Η Αγία Γραφή… αλλιώς

Kείμενο: Τώνια Καράογλου

Το Mistero Buffo (1969) του Dario Fo είναι ένα ιδιότυπο σπονδυλωτό έργο, μία συρραφή τόσων πολλών σκηνών που του απαγορεύει να παιχτεί ολόκληρο σε μία κανονικής διάρκειας παράσταση – με τέτοια αυτοτέλεια όμως που τους επιτρέπει να απομονωθούν κατά σκηνοθετική βούληση. Αυτό έκανε λοιπόν ο Θωμάς Μοσχόπουλος, που επέλεξε μερικές από τις σκηνές του έργου για την ομώνυμη παράσταση που ανέβασε με τη νεοσύστατη ομάδα Επτάρχεια στο θέατρο Θησείον.

Ο τίτλος του έργου, αινιγματικός και μάλλον παραπληνητικός για τους περισσότερους, αποκρυπτογραφείται εύκολα μόνο από τους «ειδικούς» του θεάτρου: «buffο», δηλαδή κωμικό, αστείο / «μυστήριο», δηλαδή το θέατρο που αναπτύχθηκε κατά το Μεσαίωνα στους κόλπους της Εκκλησίας με θρησκευτικό περιεχόμενο, αντλημένο από τα επεισόδια της Αγίας Γραφής. Το δέος που δημιουργούσαν στους πιστούς η «ζωντανή» αναπαράσταση του Θείου δράματος και οι διδακτικές σκηνές από την Κόλαση και τον Παράδεισο αποδείχθηκε για την Εκκλησία ένα αποτελεσματικό εργαλείο προς την ενδυνάμωση της χριστιανικής πίστης και την προσέλκυση οπαδών. Οι πληροφορίες αυτές παρατίθενται και στην παράσταση από τους ηθοποιούς, εν είδει εισαγωγής, μαζί με άλλα ιστορικά στοιχεία και πληροφορίες, από τα οποία χρειάζεται να απομονωθούν δύο: το γεγονός ότι, με την πάροδο των αιώνων, προστέθηκαν στις παραστάσεις εμβόλιμα κωμικά επεισόδια, με θρησκευτικό περιεχόμενο κι αυτά, στα οποία έπαιζαν οι πλανόδιοι γελωτοποιοί και θεατρίνοι και το ότι τα μυστήρια είναι μέρος της μεγάλης παράδοσης του λαϊκού, προφορικού θέατρου, το οποίο καταγράφηκε κάποια στιγμή και διασώθηκε έστω αποσπασματικά.

Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά καθορίζουν το εγχείρημα του Fo: το Mistero Buffo προέκυψε ως αποτέλεσμα μελέτης των σωζόμενων κειμένων του λειτουργικού δράματος, τα οποία και εμπλούτισε, ανασύνθεσε ή και ξαναέγραψε προς εκπλήρωση του σταθερού στόχου της δραματουργίας του: την καυστική, σαρκαστική και απογυμνωτική τομή της –κάθε είδους– εξουσίας μέσα από ένα θέατρο «απλό», λαϊκό, άμεσο, κωμικό. Στο Mistero Buffo βλέπουμε την Αγία Γραφή αλλιώς: ηθολογίες, παραβολές, διδακτικά επεισόδια, γνωστά επεισόδια από τη ζωή του Χριστού (ο Γάμος στην Κανά, ο Μυστικός Δείπνος, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Σταύρωση) παρουσιάζονται από την πλευρά των καθημερινών, λαϊκών ανθρώπων που αναμετρούν το μικρό τους ανάστημα με το μυστηριώδες μεγαλείο του Θείου. Με το καθηλωτικό, αναρχικό, σαρωτικό του χιούμορ, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί βλάσφημο από τους «γνωστούς αγνώστους» κάθε εποχής, ο Fo δεν αφήνει τίποτα όρθιο, αλλά τελικά, φέρνοντας τα Θεία πρόσωπα κοντά στο ανθρώπινο μέτρο, εμφυσά, θεωρώ, περισσότερη πίστη μέσα μας απ’ ό,τι οι πρακτικές της επίσημης Εκκλησίας.

Ταυτόχρονα, το έργο είναι ένας ύμνος στον πρωτεργάτη του θεάτρου, τον ηθοποιό. Γραμμένο σαν μονόλογος, δηλαδή για έναν μόνο ηθοποιό (!), και με την υπόδειξη να παίζεται χωρίς σκηνικά, κοστούμια και φώτα, απαιτεί μεγάλη υποκριτική μαεστρία. Στοιχείο που είχε με το παραπάνω η παράσταση του Θωμά Μοσχόπουλου: μία παράσταση «γυμνού» θεάτρου, χωρίς σκηνικά, χωρίς μουσική, με ελάχιστα, μάλλον μηδαμινά κοστούμια (χαρακτηριστικό το πολύχρωμο καπέλο του γελωτοποιού με τα κουδουνάκια ως κοινό αξεσουάρ των ηθοποιών), που έβαλε στο κέντρο της τον ηθοποιό σε μία επίδειξη δεξιοτεχνίας. Μπορεί ο Μοσχόπουλος να μην αποτόλμησε την ανάθεση του έργου σε έναν μόνο υποκριτή, όμως το βάρος που έπεσε στους έξι ηθοποιούς της παράστασης δεν ήταν καθόλου ελαφρύ. Οι Άννα Καλαϊτζίδου, Άννα Μάσχα, Κώστας Μπερικόπουλος, Αργύρης Ξάφης, Θάνος Τοκάκης και Γιώργος Χρυσοστόμου ανέλαβαν να ενσαρκώσουν με συνεχείς μεταμορφώσεις ύφους, λόγου και συναισθήματος, κάποιες φορές σε ομαδικές σκηνές αλλά κυρίως ατομικά, τους πολλαπλούς ρόλους των επιμέρους επεισοδίων, χτίζοντας ένα θέαμα που δικαίως μπορεί να χαρακτηριστεί ως γιορτή της θεατρικής τέχνης.

Επιπλέον, ο Μοσχόπουλος θέλησε να προσδώσει στην παράστασή του κάτι από τον αυθόρμητο και αυτοσχέδιο χαρακτήρα των λαϊκών, υπαίθριων μορφών θεάτρου που ενέπνευσαν το έργο του Fo. Έτσι στέγασε την παράσταση σε ένα χώρο που επιτρέπει την εγγύτητα ηθοποιών-θεατών, προετοίμασε περισσότερες σκηνές από όσες παρουσιάζονται τελικά, ώστε κάθε φορά να επιλέγονται άλλες και έτσι κάθε παράσταση να είναι διαφορετική, και ανέθεσε τη διευκρινιστική προς τους θεατές εισαγωγή για τα θρησκευτικά μυστήρια σε διαφορετικό ηθοποιό κάθε βράδυ. Το αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι μία παράσταση άμεση, ξεκαρδιστική, συγκινητική, και σε στιγμές άκρως λυτρωτική.

Παρ’ όλα αυτά, μου έλλειψε το «γιατί» πίσω από το συγκεκριμένο ανέβασμα, ο σκηνοθετικός στόχος όσον αφορά το ιδεολογικό βάρος του έργου. Κι αν η απάντηση στο ερώτημα «γιατί αυτό το έργο τώρα» μπορεί να δοθεί με σχετική ευκολία, είναι χάρη στο έργο, που διαθέτει αφοπλιστική θεατρικότητα και διαχρονικότητα (και ίσως θα λέγαμε ότι μιλάει «από μόνο του») και, φυσικά, χάρη στους ηθοποιούς, που δεν θα μπορούσαν να το έχουν υπηρετήσει καλύτερα. Το Mistero Buffo όμως δεν φαίνεται να είναι απλώς μία αντικληρική σάτιρα, αλλά ένα έργο λιτό και σύνθετο μαζί, με πολιτικές, κοινωνικές και υπαρξιακές προεκτάσεις, λαϊκό και θεατρικό (στον αντίποδα του ελιτίστικου και εγκεφαλικού), ένα έργο ζωής για τον Fo, στο οποίο επανερχόταν για χρόνια και όπου συμπυκνώνεται η ουσία της καλλιτεχνικής του δημιουργίας. Χρειάζεται λοιπόν, κατά τη γνώμη μου, μία σκηνοθεσία που θα κατευθύνει με κάποιον τρόπο τις ιδεολογικές του παραμέτρους ώστε να αναδειχθούν πέρα και πάνω από το σπαρταριστό χιούμορ. Ο Μοσχόπουλος από την πλευρά του μου έδωσε την εντύπωση ότι επέλεξε να μείνει στην «αφάνεια», ότι έδωσε το έργο στη διάθεση του θεατή αφήνοντας τις όποιες σκέψεις ή αναγωγές στην κρίση και πρόσληψή του, χωρίς να οργανώσει τις δικές του σε μία συντεταγμένη σκηνοθετική γραμμή. Αναγνωρίζω ότι αυτό μπορεί να προέκυψε από επιλογή, ώστε να υπηρετηθεί ο χαρακτήρας του λαϊκού θεάτρου που ορίζεται από την καθηλωτική κυριαρχία του ηθοποιού και την απουσία οποιασδήποτε σκηνοθετικής άποψης, αλλά εμένα με άφησε με μία αίσθηση ανικανοποίητου, που δεν αναιρεί πάντως τη σπουδαιότητα –ούτε κυρίως τον μόχθο– του όλου εγχειρήματος.

Η θεατρική παράσταση “Μistero Buffo” παίζεται για δεύτερη χρονιά στο θέατρο Θησείον από τις 23 Οκτωβρίου.