Με: 85 και πλέον μυθιστορήματα, 4 τόμους θεατρικών έργων, 11 συλλογές διηγημάτων, 4.500 άρθρα, μελέτες, χρονογραφήματα και περισσότερες από 2000 επιστολές με την υπογραφή «Σας ασπάζομαι, ΦΑΙΔΩΝ» σε παιδιά και νέους κάθε ηλικίας, o Γρηγόριος Ξενόπουλος θεωρείται ο πρώτος Έλληνας λογοτέχνης που επέλεξε συνειδητά να ζήσει από την πένα του, γράφοντας 10-12 ώρες την ημέρα.
O Mario Vitti, ένας από τους πιο καταξιωμένους ερευνητές και σπουδαστές της νέας ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας, σημειώνει: «Μία έρευνα του 1898 από την εφημερίδα Άστυ ανάμεσα σε αναγνώστες και συγγραφείς, ανέδειξε ως πρώτο στην Ελλάδα τον Παλαμά και δεύτερο τον Γρηγόριο Ξενόπουλο». Και ο ίδιος ο Παλαμάς, όμως, γράφει για εκείνον: «Με τον Ξενόπουλο είμαι, όπως είμαι μόνος μου. Πρέπει ο άνθρωπος να είναι ή πολύ αρμονισμένος με την ψυχή σου ή πολύ διαλεχτός, για να σου την αφήνει έτσι λεύτερη την ψυχή. Ουράνιο χάρισμα…». Ο ίδιος πάλι ο Ξενόπουλος γράφει για το έργο του: «Ισχύς μου η αγάπη του κοινού».
Η αγάπη!
Ο έρωτας!
«Έρως εσταυρωμένος» ήταν ο τίτλος του βιβλίου που εξέδωσε στα 1901. Οκτώ χρόνια μετά η Μαρίκα Κοτοπούλη του ζητά πρώτη να το διασκευάσει για το θέατρο κι έπειτα του απευθύνεται για το ίδιο έργο και η Κυβέλη. Εκείνος συμφωνεί: «Εντάξει! Θα το παίξετε και οι δύο, αλλά ποτέ στον ίδιο χώρο». Το όνομα του θεατρικού έργου είναι πια «Στέλλα Βιολάντη».
Πράγματι, η Κοτοπούλη το ανέβασε στην Αθήνα, γιατί του το είχε ζητήσει πρώτη και η Κυβέλη στη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα, αλλά ποτέ στην πρωτεύουσα. Τραγική ειρωνεία. Στις 20 Ιανουαρίου 1945 στο θέατρο της Κοτοπούλη οργανώνεται παράσταση ενός άλλου έργου του, «Φωτεινή Σάντρη», για οικονομική ενίσχυσή του με πρωταγωνιστές τον Δημήτρη Χορν και τον Κώστα Μουσούρη. Ο μεγάλος λογοτέχνης βρίσκεται σε ένδεια, περιπλανώμενος στα σπίτια φίλων ή συγγενών. Το σπίτι του στην οδό Ευριπίδου 38-42 ανατινάχτηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς στα Δεκεμβριανά, μαζί και όλο το αρχείο του με ανέκδοτα χειρόγραφα, αλληλογραφία, αλλά και το αρχείο της «Διάπλασις των Παίδων», περιοδικού για το οποίο εργάστηκε ο Γρ. Ξενόπουλος για μισό αιώνα, με όνειρο τη διαπαιδαγώγηση και την αισθητική καλλιέργεια των παιδιών.
Καταπιάνεται με δύσκολα θέματα και συχνά λαμβάνει προοδευτική στάση, όπως, λόγου χάρη, συμβαίνει με το κοινωνικό ζήτημα της γυναικείας τιμής. Το έργο του Ξενόπουλου θέτει εμμέσως πλην σαφώς το ζήτημα: πρόληψη ή σύμβαση σε κοινωνικούς τύπους; Η Στέλλα Βιολάντη, κόρη του πλούσιου αστού Παναγή Βιολάντη, που την χτυπά, την απειλεί και την κλειδώνει στη σοφίτα μέχρι να ζητήσει συγχώρεση που ερωτεύτηκε και να δεχτεί ως σύζυγό της τον μεσήλικα που της προξενεύουν, απαντά με τόλμη στη μητέρα της που τη ρωτά με απορία:
– Μα ορίζεις εσύ τον εαυτό σου;
– Τον ορίζω!
– Όχι! Ο πατέρας σου σε ορίζει.
– Δεν ξέρω για εσάς, μα εμένα δεν με ορίζει. Εγώ, εγώ ορίζω τον εαυτό μου. Να! κοίταξε, τον ορίζω!…Τον ορίζω!
Κι έκαμψε το δάχτυλό της και το εδάγκασε στον κόμπο με λύσσα…
– Να, ότι τον εαυτό μου τον κάνω ό,τι θέλω…Μπορώ να κόψω τώρα το χέρι μου και να το πετάξω από το παράθυρο; Ε, ορίζω τον εαυτό μου. Ο πατέρας μου τίποτε δεν μπορεί να κάμει.
Στην παράσταση του έργου που ανεβαίνει στις 10 Ιουνίου 1909 από τον θίασο της Μαρίκας Κοτοπούλη στο θέατρο της «Νέας Σκηνής» ο Παύλος Νιρβάνας μας πληροφορεί ότι «ο Ελευθέριος Βενιζέλος χειροκρότησε θερμά και ο ίδιος (ο Παύλος Νιρβάνας) δάκρυσε για πρώτη φορά στη ζωή του ως θεατής». Κρατώ κάτι τελευταίο που σημείωσα στον πρόλογο της νέας έκδοσης («Στέλλα Βιολάντη-Το διήγημα και το δράμα» εκδόσεις Ψυχογιός 2023), τον οποίο υπογράφει ο Γ.Π.Πεφάνης:
«Η Στέλλα Βιολάντη εμμένει στο δικαίωμα της να κάνει λάθος». Τόσο λακωνική διαπίστωση ενός έργου που περνά μηνύματα αναγκαία στο σήμερα: Οι γυναίκες, οι άνθρωποι γενικά, έχουμε δικαίωμα στο λάθος, έχουμε δικαίωμα να «ορίζουμε» τους εαυτούς μας. Σε άλλη σελίδα του βιβλίου, όσο η Στέλλα υποφέρει κλεισμένη στη σοφίτα «Η οικογένεια εφαίνετο συχνά στα κέντρα, κι είχε πάντα το ίδιο γελαστό κι ευτυχισμένο ύφος, την ίδια απατηλή όψη αγάπης και αρμονίας. Κανείς δεν έμαθε, κανείς δεν υποπτεύθη τίποτε». Σήμερα, έναν αιώνα μετά, η αγάπη έχει την ίδια απατηλή όψη ή μήπως η πολυπόθητη αρμονία βρήκε χώρο να ανθίσει;
Ο Γρ. Ξενόπουλος, πάντως, χτίζει προσεχτικά προσωπογραφίες σε μία εποχή που παρακολουθεί την κοινωνία από την αρχή της αστικοποίησης μέχρι την “Belle Époque” και εισάγει το νατουραλιστικό μοντέλο της τραγικής τους πτώσης, εφόσον περιγράφει την κατάπτωση ενός χαρακτήρα που οφείλεται σε συγκεκριμένους παράγοντες: κληρονομικότητα, ψυχική διάθεση του ατόμου, κοινωνική σύμβαση-καταπίεση, κοινωνικο-οικονομικό χάσμα.
Στο άλλο του βιβλίο που επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Ψυχογιός με τίτλο «Μυστικοί Αρραβώνες» ο Γρ. Ξενόπουλος φέρνει στο φως μία δική του προσωπική ιστορία: τον πλατωνικό έρωτά του για την ποιήτρια Θεώνη Δρακοπούλου, γνωστή ως «Μυρτιώτισσα», την οποία είχε γνωρίσει όσο ήταν κρυφά αρραβωνιασμένος με τη δεύτερη γυναίκα του, την Τίτα Γ.Κανελλοπούλου, μιας και δεν είχε ακόμη βγει το διαζύγιο του από τον πρώτο του γάμο.
Στο έργο αυτό ξεχωρίζει ένα βαθύ λυρικό συναίσθημα μέσα από τις επιστολές που ανταλλάσσουν οι δύο ήρωες:
Εκείνος: «Θάλεια, αγάπη μου, χρυσή μου, μη φύγεις! Δε θέλω να φύγεις. Δεν είναι ανάγκη να φύγεις. Γιατί σ’ αγαπώ…Φεύγει κανείς, όταν τον αγαπούν έτσι;…Η αγάπη μας έχει φτάσει πια στον σκοπό της. Είναι ψυχική ένωση, τέλεια ολοκληρωτική.»
Κι εκείνη του απαντά σε άλλη επιστολή: «Είμαι στο πλάι σου, κοντά σου πολύ, μιλώ μαζί σου, κοιμούμαι μαζί σου».
Ένας έρωτας που τελικά δεν τελεσφόρησε, όπως τόσοι άλλοι, λόγω δειλίας και ασυλλόγιστων συμβιβασμών. Στο επίμετρο του βιβλίου της νέας έκδοσης ο Σωτήρης Χατζάκης σημειώνει κλείνοντας:
«Όλοι τους θα μπορούσαν να ‘χουν ζήσει αλλιώς. Αν τους ρωτούσες, καθένας τους θα’ θελε κάτι άλλο. Αλλά έζησαν αυτό που τους δόθηκε. Και αυτό που ήθελαν το κρατάνε ακόμα κρυμμένο». Μου θυμίζει εκείνο που ο Νίτσε έγραψε: «Πόση αλήθεια χωράει, πόση αλήθεια αποτολμά ένα πνεύμα; Αυτό έγινε για εμένα όλο και πιο πολύ το αληθινό μέτρο των αξιών».
Κι έπειτα μία ακόμη σκέψη: Θα την πούμε αυτή την αλήθεια μέσα από τα χιλιάδες μηνύματα που ανταλλάσσουμε καθημερινά με φίλους και γνωστούς;
Θα κλείσω με την «Αναδυομένη», άλλο ένα βιβλίο που επανεκδόθηκε και το οποίο μετρά έναν αιώνα ακριβώς ζωής από τότε που πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Έθνος» στα 1923. Σε αυτό ο Ντένης και ο Παύλος, δύο αδέλφια εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους ερωτεύονται την Κλαίλια. Ο καθένας με τον δικό του τρόπο. Ο πιο τολμηρός κι εκδηλωτικός, όπως πάντα, κερδίζει. Ο Ντένης απαντά στον ντροπαλό και ρομαντικό Παύλο που προσπαθεί να τον ενοχοποιήσει παρατηρώντας: «Μα εσύ, λοιπόν, δεν αγαπάς την ψυχή της παρά το σώμα της».
Ο Ντένης εμόρφασε: «Ουφ, καημένε Παύλο» αποκρίθηκε, «μη μ’ αρχίσεις τώρα με τις φιλοσοφίες, να ζεις!…Τι σώμα, τι ψυχή! Υπάρχει σώμα ζωντανό χωρίς ψυχή και ψυχή χωρίς σώμα; Εγώ αγαπώ την Κλαίλια, τελείωσε! …Εσύ ίσως θα ήθελες να τη λέω και…Αναδυομένη. Ε, πολύ καλά! Δεν είμαι ποιητής, αλλά τη λέω. Όπως την είδα να βγαίνει από τη θάλασσα εκείνη την ημέρα, ήταν η Αναδυομένη πραγματικώς. Παίρνω όρκο πως η Αφροδίτη δε θα’ ταν πιο όμορφη…Ορίστε, λοιπόν, που γι’ αγάπη της έγινα κι εγώ ποιητής. Είσαι ευχαριστημένος;»
«Ευχαριστημένος»: μετοχή παθητικού παρακειμένου του ρήματος «Ευχαριστώ» < εὖ (καλή) + χάρις, δηλαδή η λέξη σημαίνει: δείχνω σε κάποιον ότι τον ευγνωμονώ για κάτι που μου έκανε ή που μου έδωσε ή που μου είπε. Κλείνω με κάτι που οφείλω στον συγγραφέα και σε όσους παλεύουν στον χώρο που βιβλίου να κρατήσουν άσβεστη τη σπίθα αυτών των σπουδαίων ανθρώπων για τις νέες γενιές. Το παρακάτω είναι απόσπασμα από κείμενο που δημοσιεύτηκε από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο στις 9 Απριλίου 1911 στο περιοδικό «Διάπλασις των Παίδων» με το ψευδώνυμο ΦΑΙΔΩΝ:
«Το μεγαλείο της πατρίδος το κάνουν η μόρφωση, η εργατικότητα, η ευτυχία και το μεγαλείο των ανθρώπων της. Πολύ μεγαλύτερη αγάπη για την πατρίδα από το να σκοτωθείς για αυτήν, είναι να ζήσεις για αυτήν. Ν’ αφιερώσεις όσο μεγαλύτερο μέρος της ζωής σου μπορείς (όλο είναι δυνατόν) για αυτήν».
Τα τέσσερα εμβληματικά έργα του Γ. Ξενόπουλου, «Στέλλα Βιολάντη», «Μυστικοί Αρραβώνες», «Αναδυομένη» και «Κατήφορος» ξαναβρίσκουν μια θέση στις προθήκες των βιβλιοπωλείων με συναρπαστικά εξώφυλλα, εμπνευσμένα εισαγωγικά σημειώματα αλλά και απολαυστικά προλογικά κείμενα του ίδιου του συγγραφέα.
