Στις 20 Φεβρουαρίου 1937 η Μαρία Καλογεροπούλου μαζί με τη μητέρα της Λίτσα και την αδελφή της Τζάκι, επιβιβάστηκαν στο υπερωκεάνιο “Saturnia” και απέπλευσαν για την Ελλάδα με τα ελάχιστα υπάρχοντά τους. Με την άφιξή της στην Αθήνα το 1937 η δεκατετράχρονη Καλογεροπούλου πρωτοσυστήνεται ως Μαίρη στους συμμαθητές της στο Εθνικό Ωδείο, εντούτοις υπογράφει ως Μαριάννα στο πρώτο της συμβόλαιο με τη νεοσύστατη τότε Λυρική Σκηνή το 1940.
Από εκείνη τη στιγμή και για πολλά χρόνια αργότερα, όταν έτοιμη λυρική τραγουδίστρια ετοιμαζόταν να κατακτήσει τον κόσμο, λίγα θα γίνουν γνωστά για τη ζωή της εκείνα τα χρόνια στην Αθήνα. Το συναρπαστικό ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία – Τα άγνωστα χρόνια της Κάλλας» με την υποστήριξη της ΔΕΗ, την ιδέα, την έρευνα και το σενάριο του οποίου, υπογράφει ο Βασίλης Λούρας, σε σκηνοθεσία του ίδιου και του Μιχάλη Ασθενίδη, φωτίζει αυτές τις άγνωστες πτυχές μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό, ανέκδοτες ηχογραφήσεις, συνεντεύξεις, και ηχητικά ντοκουμέντα.
Από το 2011 που ξεκίνησε η συνεργασία του με την Εθνική Λυρική Σκηνή ο Βασίλης Λούρας είχε την ευκαιρία να επισκεφθεί το ιστορικό αρχείο της Λυρικής και να έρθει σε επαφή με φωτογραφίες και προγράμματα από παραστάσεις της δεκαετίας του 1940, σε πολλές από τις οποίες πρωταγωνιστούσε η Κάλλας (τότε Καλογεροπούλου). Ήταν από τότε κιόλας που διαπίστωσε για τις άγνωστες πτυχές εκείνης της περιόδου. Το μεγάλο του πάθος για την πολυσχιδή αυτή, σχεδόν μαγική προσωπικότητα τον καλούσε να ακολουθήσει τα ίχνη της στην Αθήνα:
«Πήγαινα στην Πλατεία Κλαυθμώνος και φανταζόμουν την σχεδόν αυτοσχέδια σκηνή στην οποία τραγουδούσε Τόσκα (σμ. Η πρώτη «Τόσκα» της Κάλλας έγινε σε ένα ανοιχτό θέατρο στην πλατεία Κλαυθμώνος. Την ίδια στιγμή αναρωτιόμουν, πώς είναι δυνατόν ένα τόσο σπουδαίο πολιτιστικό γεγονός να είναι εντελώς άγνωστο σήμερα», μοιράζεται στο ελc ο Βασίλης Λούρας, καλλιτεχνικός σύμβουλος Προγραμματισμού και Επικοινωνίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, σχετικά με το ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία – Τα άγνωστα χρόνια της Κάλλας», το οποίο θα προβληθεί στις 11 Μαρτίου (στις 21:00) στο 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
«Αισθανόμουν ότι είχα μια προσωπική “οφειλή” απέναντι στη Μαρία Κάλλας. Μια θρυλική μορφή που με έχει επηρεάσει έντονα», συνεχίζει ο Βασίλης Λούρας.
Το σπουδαίο «άγνωστο» κεφάλαιο της ζωής της Μαρίας Κάλλας
Όταν λοιπόν πριν από 4 χρόνια περίπου ξεκίνησαν στην Εθνική Λυρική Σκηνή οι πρώτες συζητήσεις με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή της, κρίθηκε ότι η χρονική στιγμή δεν θα μπορούσε να είναι καλύτερη για να ειπωθεί αυτή η άγνωστη ιστορία.
«Ένιωθα ότι είναι άδικο να μην έχει αναδειχθεί ένα τόσο σπουδαίο κεφάλαιο της ιστορίας της Κάλλας. Υπήρχε ένα μεγάλο κενό. Θεωρούσα ότι έπρεπε να συμπληρωθεί το παζλ, ούτως ώστε οι επόμενες γενιές να αποκτήσουν μια σφαιρική εικόνα αυτής της κορυφαίας προσωπικότητας της λυρικής τέχνης. Και από την άλλη πίστευα ότι δεν θα είχε κανένα απολύτως ενδιαφέρον να κάνουμε ένα ακόμα ντοκιμαντέρ για περιόδους της ζωής της που γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά και οι οποίες έχουν ξαναειπωθεί μέσα από βιογραφίες και ντοκιμαντέρ και μάλιστα με πολύ ωραίο τρόπο. Έτσι ξεκίνησαν όλα».
Σημαντικό ρόλο στην έρευνα έπαιξαν δύο βιβλία που μελέτησε ο Βασίλης Λούρας και τα οποία αναφέρονται στα ελληνικά χρόνια της Κάλλας. Και παρά το γεγονός ότι αυτά έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει και στο εξωτερικό, εντούτοις, μέχρι και σήμερα στη διεθνή βιβλιογραφία, η ελληνική περίοδος της Κάλλας αναφέρεται με λίγες μόνο λέξεις ή ένα σύντομο κεφάλαιο. Την έλλειψη γνώσης για αυτή την εποχή, συνειδητοποίησε και κατά τη διάρκεια επισκέψεων ξένων δημοσιογράφων στη Λυρική τα τελευταία χρόνια, οι οποίοι αγνοούσαν πλήρως όχι μόνο τις λεπτομέρειες, αλλά και τις σημαντικότερες στιγμές αυτής της περιόδου της Κάλλας.
«Ξεκινώντας την έρευνά μου μελέτησα πολύ προσεκτικά δύο βιβλία: Το βιβλίο του Πολύβιου Μαρσάν που κυκλοφόρησε το 1982 και παρουσιάζει μια σημαντική χαρτογράφηση των εμφανίσεων της Μαρίας Κάλλας εκείνα τα χρόνια με το Ωδείο Αθηνών, τη Λυρική Σκηνή, και με το Εθνικό Ωδείο. Και το βιβλίο του Νίκου Πετσάλη-Διομήδη αρκετά χρόνια αργότερα, κάνει μια λεπτομερή καταγραφή και της ζωής της εκείνα τα χρόνια.
Στο ντοκιμαντέρ εκτός από ηχητικά ντοκουμέντα συνεντεύξεων που έκανε ο Νίκος Πετσάλης – Διομήδης κατά τη δική του έρευνα τη δεκαετία του ‘90 (στα οποία έδωσε γενναιόδωρα πρόσβαση η σύζυγός του), περιλαμβάνονται και αποσπάσματα από συνεντεύξεις της ίδιας της Κάλλας, καθώς και νέες συνεντεύξεις, όπως από τη μεσόφωνο Κική Μορφωνιού, η οποία τραγούδησε μαζί με τη Μαρία Κάλλας στην Επίδαυρο «Νόρμα» και «Μήδεια», την Όλγα Μπουρλατσένκο, χορωδό της Λυρικής που συμμετείχε στις παραστάσεις της Επιδαύρου, τον Ιωάννη Μπαστιά, γιο του ιδρυτή της ΕΛΣ Κωστή Μπαστιά, ο οποίος και προσέλαβε για πρώτη φορά την Κάλλας το 1940, τον καλλιτεχνική διευθυντή της ΕΛΣ Γιώργο Κουμεντάκη, τον Στέφαν Χέρνερ, γιο του αρχιμουσικού Χανς Χέρνερ, που διηύθυνε την Κάλλας το 1944 στον «Φιντέλιο» και πολλές ακόμη.
Ήταν μια πολύ σκληρή εποχή για τη Μαρία Κάλλας, κυρίως σε προσωπικό επίπεδο. Κάποια από τα βιώματα αυτής της εποχής θα τα απωθήσει, ενώ άλλα θα τα ωραιοποιήσει, θα τα φέρει στα δικά της μέτρα και δικαιολογημένα. Ήταν ένα κορίτσι με αρκετά κιλά, είχε μυωπία και ήταν φτωχή. Η μητέρα της, στρέφοντάς τη στη μουσική, έκανε μια μελλοντική επένδυση. Με τα σημερινά δεδομένα, πολλές από τις συμπεριφορές που βίωσε εκείνα τα χρόνια, στο Ωδείο, στη Λυρική αλλά και στο σπίτι της θα τις περιγράφαμε με τον όρο bullying.
«Παρά την κακοποιητική σχέση με τη μητέρα της -η οποία την πίεζε να προχωρήσει στο τραγούδι για να καταξιωθεί κοινωνικά η ίδια-, τις επιθέσεις που βίωνε για την εξωτερική της εμφάνιση και το φτωχικό της ντύσιμο, η ίδια η Μαρία φαίνεται ότι εστίαζε μόνο στις σπουδές της και αργότερα στις πρόβες και τις παραστάσεις της. Λόγω των επιλογών της μητέρας της δεν βίωσε παιδική ηλικία, αλλά και δεν ολοκλήρωσε ποτέ το σχολείο. Όμως η ίδια κατάφερε να μορφωθεί μέσα από την τέχνη της, να μάθει γλώσσες, επιδεικνύοντας τεράστια δύναμη και θέληση. Γενικά η σχέση με τη μητέρα της καθόρισε πολύ τη ζωή της, τις σχέσεις, ακόμα και τη μοναχικότητά της».
Αυτή ήταν η μεγάλη δύναμη της Μαρίας Κάλλας: «Ήταν μια γυναίκα που δεν γεννήθηκε σταρ και ενώ όλα ήταν εναντίον της, εκείνη κατάφερε να μεταμορφώσει τον εαυτό της. Μια ζωή ανάμεσα στον θρίαμβο και τη τραγωδία», αναφέρει ο Βασίλης Λούρας.
«H τέχνη θέλει ενέργεια» – Οι βασικές δυσκολίες, τα σπουδαία ευρήματα και η σημαντική υποστήριξη των συνεργατών
Το συναρπαστικό και συγκινητικό ντοκιμαντέρ έκανε την πρεμιέρα του στις 2 Δεκεμβρίου στην Εθνική Λυρική Σκηνή και προέκυψε μετά από επίπονη ερευνητική δουλειά δύο τουλάχιστον χρόνων. Οι δυσκολίες εντοπίζονται κυρίως σε θέματα πρακτικά που προέκυπταν διαρκώς από την αρχή μέχρι και την τελευταία στιγμή:
«Είναι τρομερά δύσκολο να βρεθούν τα δικαιώματα που αφορούν τις ηχογραφήσεις, τις ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εμφανίσεις, τις φωτογραφίες της Κάλλας. Και ακόμα και όταν τα βρεις, το κόστος είναι πάρα πολύ υψηλό κάτι που δυστυχώς δεν γνωρίζεις με κάθε λεπτομέρεια από την αρχή. Γενικώς έως και την τελευταία στιγμή προσθέταμε και αφαιρούσαμε υλικά από το μοντάζ, ανάλογα τις απαντήσεις που λαμβάναμε και τους περιορισμούς που είχαμε. To πρώτο cut να φανταστείς ήταν 4 ώρες! Ήμασταν πολύ τυχεροί που σε σχέση με αυτό το κομμάτι είχαμε την υποστήριξη της ΔΕΗ και του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος».
Με κεντρικά μηνύματα «το Φεστιβάλ θέλει ενέργεια» και «η έμπνευση θέλει ενέργεια» η ΔΕΗ στρατηγικός συνεργάτης του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, υποστηρίζει τους δημιουργούς, οι οποίοι δίνουν ζωή σε κάθε πλάνο και κάθε σκηνή μέσα από το έργο τους, καθώς και την πόλη που τόσα χρόνια έχει συνδεθεί με τον πολιτισμό και την 7η τέχνη.
Και η αλήθεια είναι πως για να γίνει όλο αυτό το καλλιτεχνικό εγχείρημα εφικτό, η υποστήριξη της ΔΕΗ ήταν άκρως απαραίτητη:
«Η οικονομική στήριξη σε ένα τόσο μεγαλεπήβολο project είναι απαραίτητη. Ευτυχώς η ΔΕΗ στάθηκε δίπλα μας κατανοώντας τις δυσκολίες, στηρίζοντας όλες τις εκδηλώσεις του Έτους Μαρίας Κάλλας. Είναι πραγματικά μια σχέση ειλικρινούς συνομιλίας. Ήταν παρόντες, όχι μόνο στο οικονομικό μέρος αλλά στέκονταν στην ουσία του όλου εγχειρήματος. Το ίδιο φυσικά ισχύει και αναφορικά με τη στενή και δημιουργική συνεργασία μας με το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος».
Ξεπερνώντας λοιπόν τις όποιες πρακτικές δυσκολίες στο ντοκιμαντέρ υπάρχουν μερικά σπουδαία ευρήματα όπως, μεταξύ άλλων, το συγκινητικό ηχητικό ντοκουμέντο από το σπίτι της στο Παρίσι το 1977, λίγες μέρες πριν φύγει από τη ζωή, όπου η Μαρία Κάλλας με τη Βάσω Δεβετζή στο πιάνο μελετούν μια άρια «Από τη δύναμη του πεπρωμένου» του Βέρντι.
«Βλέπεις ότι μέχρι και τον τελευταίο μήνα της ζωής της προσπαθεί να επιστρέψει στην ενεργό δράση, μελετώντας καθημερινά με μεγάλη αφοσίωση και ταπεινότητα», μοιράζεται ο Βασίλης Λούρας.
Σημαντική ήταν η αμέριστη υποστήριξη των επιστημονικών συμβούλων Άρη Χριστοφέλλη και Σοφίας Κομποτιάτη, που προσέφεραν μια ασφάλεια σε κάθε του βήμα:
«Δεν είμαι μουσικολόγος άρα η πλευρά μου είναι περισσότερο συναισθηματική, προσπαθώ να μιλήσω για ένα μύθο όσο πιο ψύχραιμα γίνεται. Η συνεργασία με όλη την ομάδα μας ήταν μια πολύ ευτυχής συγκυρία».
Με τον Μιχάλη Ασθενίδη, με τον οποίο σκηνοθέτησαν μαζί την ταινία, συνεργάζονται στενά από το 2019:
«Με τον Μιχάλη τα κάνουμε όλα χειροποίητα, πολύ προσωπικά, μοιράζοντας πάντα τις δυνάμεις μας. Και όταν ολοκληρώσαμε τα γυρίσματα, κλειστήκαμε μερικούς μήνες μέσα σε ένα γραφείο και ολοκληρώσαμε το μοντάζ, σε δύσκολους ρυθμούς, αλλά πάντα με αλληλοκατανόηση και σύμπνοια απόψεων. Η μεγάλη μας αγωνία ήταν η απήχηση που θα είχε στους θεατές, ειδικά στους ανθρώπους που γνώριζαν καλά τον μύθο της Κάλλας και τον είχαν μελετήσει εις βάθος».
Όμως όλα πήγαν κάτι περισσότερο από καλά. Η απήχηση του κόσμου ήταν απολύτως θετική με το κοινό να χειροκροτεί στο τέλος, ενώ ο ξένος Τύπος, οι γαλλικές κυρίως εφημερίδες την αγκάλιασαν με τις θετικές τους ανταποκρίσεις μετά και την τηλεοπτική της πρεμιέρα στη γαλλική τηλεόραση στις 8 Δεκεμβρίου στο France 5.
Ο Βασίλης Λούρας μοιάζει να έχει αγαπήσει αυτή την τρομερά δυνατή γυναίκα. Για το έργο της, για τη ζωή της, για την προσωπικότητά της. Λίγο πριν τον αποχαιρετήσω θα τον ρωτήσω τι είναι αυτό που πιστεύει ότι μετά από 46 χρόνια εξακολουθεί να κάνει τη Μαρία Κάλλας μια γυναίκα – θρύλο:
«Είναι δύσκολο να πει κανείς με βεβαιότητα πώς δημιουργείται ένα φαινόμενο. Καλύτερα να μην προσπαθήσουμε να το εξηγήσουμε, αλλά να νιώσουμε αυτά που μας προσφέρει η προσεκτική ακρόαση μιας ηχογράφησής της, ένα βλέμμα της σε μια φωτογραφία, μια κίνηση της σε ένα βίντεο, μια ερμηνεία της, που αποτελεί το μέτρο σύγκρισης. Ακόμα και η τραγική ζωή της μοιάζει να αποτελεί κομμάτι της τέχνης της».
