Απαλάχια Όρη: οροσειρά που διασχίζει κάθετα τις ανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες, σχεδόν από τα σύνορα στον Καναδά μέχρι την Τζόρτζια στο νότο. Όμως τι πραγματικά εννοούμε όταν λέμε Απαλάχια; Εννοούμε τον πολιτισμικό ορισμό της λέξης: τις επαρχιακές κοινότητες τεσσάρων πολιτειών, του Κεντάκι, της Δυτικής Βιρτζίνια, της Βιρτζίνια και του Τενεσί. Κοινότητες κυρίως λευκών με χαμηλό οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο, κοινότητες που έχουν ταυτιστεί με το στερεότυπο του βλάχου (redneck ή hillbilly), με το στερεότυπο των εθισμένων σε οπιούχα φάρμακα και κρυσταλλική μεθαμφεταμίνη, κοινότητες που περισσότερο προσεγγίζουν την άναρχη δόμηση της παραγκούπολης παρά τη συνηθισμένη έννοια των οργανωμένων μικρών πόλεων και χωριών. Κάθε στερεότυπο υπεραπλουστεύει και αφαιρεί την ανθρωπιά αυτού που περιγράφει. Όμως ας μη γελιόμαστε, οι κοινότητες στα Απαλάχια είναι σε μεγάλο βαθμό μέρη οπισθοδρομικά και στερημένα, μέρη από όπου κάποιος μονάχα φεύγει, μέρη που για κανέναν δεν αποτελούν προορισμό.
Αυτός είναι ο τόπος του οποίου την ιστορία θέλει να μας αφηγηθεί η Μπάρμπαρα Κίνγκσολβερ στο Ντίμον Κόπερχεντ, το τελευταίο πολυβραβευμένο μυθιστόρημά της. Η ίδια άλλωστε γεννήθηκε στο Κεντάκι και γνωρίζει καλά την περιοχή. Όμως ποιο είναι το αφηγηματικό εύρημα το οποίο επιλέγει ως όχημα για να πει την ιστορία της; Το εύρημα είναι η διασκευή ενός κλασικού μυθιστορήματος, το οποίο στην προκειμένη περίπτωση αυτό είναι το Ντέιβιντ Κόπερφιλντ του Τσαρλς Ντίκενς. Ο νεαρός πρωταγωνιστής και αφηγητής είναι ο Ντέμιαν Φιλντς, με το παρατσούκλι Ντίμον Κόπερχεντ (αν κάποιος ενώσει το πρώτο συνθετικό του Κόπερχεντ με το αληθινό του επώνυμο καταλήγει εύκολα στο «Κόπερφιλντ»). Ο πατέρας του έχει πεθάνει, η μητέρα του μπαινοβγαίνει σε κέντρα απεξάρτησης και ο ίδιος πηγαίνει από τη μία ανάδοχη οικογένεια στην άλλη, μεγαλώνει, ωριμάζει, κοινωνικοποιείται σε ένα αλλόκοτα ρευστό περιβάλλον, παίρνει χάπια και καπνίζει από τα δέκα του.
Όπως και στο κλασικό και εν πολλοίς αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Ντίκενς, η οπτική γωνία της αφήγησης είναι εκείνη ενός παιδιού που σιγά σιγά ενηλικιώνεται. Σε αυτό το φίλτρο συνυπάρχει η αθωότητα, τα όνειρα, οι ορμόνες και η σεξουαλική αφύπνιση, η ανακάλυψη ενός πληθωρικού και πολύπλοκου κόσμου, συνυπάρχει το παιδί, ο έφηβος και ο νεαρός άντρας. Είναι δηλαδή αυτό που συχνά αποκαλείται bildungsroman, ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης, διαμόρφωσης χαρακτήρα.
Επίσης, όπως και πολλά από τα μυθιστορήματα του Ντίκενς, είναι ένα κοινωνιολογικό και πολιτικό μυθιστόρημα που αποτυπώνει τις βάρβαρες συνθήκες της ανέχειας, της εγκατάλειψης, της άγνοιας, στην καρδιά της πιο πλούσιας και ισχυρής χώρας του κόσμου. (Αντίστοιχα, ο Ντίκενς εξέθετε στα έργα του τη ζούγκλα της αθλιότητας στον πυρήνα της πιο λαμπρής αυτοκρατορίας που είχε εμφανιστεί ποτέ).
Όμως η επιτυχία ή μη του βιβλίου εν τέλει εξαρτάται από τον πρωταγωνιστή του. Η ιστορία της δυτικής (και ιδιαίτερα της αγγλόφωνης λογοτεχνίας) έχει μια πλούσια παράδοση του νεαρού αφηγητή που φιλτράρει την ιστορία μέσα από μια πιο αντισυμβατική οπτική γωνία, συχνά μασκαρεμένη ως αφελή. Από τον Ντίκενς και τον Μαρκ Τουέην, μέχρι τον Σάλιντζερ (τον περίφημο Χόλντεν Κόλφιλντ στον Φύλακα της Σίκαλης) και τον Σολ Μπέλοου. Έτσι προκύπτει το αναγκαίο ερώτημα: είναι ο Ντίμον Κόπερχεντ άξιο τέκνο αυτής της παράδοσης; Ή πιο απλά: είναι αρκετά γνήσιος, απολαυστικός, ολοκληρωμένος χαρακτήρας ώστε να μπορεί να στηρίξει ένα τόσο μεγάλο σε έκταση μυθιστόρημα, ώστε να μπορεί να κρατήσει τον αναγνώστη μέχρι τέλους;
Η απάντηση είναι ναι. Ο Ντίμον είναι ζωντανός, σαρκαστικός και κυνικός, ανθεκτικός και ανθρώπινος ταυτόχρονα, γεμάτος χιούμορ και αξιοθαύμαστα στωικός παρά τις αναρίθμητες αναποδιές και τις αξιοθρήνητες συνθήκες στις οποίες ατύχησε να γεννηθεί. Η Κινγκσόλβερ βγαίνει κερδισμένη με το ρίσκο που πήρε επιλέγοντας να ποντάρει τόσα πολλά στον νεαρό αφηγητή της.
Επίσης είναι γεμάτος συναισθήματα και αρκετά συγκινητικός. Εδώ είναι ένα σχετικά λεπτό σημείο που σχετίζεται άμεσα και με τον ίδιο τον Ντίκενς. Τα έργα του Ντίκενς παραμένουν αγαπητά σε διαδοχικές γενιές εκατομμυρίων αναγνωστών εν πολλοίς λόγω της συγκίνησης που προσφέρουν, λόγω του πόσο συναισθηματικά φορτισμένα είναι. Όμως, οι επικριτές του Ντίκενς πάντα θεωρούσαν αυτό το στοιχείο ως μία από τις βασικότερες αδυναμίες του. Πίστευαν (και όχι αναίτια) ότι ο Ντίκενς είχε επενδύσει πολύ στο μελόδραμα που είναι μία δημοφιλής μεν αλλά σαφώς χαμηλότερης ποιότητας προσέγγιση λόγω του συναισθηματικού εκβιασμού που ασκεί στον αναγνώστη, έτσι ώστε τα συναισθήματα που προκαλεί να μην προκύπτουν οργανικά αλλά τεχνητά.
Άρα αφού η Κινγκσόλβερ επιχειρεί συνειδητά να μεταφέρει τον Ντίκενς στα Απαλάχια, δεν γίνεται να μην εστιάσει και στη συγκίνηση. Όμως πιστεύω ότι επιτυγχάνει σε αυτή τη δύσκολη άσκηση ισορροπίας. Θεωρώ ότι η συγκίνηση που προκύπτει, συχνά από την ίδια την αφήγηση και τις παρατηρήσεις του Ντίμον, είναι ουσιαστική χωρίς όμως να ξεπερνάει τα όρια του μελό (τουλάχιστον όχι κραυγαλέα).
Όμως είναι άδικο για την Κίνγκσολβερ να αγνοήσουμε τον εξαιρετικό θίασο των δευτερευόντων χαρακτήρων που πλαισιώνουν τον νεαρό της αφηγητή. Είναι αλήθεια ότι οι περισσότεροι εκ των χαρακτήρων είναι αλλόκοτοι, φλερτάροντας με τα όρια του γκροτέσκου. Όμως έτσι ήταν και οι χαρακτήρες του Ντίκενς, φιγούρες συχνά υπερβολικές που στόχευαν να αναδείξουν το θαυμαστό ανθρώπινο μωσαϊκό της αγγλικής κοινωνίας. Επιπρόσθετα, η Κίνγκσολβερ καταφέρνει να πλάσει τους χαρακτήρες της έτσι ώστε η εκκεντρικότητά τους να μην καπελώνει τη γνησιότητά τους, αφού ποτέ δεν ηχούν ψεύτικοι ή τεχνητοί.
Και μετά έχουμε να κάνουμε και με τη συστημική κριτική που ασκεί το μυθιστόρημα, η οποία είναι μεν εκκωφαντική αλλά και αρκετά συμβατική. Εδώ, είναι αλήθεια, η Κίνγκσολβερ έχει την ατυχία κακού συγχρονισμού. Εξηγούμαι: ένα από τα βασικά στοιχεία που πλαισιώνουν την πλοκή του έργου είναι το σκάνδαλο με την υπερβολική συνταγογράφηση και χρήση των οπιούχων φαρμάκων και ιδιαίτερα του περίφημου oxycontin, το οποίο θέρισε ολόκληρες κοινότητες στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όπως είναι λογικό, οι πρώτοι που πλήττονται από την εκτεταμένη κατάχρηση ενός ισχυρού ναρκωτικού είναι οι πιο αδύναμοι. Έχουμε δει άλλωστε στο παρελθόν πώς ισοπέδωσε τη μαύρη κοινότητα η χρήση του κρακ. Ποιοι θα μπορούσαν να είναι πιο αδύναμοι από τις κοινότητες των Απαλαχίων; Η μη λελογισμένη συνταγογράφηση του oxycontin διαδόθηκε σαν φωτιά σε ξερά κλαδιά στις περιοχές αυτές των εξαθλιωμένων ορεσίβιων.
Το πρόβλημα εδώ είναι ότι τα δύο προηγούμενα μόλις χρόνια είχαν κυκλοφορήσει σειρά από βιβλία, άρθρα και τηλεοπτικές σειρές γύρω από αυτό το φαινόμενο. Από αυτή την άποψη, δεν έχουν μείνει πολλά που να μπορεί να προσθέσει η Κίνγκσολβερ. Αιχμάλωτη του τάιμινγκ, αναγκάζεται να γράψει άλλο ένα κεφάλαιο σε ένα θέμα εν πολλοίς εξαντλημένο και σε κάθε περίπτωση κορεσμένο. Αυτό βεβαίως δεν αναιρεί την εγκυρότητα της κριτικής της ως προς το ευάλωτο και σε ορισμένες περιπτώσεις ανύπαρκτο κοινωνικό κράτος και τις πάσχουσες δομές υποστήριξης, ούτε και τις εύστοχες παρατηρήσεις της για μια κοινότητα σε μεγάλο βαθμό αόρατη και περιθωριοποιημένη, μία κοινότητα που όπως είναι λογικό έπεσε με τα μούτρα στον Τραμπ, επειδή αγνοήθηκε από όλους τους άλλους. Η Κίνγκσολβερ μας παρουσιάζει λεπτομερώς αυτό που πολλοί στην Αμερική αρνιόντουσαν ότι υπάρχει για πολλά χρόνια: τους εξαθλιωμένους, περιθωριοποιημένους λευκούς, τους οποίους χαρακτήριζαν «προνομιούχους» μόνο και μόνο λόγω του χρώματός τους.
Πρέπει να σημειώσω εδώ ότι η μετάφραση έχει κάποια προβλήματα, ιδιαίτερα λόγω της τάσης να μεταφράζονται κυριολεκτικά φράσεις από το πρωτότυπο, με αποτέλεσμα να υπάρχουν προτάσεις που στα ελληνικά στερούνται νοήματος.
Το μυθιστόρημα της Κίνγκσολβερ είναι μεγάλο σε έκταση, όπως και ο Ντέιβιντ Κόπερφιλντ άλλωστε, και είναι λογικό να κάνει κοιλιά σε μερικά σημεία. Όμως συνολικά το πρόσημο είναι αναμφίβολα θετικό. Εκτός από τους χαρακτήρες, πρωταγωνιστικούς και μη, εκτός από τον κοινωνικό σχολιασμό, και η ίδια του η πλοκή ποτέ δεν με άφησε αδιάφορο. Όπως και στην περίπτωση του Ντίκενς, πάντοτε ήθελα να μάθω τι θα γίνει παρακάτω, ποια θα είναι τελικά η εξέλιξη του νεαρού αφηγητή. Αυτό δείχνει ένα χαρισματικό αφηγηματικό ταλέντο.
