Ένα Ωμό Μουσείο. Μια πόλη που λειτουργεί ως ζωντανό έκθεμα. Καθαρό, γυμνό και κυρίως χωρίς φτιασίδια. Οι κάτοικοι, οι δρόμοι, τα εργοστάσια ακόμα και οι μυρωδιές, το ίδιο το αστικό τοπίο ενισχύει τη συλλογική μνήμη και ξεδιπλώνει κάθε σημείο της πόλης με εξωστρεφή προβολή. Μια σπουδαία ιστορία, βαθιά χαραγμένη στην ψυχή των κατοίκων, μια σχεδόν γονιδιακή κληρονομιά που στοιχειοθετεί την ουσία του σήμερα σε σχέση με το τότε.
Ο Γενικός Καλλιτεχνικός Διευθυντής της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, Μιχαήλ Μαρμαρινός, αναφέρει: «Πρόκειται εξαρχής για μια πόλη Ανεπιτήδευτη! Δεν έχει συναίσθηση της αξίας ή των μικτών αξιών που κουβαλάει επάνω της, τις κουβαλάει ωμές – άρα τις εκθέτει στον επισκέπτη χωρίς συναίσθηση ότι όντως εκτίθεται. Είναι ολόκληρη, λοιπόν, ένα ανεπιτήδευτο ωμό έκθεμα. Εμείς, που και που, προσθέτουμε μια ταπεινή περισχοίνιση στα ”εκθέματα”, για να βοηθήσουμε την αντίληψη να τα περάσει από το πρώτο επίπεδο της ζωής – της οντολογίας τους – στο επόμενο, στην αντίληψη της αναπόδραστης εκθεματικής υπόστασης και αξιολόγησής τους. Μα και τα έργα που επιτελούνται στον ευρύτερο δημόσιο χώρο έτσι θα συμπεριφερθούν τελικά και συνολικά: μετατρέποντάς την σε μια άτυπη ”Γλυπτοθήκη του εαυτού της” – η πόλη πια ως ένα Ωμό Μουσείο».
Η πόλη της Ελευσίνας λοιπόν, επανασυστήνεται στο ευρύ κοινό με την έκθεση «Μυστήριο_29 Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο», στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138. Ένα έργο – προάγγελος του προγράμματος της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης σε συνδιοργάνωση με το Μουσείο Μπενάκη, για τη θεατή και αθέατη ιστορία της Ελευσίνας. Εξερευνώντας το παρόν και το παρελθόν της Ελευσίνας, αυτό που σχηματικά αποκαλείται το «DNA» ή το συλλογικό Υποσυνείδητο του τόπου, το «Μυστήριο_29 Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο», υπό την επιμέλεια της αρχιτέκτονος – μουσειολόγου Ερατώς Κουτσουδάκη, επιχειρεί να ερμηνεύσει την πόλη ως Έκθεμα προσκαλώντας το κοινό σε μια διαδρομή στον πυρήνα της ύπαρξής της• από την αρχαιότητα και τους νεότερους χρόνους, στην παράδοση και την εσωτερική μετανάστευση, την προσφυγιά, τη βιομηχανική ανάπτυξη, την πολύπαθη εργασιακή πραγματικότητα, τη σχέση της πόλης με τις τέχνες και τον Αισχύλο, του οποίου είναι γενέτειρα, στους ανθρώπους αλλά και τις κοινότητες που τη συνθέτουν.
Ο σχεδιασμός της έκθεσης «Μυστήριο_29 Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο» κινείται σε τρία επίπεδα: το πρώτο ακολουθεί τη λογική των cabinets of curiosities της ιταλικής Αναγέννησης. Τιμώντας τους Ελευσίνιους συλλέκτες που διασώζουν τα τεκμήρια του παρελθόντος της πόλης τους, κάνει μια νύξη στην απαρχή της μουσειακής πράξης. Μοναδικά ντοκουμέντα και εκθέματα, μέρος των οποίων ανήκει στις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη και παρουσιάζεται σπάνια ή για πρώτη φορά στο κοινό, μαζί με καθημερινά αντικείμενα συναισθηματικής αξίας.
Το δεύτερο επίπεδο, μέσα από μια σειρά ομιλούντων πορτρέτων, τοποθετεί σε ρόλο ξεναγού στην έκθεση σημαίνοντα πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας, καθώς και άλλα, που έχουν άρρηκτα συνδέσει τη ζωή τους με την Ελευσίνα. Το τρίτο επίπεδο αναδεικνύει επώνυμες καταγραφές όψεων και στιγμών της πόλης. Λιθογραφίες περιηγητών του 18ου και 19ου αιώνα και ιστορικές αποτυπώσεις σημαντικών διεθνών φωτογράφων συνομιλούν με έργα σύγχρονων Ελλήνων φωτογράφων που απαθανατίζουν όψεις της, ενώ φευγαλέα περνούν από μπροστά μας παλαιότερες ιστορίες των κατοίκων, μέσα από τις προσωπικές τους φωτογραφικές συλλογές. Οι καταγραφές, όμως, περιλαμβάνουν και λόγια που γράφτηκαν για την Ελευσίνα από σπουδαίους στοχαστές, ποιητές και λογοτέχνες της παγκόσμιας διανόησης, συνομιλώντας με εκθέματα και μνήμες, αναδεικνύοντας σύγχρονα και παλαιότερα μυστήρια της πόλης. Με το βλέμμα στραμμένο στον ρόλο της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023, στο κέντρο της έκθεσης δεσπόζει μια στοά, ένας τόπος για τα κρυφά και τα κρυμμένα της πόλης, την παγκόσμια και διαχρονική επιρροή της.
Μια έκθεση με αρχή, μέση και τέλος. Με παρελθόν, παρόν και μέλλον. Μια ολοκληρωμένη αφήγηση της ιστορίας της Ελευσίνας που αποδίδεται με μια μορφή διήγησης από την ίδια την πόλη. Μια έκθεση που σε κάνει να χάνεσαι μέσα σε αυτή, ο χρόνος να περνάει και εσύ ακόμα να ανακαλύπτεις. Μια δουλειά υπόδειγμα μουσειολογικής μελέτης και εκθεσιακού σχεδιασμού. Λιτή προσέγγιση με έμφαση στην ουσία και με σύγχρονες επιμελητικές τεχνικές που βοηθούν τον επισκέπτη να περιηγηθεί με άνεση στο χώρο και να τοποθετηθεί σε μια συνθήκη κρυμμένου θησαυρού. Σε κάθε σημείο που πέφτει το μάτι, κάτι διαφορετικό σου κεντρίζει το ενδιαφέρον να προχωρήσεις παρακάτω και σου δίνει μια πρωτόγνωρη ελευθερία κινήσεων.
Η αφήγηση της έκθεσης εκτυλίσσεται σε πέντε άξονες, που αναπτύσσονται ταυτόχρονα σαν τις έλικες του DNA. Τα αναγεννησιακά «δωμάτια των αλλόκοτων θαυμάτων», όπου συγκεντρώνονται σπάνια ντοκουμέντα μαζί με καθημερινά αντικείμενα συναισθηματικής αξίας, τα ομιλούντα πορτρέτα Ελευσινίων και άλλων προσώπων, που έχουν συνδέσει άρρηκτα τη ζωή τους με την Ελευσίνα λειτουργούν σε ρόλο ξεναγών ή οικοδεσποτών. Μια κατά τη γνώμη μου εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσθήκη ανάλαφρου διαδραστικού στοιχείου στην έκθεση που ζωντανεύει την περιήγηση σε αυτή με τρόπο καθόλα ευχάριστο. Οι φωτογραφικές αποτυπώσεις της Ελευσίνας, που ξεκινούν από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα, φέρνουν το παρελθόν στο μέλλον και αντίστροφα. Μια ανθολογία παραθεμάτων λογοτεχνικών αποσπασμάτων, περιηγητικών σημειώσεων και ποιημάτων με πυρήνα αναφοράς την Ελευσίνα, που ταξιδεύουν το κοινό στα τοπία και τους καταγωγικούς της μύθους. Ένα στοιχείο που το βρήκα απόλυτα συμβατό με την εκθεσιακή δομή, που έρχεται και συμπληρώνει την αφήγηση και ενισχύει τη συνθήκη. Ένα παιχνίδι κλίμακας μέσα από χάρτες που ενώνει την Ελευσίνα, την Ελλάδα και την Ευρώπη σε ένα κοινό σώμα.
Η έκθεση διαρθρώνεται σε 12 ενότητες με τον πυρήνα της να αναπτύσσεται ως μια Στοά, με σαφή αναφορά στον τελεστηριακό χαρακτήρα του μύθου της πόλης. Εντός της ανακαλύπτουμε την Ελευσίνα ως προσκυνηματικό τόπο, τον Μύθο που εμπνέει ως σήμερα και τα τέκνα που γέννησε ή υποδέχθηκε, από τον Αισχύλο ως τον Καζαντζίδη.
Οι θεματικές ενότητες
Οι κύριες θεματικές ενότητες της έκθεσης ξεκινούν από το παρελθόν και την Ελευσίνα ως ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά κέντρα του αρχαίου κόσμου, τα Ελευσίνια Μυστήρια, στη συνέχεια την πόλη κατά τη Ρωμαϊκή εποχή και την καταστροφή της από τον Αλάριχο το 395 μ.Χ.. Έκτοτε κατοικείται σποραδικά, περνώντας στην αφάνεια. Για τους επόμενους αιώνες, μαρτυρίες πολλών περιηγητών αναφέρουν τη Λεψίνα ως ένα χωριό λίγων φτωχών αγροτόσπιτων ανάμεσα στα διάσπαρτα αρχαία ερείπια. Η Λεψίνα αρχίζει να αποκτά χαρακτηριστικά μικρής πόλης προς το τέλος του 19ου αιώνα, οπότε και εμφανίζονται οι πρώτες εργοστασιακές μονάδες, μερικές αστικές κατοικίες και ο πολεοδομικός της σχεδιασμός. Στο τέλος του 19ου αιώνα η πόλη περνά από την αγροτική στη βιομηχανική και αστική φάση. Ο 20ός αιώνας βρίσκει την Ελευσίνα εργατούπολη, περιστοιχισμένη από βαριά βιομηχανία.
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ελευσίνα αριθμεί περί τους 1.500 κατοίκους. Ο πληθυσμός υπερδιπλασιάζεται με την έλευση προσφύγων από τη Μικρά Ασία, το 1922. Η λειτουργία των εργοστασίων απαιτεί μεγάλους πληθυσμούς εργατικού δυναμικού, για τον λόγο αυτό παρατηρείται σημαντική εσωτερική μετανάστευση. Μέχρι το τέλος της δικτατορίας, το Θριάσιο Πεδίο έχει μετατραπεί σε πλήρη βιομηχανική ζώνη, ενώ εμφανέστατα είναι και τα περιβαλλοντικά προβλήματα εξαιτίας της βιομηχανίας. Η αποβιομηχάνιση από τη δεκαετία του ’80 και μετά αλλάζει εκ νέου την πόλη, με υψηλή ανεργία και ανενεργά βιομηχανικά κελύφη, η οποία βρίσκει στον πολιτισμό μια κάποια νέα διέξοδο.
Σήμερα όλες σχεδόν οι ιστορικές βιομηχανίες της α’ φάσης είναι ανενεργές και τα κελύφη τους χρησιμοποιούνται συστηματικά ή μη για δράσεις πολιτισμού. Παρατηρείται, ωστόσο, σχετικά μικρής έντασης αποβιομηχάνιση της περιοχής, με την ενδοχώρα του Θριάσιου Πεδίου να αποτελεί βασικό διαμετακομιστικό κέντρο.
Το 1975 ιδρύεται ένας νέος πολιτιστικός θεσμός, τα «Αισχύλεια». Αρχικός σκοπός του είναι η προβολή του έργου του Ελευσίνιου τραγικού ποιητή Αισχύλου, η προβολή της πόλης και της ιστορίας της και εν τέλει η πολιτιστική αναγέννηση της πληγωμένης από τη βιομηχανία και την αποβιομηχάνιση Ελευσίνας.
Το τελευταίο μέρος της έκθεσης είναι αφιερωμένο σε μια σειρά παραγόντων που μετατρέπουν τους κατοίκους ενός τόπου σε κοινότητα. Τέτοιοι είναι ο τοπικός αθλητισμός, ο τοπικός Τύπος, οι αγώνες και οι διεκδικήσεις για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Στην περίπτωση της Ελευσίνας, τον πρώτο λόγο είχαν, φυσικά, οι αγώνες για καλύτερες περιβαλλοντικές συνθήκες, καθώς και η κοινωνία των πολιτών, ο εθελοντισμός και οι μηχανισμοί φιλανθρωπίας.
Μια έκθεση που προσεγγίζει το θέμα με απόλυτο σεβασμό και εκ βαθέων μελέτη. Είναι σημαντικό να αφεθείς σε αυτή και θα σε οδηγήσει εκείνη στο επόμενο βήμα. Μια σειρά πραγμάτων που συνθέτουν αυτό που αναζητούμε σε μια έκθεση: πρόσληψη γνώσης, ιστορικό πλαίσιο, διάδραση, σύγχρονες αλλά και κλασικές επιμελητικές τεχνικές, αρχή μέση και τέλος (όπως ο κάθε επισκέπτης το ορίζει), ανάλαφρα σημεία που ξεκουράζουν το βλέμμα και το μυαλό και φυσικά συναίσθημα. Μια έκθεση που ενεργοποιεί τα βασικά της αιτήματα, επανασυστήνει την Ελευσίνα και τους ανθρώπους της στο ευρύ κοινό, ανοίγει την πόρτα στην Ευρώπη και την πολιτιστική πρωτεύουσά της και φέρνει με μαεστρία το παρελθόν στο παρόν και το παρόν στο μέλλον.
H επιμελήτρια Eρατώ Κουτσουδάκη μάς μιλά για το Ωμό μουσείο, για τους «ανθρώπους κλειδιά», για το δίπολο μνήμη – πόλη και το ποια είναι τελικά η Ελευσίνα ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης:
Πείτε μας λίγα λόγια για τον τίτλο της έκθεσης;
Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο. Γιατί ωμό; Γιατί οι ιστορίες (που αφηγούνται τα εκθέματα, οι άνθρωποι, οι χάρτες, τα λόγια στην έκθεση) είναι όλες εκεί, στους δρόμους, τις πλατείες, τα εργοστάσια, την παραλία και τα βουνά της πόλης, τη μνήμη και τη λήθη των κατοίκων, στη διάθεση του επισκέπτη – περιηγητή που έχει τα μάτια και τα αυτιά του ανοικτά για να τα συναντήσει και μαζί να συναντήσει τα σύγχρονα μυστήρια της Ελευσίνας. Αλλά επίσης ωμό επειδή για κάποια από τα εκθέματα που παρουσιάζονται δεν έχει μεσολαβήσει η απομάγευση της μουσειοποίησής τους. Πολλά από αυτά είναι «νωπά» υπό την έννοια ότι θα μπορούσαν να θεωρηθούν μη-εκθέματα από κάποιους, ενώ άλλα είναι «αδρά»: με λειψή τεκμηρίωση, αφήνοντας χώρο στο μυστήριο και στην επανερμηνία τους από τον ερευνητή του μέλλοντος. Η Ελευσίνα, με τα 3.500 χρόνια ιστορίας, όλα ορατά στο σώμα της πόλης, είναι ένα ανοικτό μουσείο. Και επειδή είναι ανεπιτήδευτη, είναι και ωμή.
Μιλήστε μας για τα σημεία κλειδιά της έκθεσης που αφορούν στην πόλη της Ελευσίνας από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.
Δεν υπάρχουν σημεία – κλειδιά. Υπάρχουν άνθρωποι – κλειδιά! Και είναι οι οικοδεσπότες / ξεναγοί που στέκουν στις μεγάλες οθόνες της έκθεσης, υποδέχονται τους επισκέπτες και τους μιλούν (σχεδόν) κατ’ ιδίαν. Πρόκειται για Ελευσινίους ή ανθρώπους που άρρηκτα έχουν συνδέσει τη ζωή τους με την Ελευσίνα και που τους συνδέει κάτι ιδιαίτερο με τη θεματική που παρουσιάζουν, υποκειμενικά και επώνυμα. Πριν μου ανατεθεί η επιμέλεια της έκθεσης, είχα την τύχη να γνωρίζομαι με αρκετούς από αυτούς, να έχω την εμπιστοσύνη τους και να με τιμά η φιλία τους. Για εμένα αυτοί οι άνθρωποι, οι τόσο μα τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους, είναι η σύγχρονη Ελευσίνα. Ήθελα λοιπόν να βρω έναν τρόπο να τους συστήσω και στους επισκέπτες.
Όσον αφορά στα εκθέματα, αυτά λειτουργούν παραδειγματικά, συμπληρωματικά, δηλαδή ως ψηφίδες ενός πάζλ και βέβαια μεμονωμένα – το καθένα συμπυκνώνει ένα μικρό Μυστήριο. Ας επιλέξει κάθε επισκέπτης τί τον κινητοποιεί και τί τον συγκινεί. Ποια είναι τα δικά του κλειδιά.
Μιλήστε μας για το δίπολο μνήμη – πόλη και πώς αυτό αποδίδεται στην έκθεση.
Είναι εντυπωσιακά ανεξάντλητο αυτό το δίπολο… Κάθε πόλη έχει, όπως λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, έναν χάρτη, αυτόν τον πολεοδομικό, που ξέρουμε όλοι, που τον έχουμε στα κινητά μας, που τον βλέπουμε τυπωμένο, που τον βρίσκουμε και στην έκθεση, έχει όμως και έναν άλλο χάρτη, αυτόν της μνήμης. Είναι εξάλλου η κεντρική ιδέα της εμβληματικής του παράστασης «Εθνικός ΄Υμνος». Κάθε σημείο, κάθε σταυροδρόμι, κάθε κτίριο, κάθε τοπόσημο, κάθε τοπίο, φέρει εντός του και εντός μας μνήμες επίσημες και μνήμες προσωπικές. Μια διαδήλωση, μαζί και ένα χωρισμό. Μια παιδική ανάμνηση ή ένα ιστορικό γεγονός. Και για τον καθένα ο χάρτης αυτός είναι προσωπικός και διαρκώς επαναπροσδιοριζόμενος εντός του. Στην έκθεση η μνήμη κινείται μεταξύ δύο πόλων.
Ο πρώτος αφορά στην ιστορική αφήγηση των γεγονότων, μέσα από τα κείμενα τεκμηρίωσης (λεζάντες αντικειμένων, κείμενα ενοτήτων κ.λπ.). Ο δεύτερος στοχεύει απευθείας στο συναίσθημα και χρησιμοποιεί ως αγωγούς παραθέματα από την παγκόσμια ποίηση και λογοτεχνία, δημιουργών που έχουν επισκεφθεί την Ελευσίνα τους τελευταίους δυόμιση αιώνες και έχουν αποτυπώσει τις σκέψεις τους γι΄ αυτήν, καθώς επίσης και μια κινηματογραφικής υφής προβολή φωτογραφιών από ιδιωτικά αρχεία, καθημερινών στιγμών Ελευσιναίων, των τελευταίων 100 χρόνων. Το τελευταίο αποτελεί και ένα σχόλιο περί του φευγαλέου του περάσματός μας επάνω στη μακρά ιστορική διάρκεια του σώματος μιας πόλης. Τέλος, η επιλογή ορισμένων τεκμηρίων εντός των προθηκών έγινε για να ερεθίσει τη μνήμη και το συναίσθημα. Τη μνήμη των κατοίκων της Ελευσίνας, τη μνήμη των εργαζομένων στην Ελευσίνα, τη μνήμη των επισκεπτών της Ελευσίνας.
Ποια είναι λοιπόν η Ελευσίνα, η πόλη που ξανασυστήνεται στο ευρύ κοινό – η Ελευσίνα ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης;
Η Ελευσίνα παίρνει για τον καθένα το σχήμα που επιλέγει να της δώσει. Είναι πολλά πράγματα και σίγουρα για τον καθένα είναι κάτι άλλο. Σίγουρα όμως είναι μια πόλη σε κρίσιμη στη «ζωή» της στιγμή και εξαιτίας του τίτλου της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, αλλά όχι μόνο πιστεύω. Είναι μια πόλη με ορατές πληγές, με ορατές αρετές, όσο και με αόρατα, δυσδιάκριτα μυστήρια που τη βασανίζουν και την ανυψώνουν. Αν ένα είναι το κύριο χαρακτηριστικό της, είναι ότι δεν δείχνει, ως κοινωνικό σώμα και ως φυσικό και δομημένο περιβάλλον, να έχει συναίσθηση αυτού του πολυσυλλεκτικού πλούτου, εκτίθεται στα μάτια αυτού που θέλει να δει, ανεπιτήδευτη. Και γι’ αυτό, όπως πρώτος έχει παρατηρήσει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ωμή.
