Ο Πόε είναι αναμφισβήτητα από τους σημαντικότερους διηγηματογράφους όλων των εποχών καθώς και ένας από τους συγγραφείς με την μεγαλύτερη επιρροή στον δέκατο ένατο αιώνα. Στην Ευρώπη, η μετάφραση των έργων του στα γαλλικά από τον Μπωντλαίρ και κατόπιν η προβολή του από τους Γάλλους συμβολιστές, τον κατέστησε σύντομα γνωστό και σεβαστό τόσο στο αναγνωστικό κοινό όσο και στην διανόηση. Στη γενέτειρά του Αμερική όμως έπρεπε να περάσει πάνω από ένας αιώνας προκειμένου να γίνει (εν μέρει) αποδεκτός από τους κριτικούς και την λογοτεχνική κοινότητα, αν και παρέμενε ο πιο δημοφιλής συγγραφέας μετά τον Μαρκ Τουέην.
Οι λόγοι είναι πολλοί και ποικίλοι. Αφ’ ενός η νοσηρότητα πολλών έργων του Πόε τον καθιστούσε αλλόκοτο στα μάτια πολλών συντηρητικών Αμερικανών, οι οποίοι θεωρούσαν τα διηγήματά του σαν αποτελέσματα παραληρημάτων από αλκοόλ, ναρκωτικά και άσωτη ζωή. Παράλληλα, η αδιαφορία του Πόε προς τον μοραλισμό των μεγάλων «υπερβατικών» της Νέας Αγγλίας (Χόθορν, Έμερσον, Θόρω), τον έκαναν κόκκινο πανί για τους ακαδημαϊκούς της εποχής. Οι μεγάλοι συγγραφείς της Νέας Αγγλίας θεωρούνταν (και ήταν) οι στυλοβάτες της νέας Αμερικής, οι θεμελιωτές του νέου πολιτισμού που θα εξέφραζε το νεοσύστατο κράτος. Τα έργα τους κατά προέκταση περιείχαν συγκεκριμένα ηθικά μηνύματα που αποσκοπούσαν στην καλλιέργεια αυτού του νέου πολιτισμικού ρεύματος, μηνύματα που εξέφραζαν τις προοδευτικές ιδεολογικές και πολιτικές τους πεποιθήσεις.
Όμως ο Πόε ήταν ένας πρωτοπόρος φορμαλιστής και αδιαφορούσε για την πολιτική. Δεν πίστευε στα ηθικοπλαστικά μηνύματα, ούτε και είχε σαν προτεραιότητα τη διαμόρφωση μιας εθνικής συνείδησης. Τα έργα του είχαν ένα διεθνή χαρακτήρα και δεν κατέγραφαν ιδιαίτερα τη σύγχρονη Αμερικάνικη πραγματικότητα. Ο Πόε ενδιαφερόταν κυρίως για το ύφος της γραφής, για τη φόρμα, κάτι που ήταν αδιανόητο για την εποχή. Η πεζογραφία ακόμη θεωρείτο είτε ψυχαγωγικό προϊόν είτε μέσο έκφρασης συγκεκριμένων πολιτικών απόψεων. Η αίσθηση ύφους του Πόε θεωρούταν παρατραβηγμένη.
Παράλληλα, όποιος αντιτεινόταν στους υπερβατικούς που έγιναν σύντομα ιδιαίτερα δημοφιλείς στην ακαδημαϊκή κοινότητα, έκανε σοβαρό σφάλμα καριέρας. Έτσι, ο Πόε αν και διαβαζόταν από τον λαό, είχε περιθωριοποιηθεί από τους κριτικούς της εποχής, οι οποίοι θεωρούσαν τη φαντασία του υπερβολική και αρρωστημένη.
Δεν έχει όμως παρά να ρίξει κανείς μια σύντομη ματιά στο έργο του Πόε για να συνειδητοποιήσει την τεράστια επιρροή του στην εξέλιξη της πεζογραφίας. Τα διηγήματά του αποτελούν την κορύφωση του έργου του και διαμόρφωσαν ριζικά διάφορα είδη λογοτεχνίας που σήμερα θεωρούμε δεδομένα.
Σε ορισμένα συναντάμε θέματα επιστημονικής φαντασίας που προοιωνίζουν τον Ιόυλιο Βερν. Άλλα (κυρίως οι περίφημες ιστορίες του ντετέκτιβ Ντυπόν) εισάγουν το είδος της αστυνομικής λογοτεχνίας μισό και πλέον αιώνα πριν από τον Κόναν Ντόυλ. Τα επηρεασμένα από τον γερμανικό ρομαντισμό διηγήματα γοτθικού τρόμου («Η πτώση του οίκου των Άσερ», «Ουίλιαμ Ουίλσον», «Το πηγάδι και το εκκρεμές») είναι μεταξύ των πιο διάσημων του είδους παγκοσμίως, ενώ υπάρχουν και αρκετά διηγήματα που αν και δύσκολα οριοθετούνται, επιδεικνύουν παρά ταύτα την αξιοθαύμαστη φαντασία του και εκφράζουν το πνεύμα της εποχής των ανακαλύψεων («Χειρόγραφο σ’ ένα μπουκάλι», «Κάθοδος στο Μάελστρομ»).
Το διήγημα που επέλεξα είναι «Το πηγάδι και το εκκρεμές» (1842), κι αυτό διότι αφ’ ενός αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα της εφαρμογής της θεωρίας του Πόε περί «ενότητας της εντύπωσης», και αφ’ ετέρου χαρακτηρίζεται τόσο υφολογικά όσο και εννοιολογικά από τις βασικές αρχές, τα βασικά θέματα που θίγει ο Πόε στα έργα του.
Η ιστορία είναι αρκετά απλή. Ο ανώνυμος αφηγητής είναι φυλακισμένος από τους ιεροεξεταστές σε κελί του Τολέδο. Το κελί αυτό είναι ιδιόμορφο και περιλαμβάνει σαν αντικείμενα βασανισμού και εκφοβισμού ένα βαθύ πηγάδι στο κέντρο και ένα εκκρεμές που στην άκρη του έχει μια κοφτερή λάμα και το οποίο σταδιακά κατεβαίνει προς το δεμένο σώμα του αφηγητή. Η περιγραφή του ψυχολογικού τρόμου του αφηγητή μέσα στο σκοτεινό κελί είναι ανατριχιαστική και εντείνεται από τους παρακάτω παράγοντες: κατ’ αρχήν ο αφηγητής δεν μπορεί να επικοινωνήσει με κανέναν, αφού στο διήγημα δεν εμφανίζεται δεύτερος χαρακτήρας, άρα η απομόνωσή του είναι απόλυτη.
Δεύτερον, δεν μας αναφέρει καν τον λόγο της καταδίκης του από την Ιερά Εξέταση. Έστω κι αν γνωρίζουμε ότι οι ιεροεξεταστές εκτελούσαν χωρίς ουσιαστικό λόγο, τα φρικτά ψυχολογικά βασανιστήρια στα οποία υποβάλλεται ο ανώνυμος αφηγητής χωρίς την παραμικρή κατηγορία, φέρνουν στο μυαλό τον Τζόζεφ από την «Δίκη» του Κάφκα, και εντείνουν το παράλογο του τρόμου.
Τέλος, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο όλων, είναι ότι ο αφηγητής καταγράφει με απίστευτη ψυχραιμία και λεπτομέρεια όλες τις παραμέτρους της φυλάκισής του, κάθε έκφανση των συναισθημάτων του, θέλοντας έτσι να εξαντλήσει την δύναμη της λογικής του και τα όρια της αντίληψής του. Μέσα στο απόλυτο σκοτάδι προσπαθεί να υπολογίσει το εμβαδόν του κελιού του, υπολογίζει τον ρυθμό που το εκκρεμές κατεβαίνει καθώς και το τόξο της ταλάντευσής του, κρατιέται όσο πιο πολύ μπορεί από την λογική του προκειμένου να αποφύγει την κάθοδο στην τρέλα και την παράνοια, και αυτό είναι ένα επιπλέον στοιχείο που τονίζει την ψυχολογική απειλή.
Η «ενότητα της εντύπωσης», στην προκειμένη περίπτωση επιτυγχάνεται απόλυτα και απέριττα. Ο Πόε επέμενε ότι στα σύντομα διηγήματα δεν πρέπει να υπάρχουν αποπροσανατολισμοί ή παρακάμψεις. Αυτό το επιτυγχάνει αρχικά με την απουσία οποιουδήποτε δευτερεύοντος χαρακτήρα. Ο μοναδικός χαρακτήρας είναι ο ανώνυμος αφηγητής, μέσα από τον οποίο φιλτράρεται ολόκληρη η ιστορία. Άρα η απόλυτη υποκειμενικότητα (χαρακτηριστικό του ρομαντισμού) του αφηγητή δεν επιτρέπει εναλλακτικές οπτικές γωνίες που επηρεάζουν τη συναισθηματική προσέγγιση του αναγνώστη.
Δεύτερον, η ενότητα χώρου και χρόνου είναι επίσης απόλυτη. Ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με ένα σκοτεινό κελί, και η χρονική διάρκεια είναι σχετικά περιορισμένη, ίσως μερικές ημέρες στο μέγιστο. Βεβαίως, η μέτρηση του χρόνου γίνεται σχεδόν αδύνατη μέσα σε ένα εφιαλτικό, σκοτεινό περιβάλλον τρόμου όπου τα λεπτά περνάνε σαν ώρες και τα πάντα μοιάζουν με παραλήρημα. Έτσι ο Πόε κεντρίζει τις αισθήσεις του αναγνώστη με αμεσότητα και πλήρη ισχύ.
Το «Πηγάδι και το εκκρεμές» όπως όλα σχεδόν τα διηγήματα του Πόε δεν έχει κάποιο εμφανές μήνυμα ή νόημα να μεταδώσει. Δεν θίγονται ζητήματα πολιτικής, κοινωνιολογικής, φιλοσοφικής ή ηθικής φύσεως. Είναι φαινομενικά μια απλή ιστορία ψυχολογικού τρόμου, άψογα εκτελεσμένη. Άρα προσκαλεί να το ερμηνεύσει κανείς συμβολικά. (Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που οι Γάλλοι συμβολιστές επηρεάστηκαν τόσο από τον Πόε).
Με βάση τον συμβολισμό λοιπόν, μπορούμε να προσεγγίσουμε την ιστορία σαν μια αλληγορία σχετικά με την ανθρώπινη ψυχή. Το σκοτεινό κελί των βασανιστηρίων ανταποκρίνεται στην υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου, ενώ η συνεχής προσπάθεια του αφηγητή να κατανοήσει το χαοτικό περιβάλλον του με τη χρήση της λογικής του αντανακλά την ευρύτερη ανθρώπινη απόπειρα να ερμηνεύσει τον κόσμο και την ύπαρξή του ώστε να βγάλει κάποιου είδους νόημα. Η απουσία κατηγορητηρίου για την φυλάκιση του αφηγητή τονίζει ακριβώς αυτή την αίσθηση του παραλόγου, την απουσία νοήματος, τον απροσδιόριστο τρόμο του αγνώστου. Αυτό μπορεί να προεκταθεί και σε ένα δεύτερο επίπεδο περί της δυαδικότητας της ανθρώπινης ψυχής. Από τη μία βρίσκεται η σκοτεινή άβυσσος του υποσυνειδήτου, οι ενστικτώδεις αγωνίες και επιθυμίες, και από την άλλη η λογική που αγωνίζεται να αποκτήσει τον έλεγχο.
