Το να περνά κανείς την πύλη του Δρομοκαΐτειου, ακόμα και για να επισκεφθεί μια έκθεση, προκαλεί μιαν αναπόφευκτη ανατριχίλα στη ραχοκοκκαλιά. Άλλωστε το ίδρυμα εξακολουθεί τη λειτουργία του, και δεν γίνεται καθώς βαδίζεις από το ένα κτίριο όπου φιλοξενούνται οι «Εγκλεισμοί» στο άλλο να μην σκεφτείς ποιες ανθρώπινες ιστορίες φιλοξενήθηκαν και φιλοξενούνται ακόμα μέσα σε αυτά τα κτίρια. Αυτή η ανησυχία δεν προέρχεται από φόβο προς τους εγκλείστους: αντίθετα, έχει να κάνει με τη βεβαιότητα πως είναι μάλλον τυχαίο ή και παροδικό το ποιοι βρίσκονται από τη μια μεριά των τειχών και ποιοι από την άλλη, πως είναι πολύ λεπτά τα όρια, πως εύκολα αλλάζουν οι ρόλοι.
Οι «Εγκλεισμοί» είναι μια έκθεση αληθινά μεγάλης κλίμακας, αλλά και μεγάλης πνοής. Τα 48 έργα, στην πλειοψηφία τους φτιαγμένα ειδικά για το συγκεκριμένο χώρο, κινούνται σε ένα ευρύ φάσμα που δεν περιορίζεται στην εννοιολογική Τέχνη, ούτε στο site specific, αλλά απλώνονται σε όλο το φάσμα της σύγχρονης Τέχνης. Η τοποθέτησή τους, τολμηρή και εύστοχη, σε συνδυασμό με το μοναδικό ιστορικό αλλά και ανθρώπινο βάρος αυτών των αιθουσών, καθιστούν την επίσκεψη μια εμπειρία που δύσκολα περιγράφεται.
Ο Δημήτρης Τρίκας που εμπνεύστηκε τους «Εγκλεισμούς» και υπογράφει την επιμέλειά τους είναι παλιός συνάδελφος και φίλος. Στη συζήτηση που ακολουθεί, μας εξηγεί την ιδέα που οδήγησε στην πραγματοποίηση της έκθεσης, καθώς και τα στάδια που απαιτούνται ώστε να γίνει πραγματικότητα ένα εγχείρημα τέτοιων διαστάσεων. Μαζί διερευνούμε επίσης την έννοια του εγκλεισμού, που γίνεται όλο και πιο κομβική και παρούσα στον κόσμο που ζούμε.
Η αρχική ιδέα για αυτή την έκθεση πώς προέκυψε;
Προέκυψε από το βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού «Ιερά Οδός 343 – Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο». Το είχα αφήσει στη βιβλιοθήκη μου και κάποια στιγμή άρχισα να το διαβάζω. Μίλησα με τη Μαρία, κάναμε μια εκπομπή στο ραδιόφωνο και από τότε μου ήταν μια μικροεμμονή αυτό το πράγμα. Έχω που έχω την πετριά με τη δημόσια ιστορία και με τη σύγχρονη τέχνη και με όλα αυτά τα ζητήματα του πώς τις μαρτυρίες από δύσκολες μνήμες ή δύσκολες καταστάσεις μπορεί να τις εντάξεις στο πεδίο της σύγχρονης τέχνης. Οπότε άρχισα να ψάχνω προς αυτή την κατεύθυνση. Δεύτερη πετριά, με μια τάση ψυχολογικά ανεξήγητη για μένα προς τα νοσοκομεία. Σαν κτίρια και σαν χώροι, σαν τόποι δηλαδή ανθρώπινοι με το βάρος το οποίο έχουν και αυτό το ζήτημα -υγεία, ασθένεια, ζωή, θάνατος- και το πώς οι άνθρωποι εκεί μέσα διαχειρίζονται αυτές τις ακραίες καταστάσεις με προκαλούν πολύ, ιδίως τα νοσοκομεία που έχουν μουσεία και άρα έχουν συνείδηση όχι μόνο της ιστορίας τους, αλλά και όλου αυτού που περιέγραψα πριν. Ο συνδυασμός του βιβλίου της Φαφαλιού και του Μουσείου του Δρομοκαΐτειου που επισκέφτηκα, μου γέννησε την ιδέα αυτής της έκθεσης. Το θέμα του εγκλεισμού και των εγκλεισμών -γιατί δεν μιλάμε μόνο για ψυχιατρικό εγκλεισμό- το θέμα των εγκλεισμών γενικά, των πολλαπλών εγκλεισμών φανερών και αφανών, συμβολικών και πραγματικών, είναι κάτι που έτσι και αλλιώς μας απασχολεί πολύ. Οπότε ήρθε και έκατσε αυτό ως μια τριπλέτα πάνω στην οποία πατήσαμε για να δημιουργηθεί αυτή η έκθεση με όλο το υπόλοιπο δημόσιο πρόγραμμα που έχουμε στήσει.
Εκτός του κύριου ρεύματος, της έκθεσης και των περφόρμανς που γίνονται, υπάρχουν και ημερίδες.
Η σύγχρονη τέχνη πάντα διαλέγεται με ζητήματα που απασχολούν υποτίθεται τον κόσμο όλο ή κάποιες κοινωνικές ομάδες. Πάντα υπάρχει τις τελευταίες δεκαετίες ο συνεχής συνδυασμός της τέχνης καθαυτής, της φόρμας και του έργου, με μια έρευνα πάνω σε διάφορα ζητήματα. Το θέμα είναι ότι εμείς θέλαμε να κάνουμε ένα δημόσιο πρόγραμμα το οποίο να είναι όχι ισομερές -γιατί η Τέχνη είναι άλλο πράγμα κι η θεωρία και η επιστήμη άλλο πράγμα- αλλά ισοβαρές. Να μιλήσουμε για τους εγκλεισμούς από τα διάφορα πεδία που μπορούν να αναφερθούν στο θέμα αυτό, όπως είναι η ιστορία, η φιλοσοφία, η ψυχανάλυση, η πολιτική θεωρία, η εγκληματολογία… Δίνουμε τεράστιο βάρος σε αυτό, γιατί αυτή η όσμωση τέχνης και επιστημονικού λόγου νομίζω ότι είναι που θα πάει το πράγμα παραπέρα εάν γίνει ο επαρκής συνδυασμός. αυτό που θα δώσει δηλαδή και θα συμβάλει πέρα από την αισθητική και στην κριτική σκέψη, και θα κάνει αυτή την κριτική σκέψη απτή, χειροπιαστή, φανερή. Οπότε έχουμε ένα μεγάλο δημόσιο πρόγραμμα και δεν είναι αυτοαναφορικό. Η σύγχρονη τέχνη έχει δημόσιο πρόγραμμα που συνήθως όμως αναφέρεται σε αυτήν και στο πως αυτή αντιμετωπίζει τα προβλήματα. Εμείς εδώ δεν θέλουμε να κάνουμε αυτό μόνο. Θα το κάνουμε σε μια ημερίδα που έχει να κάνει με τη σύγχρονη τέχνη. Αλλά θέλουμε να δώσουμε μια αυτονομία σχετική στον επιστημονικό και θεωρητικό λόγο από την αισθητική και από τη φόρμα των έργων ώστε να μιλήσουμε πολλαπλά για τους εγκλεισμούς και όχι μόνο μέσα από τη σύγχρονη Τέχνη. Αυτό το «πολλαπλά» μας ενδιαφέρει περισσότερο. Γι αυτό και είναι τόσο ευρύ το δημόσιο πρόγραμμα: 5 ημερίδες τεράστιες με 12-13 ομιλητές κάθε μία. Είναι πραγματικά ημερίδες. Γεμάτες μερίδες, αν κάνουμε κι ένα λογοπαίγνιο.
Πρόκειται για μία έκθεση μεγάλης κλίμακας. Ποια είναι τα στάδια ανάμεσα στο «Έχω αυτή την ιδέα» και στο να γίνει πραγματικότητα; Πόσο καιρό παίρνει και τι δυσκολίες αντιμετωπίζει κανείς;
Όλο αυτό ξεκίνησε πάνω από ένα χρόνο πριν και δουλεύεται αυτό το χρονικό διάστημα. Από την ιδέα μέχρι την υλοποίηση είναι μακρύς ο δρόμος, είναι και πολύ κοντός στην Ελλάδα. Να το εξηγήσω: Ξεκινάς πάντα χωρίς τίποτα στα χέρια σου, αλλά με μια ιδέα. Βρίσκεις τον κόσμο ο οποίος θέλει να μοιραστεί την ιδέα αυτή και να συμμετέχει. Δηλαδή βρίσκω τους καλλιτέχνες. Συζήτηση με έναν-έναν μετά την πρόσκληση για το θέμα και για το οτιδήποτε σχετικό με αυτό. Να βρεις λοιπόν το σώμα των καλλιτεχνών που μπορούν και ταιριάζουν να κινηθούν σε αυτό το πλαίσιο, σε αυτούς τους χώρους και σε αυτό το θεματικό πεδίο.
Μετά πρέπει να πείσεις -στη συγκεκριμένη περίπτωση τη διοίκηση του Νοσοκομείου. Ευτυχώς η διοίκηση αυτή δεν είναι όπως οι άλλες στα δημόσια νοσοκομεία που είναι διορισμένες και ελεγχόμενες πλήρως από το υπουργείο: έχουν αυτονομία γιατί είναι ιδρυματικό Νοσοκομείο. Ανήκει στο ΕΣΥ το Δρομοκαΐτειο από το 1990. Πιο πριν λειτουργούσε αυτόνομα. Έχει διοικητική αυτοτέλεια και αυτονομία με βάση τον ιδρυτικό του νόμο. Το καταστατικό του Δρομοκαΐτειου δηλώνει πως ο πρόεδρος και το διοικητικό συμβούλιο είναι Χιώτες και εκλέγονται μεταξύ τους: είναι απαραίτητη προϋπόθεση να είναι Χιώτες, είναι χιώτικο το Ίδρυμα. Αυτό σημαίνει ότι εάν θέλανε μπορούσαν να αποφασίσουν αμέσως και χωρίς να ρωτήσουν κανέναν. Και αυτό έγινε. Και επειδή πέσαμε σε μια ευτυχή συγκυρία να θέλουν να βγάλουν μια εξωστρέφεια για το Δρομοκαΐτειο, ήταν πάρα πολύ άμεση η ανταπόκρισή τους, οπότε δεν είχα καμία δυσκολία. Γιατί δεν είχα καμία απάντηση, παραδείγματος χάριν, για μία αντίστοιχη πρόταση που είχα κάνει το 2007 στο νοσοκομείο Σωτηρία για κάτι συγκλονιστικά ευρήματα που είχε τότε -έχει επίσης ένα καταπληκτικό μουσείο, το Μουσείο της Σωτηρίας. Είχε γίνει μια μεγάλη συζήτηση. Είχα μια ιδέα, την είχα υποβάλει, είχαμε κάνει μια πρώτη επαφή. Δεν περπάτησε τίποτα. Ήρθε και ο κορονοϊός, οπότε το πράγμα ατόνησε. Εδώ όμως υπήρξε άμεση ανταπόκριση. Μέσα σε δύο εβδομάδες είχα πάρει απάντηση επισήμως από το Δ.Σ. Μετά το μεγάλο πρόβλημα είναι να χρηματοδοτηθεί το πρότζεκτ, το οποίο ομολογώ ότι είναι μεγάλο. Είναι λίγο φαραωνικό! Αυτή η πληθωρικότητα είναι κάτι που χαρακτηρίζει τον τρόπο που το σκέφτομαι: θέλω να είναι ένα πράγμα ιδωμένο και κλεισμένο από παντού. Αυτό το «από παντού» σε οδηγεί σε συλλήψεις που αν καταφέρεις να υλοποιήσεις είναι καλό – αν δεν καταφέρεις την πάτησες! Εδώ νομίζω τα καταφέραμε τελικά. Είναι μεγάλο το πρότζεκτ αλλά από ό, τι ακούω από όσους το βλέπουν δικαιώνεται.
Επίσης: αναζήτηση χορηγών -κλασική οδός. Υποβολή της πρότασης σε όλους τους κρατικούς και δημόσιους φορείς που μπορεί να σκεφτεί κανείς, και σε πάρα πολλούς ιδιώτες. Ευτυχώς πήρα θετικές απαντήσεις για χορηγίες, και επιχορήγηση από το Υπουργείο Πολιτισμού, στο μέτρο που δίνει το υπουργείο. Από την Περιφέρεια Αττικής επίσης, ήταν καλή συγκυρία αυτή. Ο ΝΕΟΝ επίσης ανταποκρίθηκε αμέσως. Ήταν μία από τις 12 προτάσεις που χρηματοδοτεί κάθε χρόνο από τα εικαστικά πρότζεκτ. Και εσχάτως ένα ακόμη ίδρυμα, το Ίδρυμα Τσάκος, ανταποκρίθηκε θετικά όσον αφορά το χρηματικό κομμάτι της στήριξης. Απέχουμε πολύ από το ιδεατό που είχαμε σαν προϋπολογισμό. δεν είμαστε ούτε στα μισά ενός σωστού προϋπολογισμού και μιας σωστής εκτέλεσης, αλλά εν πάση περιπτώσει έγινε δυνατή η υλοποίηση. Θέλω να το πω αυτό: Έχουμε μάθει στην Ελλάδα -ειδικά στα εικαστικά, αλλά και στο θέατρο και στον κινηματογράφο, παλιότερα ακόμα πιο έντονα- να καλύπτουν οι χορηγίες ένα ποσό που να καλύπτει την παραγωγή του πρότζεκτ. Στο πρότζεκτ όμως αυτό συμμετέχουν άνθρωποι, καλλιτέχνες, επιστήμονες. Πώς θα υλοποιηθεί με μηδενική αμοιβή, μηδενική παροχή χρημάτων για παραγωγή έργου; Δεν μιλάω για αμοιβές από τις οποίες θα ζήσεις. Μιλάω για τους 48 καλλιτέχνες μας που μπήκαν στη διαδικασία να κάνουν καινούργια έργα το 80% από αυτούς -και οι υπόλοιποι έτυχε και είχαν ήδη έργα τα οποία ήταν απολύτως ταιριαστά και σωστά για το χώρο και το θέμα. Ένα τέτοιο τρανταχτό παράδειγμα είναι το έργο της Καλλιόπης Λεμού, το οποίο είχε γίνει από το 2013 για άλλη έκθεση και είναι σαν να έχει φτιαχτεί από την αρχή για εδώ. Ταιριάζει τόσο πολύ και ανταποκρίνεται τόσο στο χώρο και στο πνεύμα και στο θέμα της έκθεσης, που είναι σαν να το έχει κάνει γι αυτή. Τα υπόλοιπα είναι καινούργια έργα τα οποία κόστισαν, γιατί είναι και κατασκευές. Έβαλαν οι καλλιτέχνες από την τσέπη τους για να γίνουν τα έργα επειδή ακριβώς τους ενέπνευσε ο χώρος και το θέμα και ήθελαν να κάνουν κάτι που να ανταποκρίνεται στο μάξιμουμ στην πρόταση. Αλλά θα πρέπει κάποια στιγμή να γίνει αντιληπτό ότι δεν είναι δυνατόν να στήνονται τέτοια πρότζεκτ μόνο βασισμένα στον πατριωτισμό των Ελλήνων και των καλλιτεχνών, γιατί περί αυτού πρόκειται. Δεν μιλάμε για αμοιβές, μιλάμε για επάρκεια.
Τελικά φτάνουμε στο να επαρκεί το μπάτζετ να πληρωθεί το τεχνικό κομμάτι σωστά, να στηθεί η έκθεση όσο γίνεται πιο καλά και αξιοπρεπώς, και οι καλλιτέχνες όχι απλώς να μην πληρωθούν, αλλά να βάλουν από την τσέπη τους για να κάνουν το έργο τους. Καλά, δεν μιλάω για τους ομιλητές, οι οποίοι προφανώς επίσης δεν πληρώνονται. Είναι μέσα σε αυτή τη γενική νοοτροπία ότι «ο καλλιτέχνης και ο τρελός επιστήμονας κάνουν το χόμπι τους», κι αφού κάνουν το χόμπι τους, δεν είναι ανάγκη να πάρουν χρήματα. Αυτή είναι η αντίληψη που έχει η ελληνική κοινωνία και η ελληνική πολιτεία γενικότερα -βέβαια χωρίς την συνδρομή της δεν θα μπορούσαμε να το κάνουμε αυτό. Από την άλλη μεριά, είναι «τόσο όσο» για να γίνει. Αυτό το θέμα, ειδικά με τους καλλιτέχνες, πρέπει να αντιμετωπιστεί αλλιώς. Ευτυχώς φέτος για πρώτη φορά ακούγεται τουλάχιστον ότι πρέπει και οι καλλιτέχνες να παίρνουν μια μικρή αμοιβή, έστω συμβολική, για τη συμμετοχή τους, να καλύπτει κάπως το κόστος. Αλλά ακούγεται μόνο από μεγάλους θεσμούς. Το ΕΜΣΤ το έχει ξεκινήσει φέτος. Μακάρι αυτό να γίνει καθεστώς και αυτονόητο.
Εκτός του προφανούς εγκλεισμού που αφορά το χώρο στον οποίο γίνεται η έκθεση, αλλά κι αυτού της τελευταίας διετίας, οι βασικοί εγκλεισμοί τους οποίους βιώνουμε αυτή τη στιγμή ποιοι θεωρείς ότι είναι;
Οι εγκλεισμοί είναι πολλαπλοί. Είναι οι εμφανείς, δηλωμένοι και απαρχής ανθρωπότητας: εγκλεισμός σε άσυλο για λόγους υγείας, εγκλεισμός σε φυλακή, εγκλεισμός σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, εγκλεισμός σε στρατόπεδα προσφύγων τώρα -είναι ένα από τα συνήθη «θεάματα» αυτό των προσφύγων. Πέρα από τους προσωπικούς, συναισθηματικούς, οικογενειακούς εγκλεισμούς που βιώνει ο καθένας, στο άλλο άκρο, που έχει τεράστια σημασία και δεν έχει συζητηθεί όσο πρέπει στο δημόσιο χώρο και στον δημόσιο λόγο, είναι ο ψηφιακός εγκλεισμός. Η γκάμα λοιπόν των μεγάλων εγκλεισμών είναι από τον ψυχιατρικό και της φυλακής και των στρατοπέδων μέχρι τον ψηφιακό εγκλεισμό. Και τι σημαίνει ψηφιακός εγκλεισμός; Δεν είμαι επιστήμονας ειδικός ούτε στον ψηφιακό κόσμο, ούτε στο ίντερνετ -οι γνώσεις μου για την τεχνολογία είναι πολύ περιορισμένες. Ως βίωμα μόνο το αντιμετωπίζω. Ψηφιακός εγκλεισμός είναι ίσως ο μεγαλύτερος αποκλεισμός ο οποίος γίνεται αυτή τη στιγμή στο σύγχρονο άνθρωπο. Με ωραία «τυράκια», πολύ νόστιμα: τη διευκόλυνση της καθημερινότητάς του από τη μια και του απόλυτου ελέγχου από την άλλη όμως, που έρχεται σαν αντίδωρο στο δώρο που σου κάνει για να διευκολυνθείς στην καθημερινότητά σου και στη δουλειά σου. Πολύ χαρακτηριστικό και πολύ ελαφρύ παράδειγμα είναι το GPS. Λες: θα βρω τα πάντα, δεν χρειάζεται να ρωτάω κανέναν και πάω παντού. Κι από την άλλη ξέρουν πού έχεις κινηθεί, πού έχεις πάει, τι ώρα έχεις πάει, τι ώρα έχει φτάσει και τι ώρα έχεις φύγει. Αυτό αν το δεις στην έκταση του είναι τρομακτικό. Είναι το «Εμείς» του Ζαμιάτιν, το «1984» του Όργουελ κι ο «Θαυμαστός καινούργιος κόσμος» του Χάξλεϋ μαζί -και πολλά περισσότερα ακόμη που δεν έχουμε φανταστεί. Αυτός ο απόλυτος έλεγχος της ιδιωτικότητάς σου από ένα φορέα, μια εξουσία, είναι κάτι το αδιανόητο, το οποίο δεν το έχουμε δει στην εξέλιξή του ακόμα μπροστά μας. Πόσα δόντια έχει αυτός ο δράκος; Όταν θα το δούμε θα είναι πολύ αργά, όπως πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις.
Ο ψηφιακός εγκλεισμός καταστρέφει την κοινωνικότητα, καταστρέφει τις κοινωνικές δομές, καταστρέφει τις σχέσεις των ανθρώπων, δημιουργεί την ψευδαίσθηση στο άτομο -ως συνέχεια του φιλελευθερισμού- ότι είναι το κέντρο του κόσμου και δεν έχει ανάγκη κανέναν, ότι μπορεί μόνο του να κάνει τα πάντα. Είναι μια τραγική ψευδαίσθηση αυτή. Δημιουργείται και ένα εργασιακό πλαίσιο τέτοιο που χωρίς τον ψηφιακό κόσμο και την ψηφιακή τεχνολογία και αύριο χωρίς την τεχνητή νοημοσύνη, δεν θα μπορείς να δουλέψεις καν. Απόδειξη ότι χάνεις το κινητό σου και τρελαίνεσαι. Πέφτει το ίντερνετ και λες: Θεέ μου, δεν μπορώ να δουλέψω! Αυτός ο εγκλεισμός, αυτή η περιχαράκωση των πάντων από τον εικονικό κόσμο και αυτούς που τον ελέγχουν, για μένα είναι το πιο τρομαχτικό το οποίο μπορεί να συμβεί στον άνθρωπο. Δεν έχω αντιπρόταση. Αυτό που προτείνω είναι να έχουμε κριτική συνείδηση της κατάστασης και να ανοίξει ένας διάλογος, όχι για το πώς αυτή η κατάσταση θα αποτραπεί -γιατί δεν αποτρέπεται καμία εξέλιξη – πώς όμως θα τη διαχειριστούμε με όρους ανθρωπισμού και δημοκρατίας.
–
