπε να ξεπεραστούν;
Ash Bulayev: Πρώτα απ’ όλα, εγώ πιστεύω στη δύναμη του τοπικού – αυτό που έχει σημασία για μένα είναι να συνεισφέρω με κάποιον τρόπο στο μέρος όπου βρίσκεται το σώμα και η ψυχή μου, στο σπίτι μου. Έτσι, δεν κάνω αυστηρή διάκριση μεταξύ των ντόπιων και των διεθνών συμμετεχόντων, αλλά βέβαια τα τελείως διαφορετικά υπόβαθρα όλων των συμμετεχόντων δημιουργούν μια φυσική άμυνα ενάντια στην απλοποίηση, στον εφησυχασμό για τα ερωτήματα που τίθενται, για τις καθημερινές συνήθειες, τις αξίες και την ηθική που επιτελούμε μαζί, καθώς και για τις πολιτισμικές αναφορές που διατρέχουν το σπίτι σε καθημερινή βάση. Είμαι πολύ χαρούμενος που αυτό το πολύ καινούργιο πρόγραμμα λαμβάνει πάνω από 1.000 αιτήσεις για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, από περισσότερες από 70 χώρες.
Νεφέλη Μυρωδιά: Για να προσθέσω σε όσα αναφέρει ο Ash, ένα από τα πιο θετικά σχόλια που λάβαμε στη διαδικασία του feedback που κάνουμε με όλους τους συμμετέχοντες στο τέλος κάθε κύκλου είναι ότι επιτέλους μπορούν να έχουν τις συνθήκες για συνδιαλλαγή, έρευνα και συνεργασία με επαγγελματίες από το εξωτερικό, χωρίς να χρειάζεται να ταξιδεύουν οι ίδιοι συνεχώς για να τις βρουν. Το Onassis AiR προσπαθεί να διαμορφώσει τις συνθήκες αυτές εδώ, στην Αθήνα, και να τις χτίσει όχι ως ένα μεμονωμένο πρότζεκτ, εργαστήριο ή συνέδριο, αλλά ως ένα δίκτυο ανθρώπων που συνεχίζει και αναπτύσσεται και μετά τη λήξη του προγράμματος.
