«Πρόκειται για καλοδιατηρημένο πέτρινο διώροφο κτίριο, στην οδό Περιάνδρου 5 στην Πλάκα. Στο κτίριο διατηρούνται όλα τα αρχιτεκτονικά γνωρίσματα και διακοσμήσεις, όπως λιθόκτιστη είσοδο, σιδεριές στα μπαλκόνια και τα παράθυρα του ισογείου, τα τόξα της τζαμαρίας και του φεγγίτη στον όροφο. Καλύπτεται με παραδοσιακή κεραμοσκεπή στέγη με κεραμίδια βυζαντινού τύπου. Η κεντρική όψη του κτιρίου είναι επιχρισμένη ενώ η πλαϊνή ανεπίχριστη με εμφανή λιθοδομή. Στη στέψη της στέγης περιμετρικά του κτιρίου υπάρχει αξιόλογη τραβηχτή κορνίζα. Τα κουφώματα είναι ξύλινα», γράφει στην περιγραφή της οικίας Παλαμά, ο αρχιτέκτων Τρύφων Μαυρίκης.
Η ιστορική οικία του μεγάλου μας ποιητή, της οποίας την απαλλοτρίωση ή την απευθείας αγορά από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού θα εξετάσει την Πέμπτη σε συνεδρίασή του, το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, ήταν η κατοικία στην οποία έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του και εκεί πέθανε ο ποιητής Κωστής Παλαμάς, ενώ είχε κηρυχτεί το 1999 ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
Σήμερα μια πινακίδα στην είσοδο του κτηρίου δηλώνει ότι στο κτήριο αυτό έζησε για κάποια χρόνια ο ποιητής. Παρά τις προσπάθειες που έγιναν κατά καιρούς από τους ιδιοκτήτες για την πώληση του κτηρίου κάτι τέτοιο δεν κατέστη δυνατόν.
Γεννημένος στην Πάτρα στις 13 Ιανουαρίου 1859 σε μια οικογένεια με αξιόλογη πνευματική δραστηριότητα και προπάππο ιδρυτή της περίφημης «Παλαμαίας Σχολής», ο Κωστής Παλαμάς έχασε τους γονείς του σε ηλικία 6 ετών και μεγάλωσε σε συγγενείς του και σε ένα δυσάρεστο και καταθλιπτικό περιβάλλον, που ήταν φυσικό να επηρεάσει τον ευαίσθητο ψυχισμό του, όπως φαίνεται και από ποιήματα που αναφέρονται στην παιδική του ηλικία. Μετά την αποφοίτησή του από το γυμνάσιο εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1875, όπου γράφτηκε στη Νομική Σχολή. Σύντομα όμως εγκατέλειψε τις σπουδές του αποφασισμένος να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία.
Το φιλολογικό σαλόνι της οδού Ασκληπιού
Με τον Κωστή Παλαμά να έχει γίνει ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές της εποχής του, οι φίλοι, λογοτέχνες και μαθητές του τον βρίσκουν στο σημαντικότερο φιλολογικό σαλόνι της εποχής του, το σπίτι του στην οδό Ασκληπιού 3. Στο σπίτι αυτό έζησε ο Παλαμάς το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, οπότε μετακόμισε στην Πλάκα. Το σπίτι αυτό είχε δύο ορόφους, που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με εσωτερική σκάλα. Μια εξωτερική μαρμάρινη σκάλα οδηγούσε από την εξώθυρα του δρόμου κι από την αυλή του σπιτιού στην είσοδο του επάνω ορόφου, όπου διέμενε ο Παλαμάς.
Στο σπίτι αυτό του Παλαμά γίνονταν τα βράδια, κυρίως τα Σαββατόβραδα, φιλολογικές συγκεντρώσεις με λογοτέχνες και λόγιους της εποχής, οι οποίοι συζητούσαν για την πνευματική ζωή και τη σύγχρονη λογοτεχνική κίνηση, αλλά και για τη μοντέρνα ευρωπαϊκή λογοτεχνία.
Στον φιλολογικό αυτό κύκλο του Παλαμά ανήκαν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Λάμπρος Πορφύρας, ο Παύλος Νιρβάνας και άλλοι, οι οποίοι διάβαζαν στις βραδινές τους συναθροίσεις έργα τους, κάθε νέα δημιουργία τους στην ποίηση, το θέατρο ή το διήγημα. Το ιστορικό αυτό σπίτι του Παλαμά, όπου έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του και έγραψε τα πιο πολλά από τα έργα του, κατεδαφίστηκε το 1966, παρ’ όλες τις διαμαρτυρίες και έγγραφες αναφορές του πνευματικού κόσμου. Στον τύπο της εποχής είχε χαρακτηριστεί ως «πνευματικό έγκλημα».
«Από την ξώπορτα του δρόμου, ανοιχτή πάντα, -ήταν κοινή για το ισόγειο και το πάνω πάτωμα, – έμπαινες σε μια στενόμακρη αυλή, ανέβαινες μιαν εξωτερική πέτρινη σκάλα, και βρισκόσουν μπροστά σε μιαν απλή πόρτα, πάντα σχεδόν κλειστή. Χτυπούσες ένα μικρό μπατταδούρο – αυτόν θυμούμαι, όχι κουμπί ηλεκτρικού κουδουνιού, – και συνήθως σου άνοιγε μια μικρή υπηρέτρια. Κάποτε όμως κι η κυρία Παλαμά η ίδια, ή εν από τα παιδιά. Πρώτα ένας συνηθισμένος διάδρομος, με μια πόρτα αριστερά και δυο δεξιά, που παρακάτω ανοιγόταν, πλάταινε, έστριβε, και σχημάτιζε ένα είδος χωλλ. Στο χωλλ αυτό, αρκετά μεγάλο, γευμάτιζε και δειπνούσε η οικογένεια, εργαζόταν η κυρία Παλαμά, και γύρω της, στο ίδιο τραπέζι, μελετούσαν τα παιδιά. Το βράδυ όμως των δεξιώσεων, και το χωλλ αυτό γινόταν σαλόνι.», γράφει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος.
Η μετακόμιση στην οδό Περιάνδρου
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Κωστής Παλαμάς, και σε μεγάλη ηλικία, αναγκάστηκε να μετακομίσει στην οδό Περιάνδρου 5, μετά την έξωσή του από την κατοικία επί της οδού Ασκληπιού 3, η οποία σήμερα δεν υπάρχει. Έζησε σε ένα από τα δύο διαμερίσματα του δευτέρου ορόφου με τη σύζυγό του Μαρία και την κόρη τους Ναυσικά, μαζί με άλλους ενοίκους. Εκεί, ο ποιητής έγραψε πολλά από τα ποιήματα και λογοτεχνήματά του. Εκεί άφησε και την τελευταία του πνοή, στις 27 Φεβρουαρίου 1943. Το νέο του θανάτου του επιφανέστερου ποιητή της γενιάς του 1880, κυκλοφόρησε με αστραπιαία ταχύτητα στην κατοχική Αθήνα. «Χτες βράδυ μία είδηση ακατανόητη μας ήρθε. Μία είδηση ασύλληπτη. Ο Γέρο-Παλαμάς πέθανε. Είχαμε ξεχάσει πως ήταν θνητός», γράφει στο προσωπικό της ημερολόγιο η Ιωάννα Τσάτσου.
Η κηδεία που σφράγισε την Κατοχική Αθήνα
Στην πάνδημη κηδεία του, χιλιάδες Αθηναίοι συνέρρευσαν έξω από το σπίτι της οδού Περιάνδρου, πλημμύρισαν τους γύρω δρόμους, και τον συνόδευσαν στην τελευταία του κατοικία αποτίοντας το ύστατο χαίρε στον μεγάλο ποιητή και εκφράζοντας τα αντικατοχικά τους αισθήματα. Ο πνευματικός κόσμος της χώρας έδωσε βροντερό «παρών»: Σπύρος Μελάς, Μαρίκα Κοτοπούλη, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Γιώργος Θεοτοκάς, Άγγελος Σικελιανός, Ηλίας Βενέζης, Ιωάννα Τσάτσου, Γιώργος Κατσίμπαλης, κ.ά.
Οι επίσημες αρχές, προσπαθώντας να περιορίσουν το νόημα της παλλαϊκής συγκέντρωσης, εκπροσωπήθηκαν στην κηδεία από τον δοτό πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο και από εκπροσώπους των γερμανικών και ιταλικών κατοχικών δυνάμεων. Η παρουσία τους όχι μόνο δεν απέτρεψε τη μετατροπή της κηδείας σε εκδήλωση πατριωτικής έξαρσης αλλά την έκανε μεγαλειώδη.
«Σε αυτό το φέρετρο ακουμπάει η Ελλάδα», είπε ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός εκφράζοντας το πνεύμα της ομόθυμης παρουσίας του λαού στην κηδεία. Και «με μια φωνή όσο ποτέ δυνατή» απήγγειλε το ποίημα Παλαμάς, που είχε γράψει τα χαράματα της 28ης Φεβρουαρίου προς τιμήν του μεγάλου ποιητή:
Ηχήστε οι σάλπιγγες… Καμπάνες βροντερές,
δονήστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα…
Βογκήστε τύμπανα πολέμου… Οι φοβερές
σημαίες, ξεδιπλωθείτε στον αέρα !
Σ’ αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα…
Όταν τελείωσε η νεκρώσιμη ακολουθία, ο Σπύρος Μελάς, ο Άγγελος Σικελιανός και νέα παιδιά σήκωσαν το φέρετρο και κατευθύνθηκαν προς τον χώρο της ταφής. Την ώρα που θα εναπόθεταν το φέρετρο μέσα στη γη, πλησίασε ο αντιπρόσωπος του κατακτητή να καταθέσει στεφάνι.
Τότε, ο λογοτέχνης Γιώργος Κατσίμπαλης άρχισε να τραγουδά τον Εθνικό Ύμνο: «Σε γνωρίζω από την κόψη…». Ακολούθησε το συγκεντρωμένο πλήθος, «πρώτα δειλά –περιγράφει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος– ύστερα η φωνή κατάκτησε όλον τον κόσμο, μυριόστομη. Ήταν η στιγμή η πιο συγκινητική. Ο κόσμος τραγουδούσε με πάθος. Κάποιος φώναξε Ζήτω η ελευθερία του πνεύματος. Αλλά ο κόσμος ήθελε μόνο ελευθερία σκέτη και φώναζε Ζήτω η Ελευθερία!».
