Η εφηβική λογοτεχνία είναι ένα δύσκολο είδος. Ο/η συγγραφέας εκτός από το να παραδώσει μια ενδιαφέρουσα και συναρπαστική ιστορία επωμίζεται και μια σιωπηλή ευθύνη να μιλήσει στη γλώσσα των εφήβων και να σαγηνεύσει πολλαπλασιάζοντας έτσι το αναγνωστικό κοινό αυτής της ηλικίας.
Σημαντικό λοιπόν είναι ο συγγραφέας να υιοθετήσει τη δική τους οπτική βγαίνοντας για λίγο από τον ρόλο του ενήλικα, να αποτυπώσει επιτυχώς την εφηβεία και τα στοιχεία που την ορίζουν όπως η διεκδίκηση ανεξαρτησίας, η προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού και φυσικά να γίνει κατανοητός και όχι βαρετός, άρα να επιστρατεύσει κάθε μέθοδο αφηγηματικής οικονομίας και λογοτεχνικής ζωντάνιας.
Στο βιβλίο «Η χρονιά που όλα έγιναν γκρι» η Νικολέτα Καπίλλα πετυχαίνει ακριβώς στην καρδιά του έφηβου αναγνώστη. Η ιστορία της ηρωΐδας του, Δήμητρας, αποτυπώνει με συγκινητικό, διόλου τρομακτικό τρόπο τα πρώτα σημάδια κατάθλιψης ενός εφήβου, όταν στην προσωπική του ζωή τα πάντα νιώθει να καταρρέουν.
Η Δήμητρα είναι δεκατριών χρονών και σύμφωνα με όλα όσα γράφει στο ημερολόγιο της είναι η πιο γκαντέμικη χρονιά τής ζωής της. Η χρονιά ξεκινά με κακά σημάδια, η απώλεια της αγαπημένης της γιαγιάς είναι το μεγαλύτερο. Η αδελφή της Άννα σπουδάζει μακριά από εκείνη, είναι ο άνθρωπος που μοιραζόταν πολλά, ενώ μια σειρά από δυσάρεστα γεγονότα επιβεβαιώνουν πως αυτή είναι σίγουρα μία από τις χειρότερες φάσεις της ζωής της. Η Δήμητρα βλέπει τα όνειρά της να καταρρέουν. Η ερωτική απογοήτευση, οι χαμηλές επιδόσεις της στο σχολείο, οι συνεχείς τσακωμοί με τους φίλους και τους γονείς της αλλά και η αδυναμία να απολαμβάνει πλέον την καθημερινότητά της μερικά μόνο από τα πρώτα βήματα προς την κατηφόρα.
Με μουσική υπόκρουση τα τραγούδια των Coldplay, η Δήμητρα, οι γονείς, η μεγάλη αδελφή της, η σκυλίτσα της η Σάμη, η Μαρίνα, ο Νάσος, ο Αλέξανδρος, μία ψυχολόγος και ένα ημερολόγιο πρωταγωνιστούν σε μία ιστορία για την εφηβική κατάθλιψη, δοσμένη με χιούμορ, ζωντανό ρυθμό και γλώσσα άμεση, κατανοητή, τη γλώσσα της 13χρονης Δήμητρας.
Με αφορμή αυτό το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, μιλήσαμε με τη συγγραφέα του Νικολέτα Καπίλλα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι τιμήθηκε το 2021 με το A’ Βραβείο Ανέκδοτου Παιδικού/Eφηβικού Μυθιστορήματος του Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου (CYBBY/IBBY Κύπρου), ενώ
η εικονογράφος Δήμητρα Παπαδημητρίου διακρίθηκε στον διαγωνισμό που προκήρυξε το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου για την εικονογράφηση του βιβλίου.
Μίλησέ μας λίγο για τη διαδρομή, αφορμή και πορεία συγγραφής του βιβλίου η «Χρονιά που έγιναν όλα γκρι».
Η χρονιά που όλα έγιναν γκρι ήταν ακριβώς μια τέτοια χρονιά. Όλοι έχουμε στη ζωή μας δύσκολες χρονιές, αλλά το ευτύχημα είναι όταν καταφέρνουμε να βγούμε μέσα από αυτές (κι από τα γεγονότα που τις κάνουν γκρι, γκριζότερες ή και μαύρες) πιο δυνατοί. Μια τέτοια γκρι χρονιά λοιπόν, κι ενώ είχα αρχίσει μαθήματα δημιουργικής γραφής, με αφορμή μια άσκηση στην οποία ο εμψυχωτής μας (Φώτης Δούσος) μας ανέθεσε να δοκιμαστούμε στο ξεκίνημα μιας σκηνής ή ιστορίας, ήρθε αυτομάτως στο μυαλό μου η Δήμητρα (το όνομα όχι τυχαίο, είναι η μητέρα μου), ένα κορίτσι στο οποίο θα συνέβαιναν όλα τα στραβά του κόσμου – κάπως έτσι ένιωθα τότε κι εγώ. Ο Φώτης ήταν ο πρώτος που πίστεψε αμέσως σε αυτή την ιστορία και με παρότρυνε να τη συνεχίσω. Μέσα από αρκετό ψάξιμο – έρευνα σε βιβλία ή στο διαδίκτυο αλλά και «μέσα» μου, μέσα από μια πορεία με πολύ γράψιμο και ακόμη περισσότερο σβήσιμο, προσπάθησα να αποτυπώσω την ψυχοσύνθεση των εφήβων (και όχι μόνο) που νιώθουν ότι όλα στη ζωή τους πάνε από το κακό στο χειρότερο. Τελικά η γκρι χρονιά κατέληξε να είναι ένα ταξίδι αρχικά προς τα μέσα και στη συνέχεια προς τα έξω, εκεί που βρίσκεται το φως και η χαρά.
Τι αίσθηση θέλεις να αφήσει το βιβλίο σου στον αναγνώστη;
Οπωσδήποτε θα ήθελα να αφήσει στον αναγνώστη την αίσθηση ότι διάβασε μια χορταστική ιστορία. Ελπίζω ακόμη πως ο έφηβος αναγνώστης, διαβάζοντάς το, θα νιώσει ότι δεν είναι μόνος, θα συνειδητοποιήσει ότι τα συναισθήματα της εφηβείας κι οι καταστάσεις που τα προκαλούν είναι κάτι κοινό, κάτι που το βιώνουν πολλοί. Όπως λέει η Κάθλιν Γκλάσγκοου με τη φωνή της Τσάρλι στο «Διαλυμένο Κορίτσι», «υπάρχουν κορίτσια που όλα τους είναι εύκολα. Και μετά υπάρχω εγώ». Θα ήθελα τα κορίτσια (και τα αγόρια) να αντιληφθούν ότι αυτό το «εγώ» τελικά περιλαμβάνει πολλά «εγώ» μαζί: δεν είναι μόνο μία ή ένας που δοκιμάζεται, που θλίβεται, που βιώνει δυσάρεστες καταστάσεις ή απογοητεύσεις, αλλά πολλές/οί. Κι αυτό ίσως τους δώσει τη δύναμη να παλέψουν για να βγουν από το γκρι της θλίψης. Να νιώσουν ότι αξίζουν και ότι μπορούν να εμπιστευθούν τη ζωή. Επομένως, παράλληλα με την απόλαυση της ανάγνωσης, η αίσθηση που θέλω να αφήσει το βιβλίο στον αναγνώστη είναι η ελπίδα, η αισιοδοξία και το μοίρασμα.
Πώς διαμορφώνεις τους χαρακτήρες σας ώστε να μιλήσουν στο «δύσκολο» και απαιτητικό έφηβο αναγνώστη;
Προσπάθησα οι χαρακτήρες μου να είναι αληθοφανείς. Με ξεσπάσματα χαράς, θυμού, θλίψης όπως είναι κι όπως ανέκαθεν ήταν οι έφηβοι. Πάντα υπήρχαν τα πειραχτήρια στην τάξη, οι πολύ σοβαροί μαθητές, οι cool, οι αδιάφοροι, οι υπεράνω κλπ. Τέτοιοι χαρακτήρες θα μπορούσαν να κυκλοφορούν πλάι στους έφηβους αναγνώστες ή ακόμα και να είναι οι ίδιοι ένας από αυτούς. Οι ήρωες του βιβλίου αντιμετωπίζουν προβλήματα αληθινά που απασχολούν το κάθε παιδί, όπως ο πρωταθλητισμός, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, τα διαγωνίσματα, οι σχέσεις με τους γονείς και τους φίλους, τα κατοικίδια κλπ. Θεωρώ ότι οι σύγχρονοι έφηβοι αναγνώστες έχουν περισσότερα ερεθίσματα τα οποία τους απομακρύνουν από τα βιβλία, επομένως, για να τους κερδίσει ένα εφηβικό μυθιστόρημα πρέπει να αφουγκράζεται τα θέλω, τις ανάγκες και τις αγωνίες τους, ακόμη και το ντύσιμο, το περπάτημα, τη μουσική τους, τον κόσμο τους.
Η γραφή σου άμεση, διαυγής σχεδόν γραμμένη από έφηβο παιδί που νιώθει και βιώνει απολύτως όσα περιγράφεις. Ήταν κάτι που προέκυψε αυθόρμητα ή χρειάστηκε να το δουλέψεις;
Όσοι με ξέρουν, γνωρίζουν από πρώτο χέρι ότι πολλές φορές λειτουργώ, αντιδρώ και συμπεριφέρομαι ως έφηβη. Έτσι, ίσως αυτή η «φωνή» να βγήκε κάπως αυτόματα, αυθόρμητα κατά κάποιον τρόπο. Επίσης, τα τελευταία χρόνια, διαβάζω αρκετά εφηβικά βιβλία είτε με τα παιδιά μου είτε μόνη μου κι αυτός θεωρώ ότι είναι άλλος ένας παράγοντας που συνέβαλε στο να προκύψει αυτό το αποτέλεσμα. Και κάτι τελευταίο που θεωρώ ότι επηρέασε τη γραφή μου είναι το γεγονός ότι έγραφα το βιβλίο όπως ακριβώς ένιωθα εκείνο το χρονικό διάστημα, με όλη την αλήθεια που είχα μέσα μου. Ήταν δηλαδή ένας συνδυασμός βιώματος και μυθοπλασίας που είχε αυτό το αποτέλεσμα (και) στον τρόπο γραφής.
Το μυθιστόρημά σου «Η χρονιά που όλα έγιναν γκρι» έλαβε το πρώτο βραβείο του Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου. Η βράβευσή σου, εκτός από ενθουσιασμό και παρότρυνση για το επόμενο συγγραφικό εγχείρημα, συνοδεύεται και από άγχος;
Θυμάμαι ακόμη το συναίσθημα που ένιωσα τη στιγμή που δέχθηκα το τηλεφώνημα με το οποίο μου ανακοινώθηκε το αποτέλεσμα του διαγωνισμού. Ένιωθα ότι είχα γράψει κάτι καλό (από την άλλη μια φωνή μέσα μου έλεγε «μπα, ίσως και όχι») αλλά δεν πίστευα ότι θα είχε αυτό το αποτέλεσμα. Σίγουρα η βράβευση μού έδωσε μεγάλη χαρά αλλά και άγχος για το επόμενο βήμα καθώς οι προσδοκίες για ένα νέο βιβλίο είναι τώρα μεγαλύτερες. Το επόμενο βήμα πρέπει να είναι προς τα μπροστά και όχι προς τα πίσω. Γι’ αυτό δεν υπάρχει βιασύνη, μόνο σκληρή δουλειά κι υπομονή.
Τι είναι αυτό που σε έλκει στην εφηβική λογοτεχνία;
Βρίσκω την εφηβεία μια τρομερά ενδιαφέρουσα ηλικιακή περίοδο κι έτσι όταν διαβάζω ή γράφω εφηβικά νιώθω ότι ταξιδεύω πίσω στον χρόνο. Είναι μια ηλικία που παρόλο το άγχος, το διάβασμα, τα συναισθηματικά σκαμπανεβάσματα και τις λεπτές ισορροπίες στις σχέσεις, υπάρχει ταυτόχρονα ο ενθουσιασμός, η αίσθηση του να ζεις τα πάντα στα άκρα, η δυνατότητα να βλέπεις τη ζωή να απλώνεται μπροστά σου και η δίψα να κάνεις όνειρα για το μέλλον. Ίσως ακόμη βλέπω τον έφηβο εαυτό μου μέσα σε όλα αυτά τα εφηβικά αναγνώσματα και νιώθω ότι ζω απ’ την αρχή άλλες ζωές. Δεν διαβάζω βιβλία ενηλίκων τόσο συχνά καθώς πολλές φορές τα βρίσκω βαρετά είτε ως προς τις θεματικές είτε προς το περιεχόμενο! Από την άλλη, η εφηβική λογοτεχνία, ακόμη κι αν διαχειρίζεται πολύ δύσκολα θέματα, έχει κάτι το ελπιδοφόρο, έχει ειλικρίνεια κι αυτό ίσως είναι που με ελκύει περισσότερο.
Πιστεύεις ότι οι έφηβοι του σήμερα αντιμετωπίζουν περισσότερα ζητήματα από τους εφήβους προηγούμενων γενεών;
Η κάθε επόμενη γενιά εφήβων έχει να αντιμετωπίσει πιο πολύπλοκα αλλά όχι κατ’ ανάγκη δυσκολότερα ζητήματα από την προηγούμενη. Δεν νομίζω ότι οι σημερινοί έφηβοι έχουν να διαχειριστούν δυσκολότερα ζητήματα από έναν έφηβο της Κατοχής ή έναν έφηβο της δεκαετίας του ’50 στην Κύπρο, τότε με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα για παράδειγμα. Οπωσδήποτε όμως, στη σύγχρονη εποχή, τα θέματα που προκύπτουν λόγω της εργασίας και των δύο γονέων, της αύξησης των διαζυγίων, της διαχείρισης του χρόνου και των δυνατοτήτων των ΜΚΔ, της έλλειψης ουσιαστικής επικοινωνίας, της χρήσης ουσιών, της απειλής της κλιματικής αλλαγής, και… (και η λίστα είναι ατέλειωτη), αποτελούν μια μεγάλη πρόκληση για την ψυχική ανθεκτικότητα των σύγχρονων εφήβων.
Είναι σαν να ισορροπούν σε λεπτό σχοινί, όλοι τους. Μόνο που κάποιοι προσπαθούν να ισορροπήσουν περπατώντας πάνω από ένα ρυάκι και το πολύ πολύ αν πέσουν, να βραχούν ενώ άλλοι ισορροπούν πάνω από μια χαράδρα. Κι άλλα παιδιά έχουν δίπλα τους κάποιον που τα κρατάει απ’ το χέρι ενώ άλλα έχουν να αντιμετωπίσουν και το λεπτό σχοινί, και τον γκρεμό και κάποιον που τα σκουντάει.
Τελικά η αστάθεια στη ζωή ενός εφήβου προκύπτει από τον ίδιο ή από το περιβάλλον του, οικογενειακό, σχολικό και κοινωνικό που αδυνατεί να αναλάβει τον ρόλο του υπεύθυνα ως ενήλικας;
Ίσως φανεί απόλυτο αυτό που θα πω, αλλά πιστεύω πως ένας έφηβος που αμφιταλαντεύεται ή βιώνει οποιαδήποτε δυσκολία ή τραυματικό βίωμα, είναι θύμα ενός ασταθούς ή προβληματικού περιβάλλοντος, κατά κύριο λόγο οικογενειακού και έπειτα σχολικού και κοινωνικού. Αυτό έχω συμπεράνει από τη μέχρι τώρα εμπειρία μου στα σχολεία, είτε ως μαθήτρια είτε ως εκπαιδευτικός. Όλα τα «τραυματισμένα» ή «προβληματικά» – για κάποιους – παιδιά προέρχονται από ένα οικογενειακό περιβάλλον που είτε αγνοεί-παραμελεί τις βασικές τους ανάγκες (όχι μόνο υλικές) είτε τα μεγαλώνει με τρόπο υπερπροστατευτικό-καταπιεστικό. Και στις δύο περιπτώσεις ο έφηβος υποφέρει. Ίσως οι έφηβοι να είχαν περισσότερες σταθερές στη ζωή τους αν το Κράτος επένδυε ουσιαστικά στην Παιδεία και τις Τέχνες κι αν υπήρχαν Σχολές Γονέων – δύο θέματα που σηκώνουν μεγαλύτερη συζήτηση φυσικά.
Έχει το βιβλίο πιστεύεις μεταμορφωτική δύναμη στους ανθρώπους;
ΝΑΙ! Με κεφαλαία γράμματα ΝΑΙ! Και το έχουμε δει τόσες φορές! Καταρχάς, όλοι πιστεύω ότι έχουμε δει πώς αλλάζει το πρόσωπο των παιδιών όταν διαβάζουν ένα βιβλίο που τα ενθουσιάζει, είναι μια ολοφάνερη μεταμόρφωση που γίνεται μπροστά στα μάτια μας και με γεμίζει απίστευτη χαρά κάθε φορά που το συναντώ.
Ιδιαίτερα όμως χαίρομαι όταν ακούω από εφήβους (και κυρίως από παιδιά που δεν τα υπολογίζει ιδιαίτερα το σχολικό σύστημα) πόσο πολύ τους άγγιξε ένα βιβλίο ή ο ήρωας ενός βιβλίου και πόσο ταυτίστηκαν μαζί του. Συχνά ένα βιβλίο είναι η αφορμή για ολοκληρωτική αλλαγή, δηλαδή μπορεί να βοηθήσει ένα νέο παιδί να πιστέψει στον εαυτό του ή να ανακαλύψει πτυχές του εαυτού του που δεν γνώριζε ότι υπήρχαν. Έχουν βρεθεί και στον δικό μου δρόμο αρκετές φορές βιβλία που άλλαξαν τον τρόπο σκέψης μου. Εκτός αυτού, η επαφή με τη λογοτεχνία, την ποίηση, τις Τέχνες γενικότερα, αποδεδειγμένα καλλιεργεί την ψυχή του ανθρώπου, τον εξευγενίζει, τον ανυψώνει πνευματικά και ηθικά, τον φέρνει πιο κοντά στον αληθινό ανθρώπινό του εαυτό – κι αυτό είναι μια μορφή της μεταμορφωτικής δύναμης του βιβλίου.
Καθόλου τυχαία η Μαλάλα δεν είπε το περίφημο «ένα παιδί, ένας δάσκαλος, ένα βιβλίο και ένα μολύβι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο», είναι ένα κορίτσι που το βίωσε. Είμαι σίγουρη ότι παντού στον κόσμο υπάρχουν παιδιά που ένα και μόνο βιβλίο άλλαξε τη δική τους ζωή.
