Είναι και αυτές οι στιγμές που το μάτι κολλάει σε μια εικόνα, την επεξεργάζεται και ταξιδεύει μέσα σε και από αυτήν. Ταξιδεύει όπου εκείνο επιλέγει να πάει. Είναι και κάποιες άλλες εικόνες που δωρίζουν αυτό το πλεονέκτημα. Αυτό το σπάνιο προσόν της επίκλησης μιας προσωπικής ανάμνησης, μιας ανάμνησης καθαρά υποκειμενικής στον καθένα που τον οδηγεί σε μονοπάτια πολύ βαθιά κάπου μεταξύ του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Εικόνες με διαχρονική βαρύτητα που συμβάλλουν στη συλλογική μνήμη. Αφηγήσεις του παρελθόντος, ενδοσκοπικής υπόστασης. Τοπία γνώριμα, που αν ψαχουλέψουμε μέσα στην ψυχή μας, θα θυμηθούμε πως κάπως κάπου κάποτε, πατήσαμε κι εμείς τα χώματά τους. Ανθρώπινα πρόσωπα μιας νοσταλγίας, πορτραίτα μιας στιγμής που όρισε το παρελθόν και καθόρισε το μέλλον.
Στην έκθεση φωτογραφίας του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου «Ανώνυμες Διαδρομές. Μια προσωπική ματιά στην Ελλάδα 2007-2017» παρουσιάζονται φωτογραφικά έργα μιας εποχής που όρισε το παρελθόν και καθόρισε το μέλλον. Μιας Ελλάδας της κρίσης που προήλθε από επιλογές και πράξεις του παρελθόντος. Μιας Ελλάδας του μέλλοντος που φαντάζει αβέβαιο μιας και όλα πλέον λόγω της παγκόσμιας συνθήκης προμηνύονται ρευστά. Μια έκθεση εσωτερική για τον καθένα μας ξεχωριστά, αλλά συνάμα εξωστρεφή που αφορά σε όλους μας και μας καλεί να δούμε μέσα μας, όπως εμείς ορίζουμε. Μέχρι εκεί που βαστάει στον καθένα μας, αλλά πάντα με γνώμονα το «καλύτερο» μας μέλλον. Ένα μέλλον ανώνυμο.
Συζητήσαμε με τον Παναγιώτη Σωτηρόπουλο για την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138 και τη φιλοσοφία του ξεκινώντας από τον ίδιο τον τίτλο της έκθεσης «Ανώνυμες Διαδρομές. Μια προσωπική ματιά στην Ελλάδα 2007-2017»:
Μιλήστε μας για τον τίτλο της έκθεσης;
Σε μια φωτογραφία πάντα θα είναι απαραίτητο να υπάρχει μια ενδεικτική λεζάντα που θα προσδιορίζει τον τόπο και τον χρόνο λήψης της εικόνας. Αυτές οι πληροφορίες είναι χρήσιμες σε πρώτη ανάγνωση. Το ίδιο θα έλεγα και για τον τίτλο μιας φωτογραφικής ενότητας. Στην προκειμένη περίπτωση ο τίτλος Ανώνυμες διαδρομές συνοδεύεται από τον υπότιτλο «Μια προσωπική ματιά στην Ελλάδα 2007-2017»,που προσδιορίζει τον τόπο και τον χρόνο. Όμως στα μάτια μας, οι ίδιες φωτογραφίες διηγούνται πολλές και διαφορετικές ιστορίες. Προσωπικά με ενδιαφέρουν οι εικόνες που μπορούν να έχουν πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης και δεν προσφέρουν μονοσήμαντες ερμηνείες. Δυστυχώς συχνά ένας τίτλος, μια λεζάντα, ένα άρθρο η ένα σχόλιο που συνοδεύει μια φωτογραφική ενότητα, καθοδηγούν/χειραγωγούν τον τρόπο που θα δούμε τις εικόνες. Με τον τίτλο Ανώνυμες διαδρομές επιχειρούσα να δείξω από τη μια μεριά μια τοιχογραφία ανθρώπων από όλη την Ελλάδα και τις ιστορίες τους, που σπάνια βρίσκουν τον δρόμο τους στην επικαιρότητα, κυρίως όμως να υποδηλώσω ότι θα περιηγηθούμε σε μια πραγματικότητα που μας αφορά όλους.
Μιλήστε μας για τη δική σας Ελλάδα από το 2007 – 2017 και τη πηγή της έμπνευσης σας.
Η δεκαετία του 2010, κατά την οποία τραβήχτηκαν οι περισσότερες φωτογραφίες, ήταν για την Ελλάδα μια εποχή μετάβασης. Η βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση μάς επηρέασε όλους, γεωγραφικά και ηλικιακά, με πολλούς και διάφορους τρόπους. Φαινομενικά τουλάχιστον, τίποτα δεν παρέμενε αμετάβλητο για πολύ και μια νέα καθημερινότητα αναδυόταν. Όλα αυτά έμοιαζαν να σηματοδοτούν το τέλος μιας εποχής. Οι εικόνες της έκθεσης δεν εικονογραφούν την κρίση, αλλά ακροβατούν ανάμεσα σε ένα «πριν», ένα αβέβαιο «τώρα» κι ένα ακόμα πιο αβέβαιο «μετά». Την περίοδο αυτή, κυρίως με ενέπνευσαν οι αμέτρητοι τρόποι με τους οποίους οι ζωές μας διασταυρώνονται σχεδόν χωρίς να το προσέχουμε.
Πώς επιλέγετε τη θεματική σας;
Συνήθως αρχικά αφιερώνω αρκετό χρόνο στον σχεδιασμό αλλά αντίθετα φωτογραφίζω ακολουθώντας το ένστικτό μου. Για την έκθεση αυτή από το συνολικό φωτογραφικό υλικό που διέθετα από την περίοδο 2007-2017, αναδύθηκε σταδιακά το ζήτημα της διαφορετικότητας που πιστεύω ότι αποτελεί το στοιχείο συνοχής αυτού του φωτογραφικού υλικού, ιδίως όταν συνομιλεί/συνδιαλέγεται με το υπαρξιακό βάρος του τοπίου. Αφετηρία όμως είναι κι εδώ η «απώλεια», όπως και στις παλαιότερες φωτογραφικές μου ενότητες.
Σχετικά με την έκθεση, ποιο ήταν το έναυσμα αυτής;
Mετά από δυόμισι δεκαετίες διδασκαλίας στην Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών, διέθετα πλέον τον ζωτικό χρόνο για να ασχοληθώ αποκλειστικά με τα φωτογραφικά σχέδια που προχωρούσαν αποσπασματικά από το παρελθόν. Από το 2007 περιπλανήθηκα μοναχικά σε ανώνυμες διαδρομές σε όλη την Ελλάδα. Η περίοδος αυτή συνέπεσε με την παγκόσμια οικονομική αστάθεια και το μεταναστευτικό, που επιτάχυναν τις τάσεις που προϋπήρχαν. Μπροστά στη νέα αυτή πραγματικότητα, παρατηρούσα πολλά στερεότυπα και αρκετές συλλογικές ψευδαισθήσεις, που πια δεν ήταν λειτουργικές να ανατρέπονται.
Μιλήστε μας για τη φιλοσοφία που κρύβεται πίσω από την επιλογή του άσπρου – μαύρου στο έργο σας.
Γενικότερα πιστεύω ότι τo χρώμα αποτυπώνει την πραγματικότητα καλύτερα, όμως το ασπρόμαυρο έχει περισσότερες δυνατότητες ερμηνείας. Από αισθητική σκοπιά συνολικά παραμένω λάτρης της ασπρόμαυρης εικόνας. Σε ό,τι αφορά στις δικές μου επιλογές για την έκθεση αυτή, είχα ένα επιπλέον λόγο να το επιλέξω. Στην ανθρωποκεντρική φωτογραφία όταν δεν υπάρχει «σκηνοθεσία» πρέπει όλα να γίνουν σε δέκατα του δευτερολέπτου. Κατά την άποψή μου, όταν δεν αποτυπώνεις απλά την πραγματικότητα αλλά επιχειρείς να δώσεις την προσωπική σου οπτική, το ασπρόμαυρο δημιουργεί τις προϋποθέσεις γρήγορης πειθαρχίας ώστε να διαχειριστώ ταυτόχρονα το φως, τη σύνθεση, τις εκφράσεις των προσώπων τη στάση των σωμάτων… Το «τυχαίο» χρώμα στην εικόνα συχνά από μόνο του δημιουργεί έντονα συναισθήματα και επεμβαίνει δυναμικά στη σύνθεση τις φωτογραφίας, υποβαθμίζοντας τις άλλες αισθητικές παραμέτρους που ανέφερα και που για εμένα είναι σημαντικότερες στο τελικό αποτέλεσμα.
Μιλάμε για μια ουμανιστική/κοινωνική προσέγγιση στο έργο σας. Θα θέλατε να μας το αναπτύξετε;
Η ουμανιστική φωτογραφία ήταν ένα ευρωπαϊκό φωτογραφικό ρεύμα, κυρίως γαλλικό, που έβαλε τον άνθρωπο και το κοινωνικό του πλαίσιο στο επίκεντρο. Γεννήθηκε στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Για τους φωτογράφους αυτούς, το περιβάλλον στο οποίο τοποθετείται το θέμα είναι εξίσου σημαντικό με το ίδιο το θέμα. Αυτό δίνει πολλές πληροφορίες για τους ανθρώπους που φωτογραφίζονται, τον τόπο και τον τρόπο που ζουν. Το πρακτορείο Magnum, το οποίο ιδρύθηκε το 1947 είναι το κορυφαίο πρακτορείο που εκπροσωπεί μέχρι σήμερα τη φιλοσοφία αυτή. Οι φωτογράφοι του πρακτορείου μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν την ουμανιστική φωτογραφία για να καταγράψουν την εποχή τους. Τις τελευταίες δεκαετίες ο ποιητικός ρεαλισμός είναι η κληρονομιά της ουμανιστικής φωτογραφίας στον κινηματογράφο και στη φωτογραφία. Σε ό,τι με αφορά, η κοινωνική διάσταση της εικόνας με άγγιξε από τα εφηβικά μου χρόνια, τότε που με πάθος ανακάλυπτα τον κόσμο. Οι σκέψεις που με συντρόφευαν σε εκείνη την αναζήτηση, θα μπορούσαν να συνοψιστούν στο ότι η ατομική μοίρα δεν είναι ποτέ αποκλειστικά ατομική και ότι πίσω από κάθε είδους δυσκολία και δυσλειτουργία κρύβονται σχεδόν πάντα το φάσμα της συλλογικής μοίρας και η κοινή ανθρώπινη ανάσα. Σε αυτήν την οπτική, η πρώτη μεγάλη φωτογραφική μου ενότητα ήταν το 1991 με το Corpora Sine Memoria και η επόμενη το 2006 με το Πάτρα – Μια Φωτογραφική Σκιαγράφηση της Πόλης που Χάνεται.
Θα θέλατε να μας μιλήσετε για το αστικό τοπίο αλλά και το τοπίο της υπαίθρου όπως το αντιλαμβάνεστε εσείς; Ποια η σχέση του χώρου με τη μνήμη στο έργο σας;
Το αστικό τοπίο και το τοπίο της υπαίθρου το αντιλαμβάνομαι ως ένα φωτογραφικό διάλογο μεταξύ του φυσικού περιβάλλοντος και των οιονδήποτε κατασκευών στο αστικό και περιαστικό χώρο. Πρόθεσή μου κυρίως τη δεκαετία του 2000 και του 2010 με το progect Ένας κάποιος διάλογος ήταν να δημιουργήσω μια φωτογραφική ενότητα με συνοχή σε ό,τι υπαινίσσονται οι φωτογραφίες και κατά δεύτερο λόγο σε ό,τι δείχνουν. Εικόνες από κτήρια, τοπία, πλοία και κάθε ανθρώπινα κατασκευασμένο περιβάλλον που δημιουργείται για περιορισμένο χρόνο, παρόλο που η επίδρασή του μπορεί να συνεχιστεί για πολύ περισσότερο. Φωτογράφισα διάφορες κατασκευές, συχνά απλές και επίσης τα ίχνη που αφήνουν σε βάθος χρόνου, καθώς σταδιακά «αφομοιώνονται» στο φυσικό περιβάλλον. Αναζητούσα τον εικαστικό διάλογο ανάμεσα στις παρεμβάσεις του ανθρώπου και του περιβάλλοντος. Ένα επίκαιρο διάλογο που αφορά στην ταυτότητα, στα όρια, στην ασφάλεια, στην παραβίαση, στο παραδοσιακό, στο σύγχρονο και τις αμφισβητήσεις τους.
Στην Ελλάδα τις δεκαετίες του 1960 και 1970 αλλά και αργότερα, η οικοδομική δραστηριότητα είχε εκτιναχθεί σε τέτοιο βαθμό που χαρακτηρίστηκε «ατμομηχανή» της οικονομίας. Την περίοδο αυτή, τα νέα καταναλωτικά ήθη και οι νέοι αισθητικοί κώδικες εδραίωσαν για πρώτη φορά, μια διευρυμένη μεσαία αστική τάξη που δεν ήταν ευαισθητοποιημένη με τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Με την απουσία κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου προστασίας, πλήθος ιστορικών και παραδοσιακών κτηρίων κατεδαφίζονται στο όνομα της ανάπτυξης, αλλάζοντας για πάντα τη φυσιογνωμία κατ’ αρχάς των αστικών κέντρων και αργότερα της υπαίθρου καθώς η χώρα γινόταν προορισμός μαζικού τουρισμού. Με τα βιώματα αυτά άρχισα τη δεκαετία 1990 τη φωτογραφική μου περιπλάνηση στο αστικό τοπίο και στον εν δυνάμει διάλογο με το περιβάλλον. Στις φωτογραφικές αυτές ενότητες κυριαρχεί το αστικό και περιαστικό τοπίο, η ανθρώπινη παρουσία παρουσιάζεται συρρικνωμένη, δυστοπική, σ’ ένα εχθρικό περιβάλλον. Επίσης μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο αντιλαμβάνομαι τη σχέση του χώρου και της συλλογικής μνήμης. Το ενδιαφέρον μου για το αστικό τοπίο, νομίζω αντανακλάται και στο αντικείμενο της διδακτορικής μου διατριβής το σχετικό με την αποκατάσταση Ιστορικών κατασκευών και το περιβάλλον. Τέλος στο πλαίσιο των διδακτικών μου καθηκόντων στην Πολυτεχνική Σχολή του Παν. Πατριών, δίδαξα μεταξύ άλλων το μάθημα Περιβαλλοντικοί παράγοντες σε Ιστορικές κατασκευές.
Ποια είναι τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που θίγονται μέσω αυτής της έκθεσης;
Αφηγούμαι ιστορίες με εικόνες και συνήθως δεν αναζητώ την ωραία και εντυπωσιακή εικόνα. Επιθυμώ οι φωτογραφίες μου να μην αποτυπώνουν «στεγνά» τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα της εποχής μου. Με συναρπάζει κυρίως η πτυχή της φωτογραφίας που αφορά στην παρατήρηση, που δεν χειραγωγεί το βλέμμα και το μυαλό, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο διάλογο με όλες τις πλευρές. Αυτό ωστόσο που περισσότερο βρίσκω ενδιαφέρον σε μια φωτογραφία είναι όλα τα αποσιωπημένα ενδιάμεσα, τα πριν και τα μετά, το χθες και το αύριο που κρύβονται από πίσω. Από αυτήν την οπτική γωνία, ίσως είναι μια μοναδική ευκαιρία να ξαναδούμε κάποια ουσιαστικά ζητήματα για τις ζωές μας. Θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι μια κρίση καθιστά αυτονόητο ό,τι μέχρι χθες ήταν αδιανόητο, όμως όταν με το καλό όλα αυτά θα είναι παρελθόν, το πιθανότερο είναι να επιστρέψουμε στην προηγούμενη εύθραυστη και ανέμελη «κανονικότητα».
Πιστεύετε στη δύναμη της εικόνας ως επιμορφωτικό εργαλείο; Δηλαδή μια εικόνα να σταθεί ως σημείο προβληματισμού για το μέλλον;
Οι φωτογράφοι που ασχολούνται με τα κοινωνικά ζητήματα σπάνια λύνουν προβλήματα, όμως τα βοηθούν να αναδυθούν. Οι φωτογραφίες που έχουν βραδυφλεγή επίδραση στην κοινωνία, δηλαδή αφήνουν τα ζητήματα/μηνύματα να αναδυθούν σταδιακά και με συγκροτημένη αισθητική, συχνά είναι επιμορφωτικά εργαλεία και παραμένουν σημεία προβληματισμού για το μέλλον.
Ποιος είναι ο δικός σας στόχος μέσα από τη δουλειά σας;
Το πρωταρχικό μου κίνητρο στην ενασχόλησή μου με το αντικείμενο παραμένει το πηγαίο ενδιαφέρον μου να κατανοήσω τον κόσμο γύρω μου και τον εαυτό μου. Αγαπάμε τη ζωή, όμως η πολυπλοκότητα των πραγμάτων μας υπερβαίνει και μας αφοπλίζει. Η ζωή είναι φτιαγμένη από κομμάτια που δεν ενώνονται και όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο βετεράνος Βρετανός δημοσιογράφος Ρόμπερτ Φισκ «Δεν μπορείς να πλησιάσεις την αλήθεια αν δεν είσαι εκεί».
Σας ενδιαφέρει η διάρκεια του έργου σας στον χρόνο;
Δεν είναι η προτεραιότητά μου. Ένα φωτογραφικό έργο μπορεί να είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο, όμως αυτό που βρίσκω πιο ενδιαφέρον σε ένα έργο και του προσδίδει διάρκεια στον χρόνο, είναι να μπορεί να εμπλουτίσει πολυδιάστατα το σήμερα με αισθητική που πηγάζει από τα βιώματα του δημιουργού και βέβαια με συναίσθημα.
Μιλήστε μας για τα μελλοντικά σας σχέδια.
Έχω ολοκληρώσει ένα σχέδιο που λόγω πανδημίας ο προγραμματισμός της υλοποίησής του μεταφέρεται από χρονιά σε χρονιά. Αφορά σε κάποιες πολιτισμικές πτυχές του ευρωπαϊκού νότου με ωσμωτικό στοιχείο τη Μεσόγειο. Είναι το πιο μακρόχρονο σχέδιό μου, από τη δεκαετία του 1990 και προχωρούσε παράλληλα με άλλα. Οψόμεθα…
