“Mme NELLYS, formerly Official Photographer to H.M The King of Greece and The Royal Family”, γράφει η βιτρίνα από το φωτογραφείο της Nelly’s στη Νέα Υόρκη, εκεί που η τολμηρή κι ενορατική φωτογράφος με το όνομα Nelly’s έζησε από το 1939 έως το 1966. Όταν στην ηλικία των σαράντα ετών, αποφασίζει να αφήσει το φωτογραφείο που διατηρούσε στην αθηναϊκή πρωτεύουσα, στην οδό Ερμού 19 και δοκιμάζει τις δυνάμεις της στον άγνωστο, για εκείνη τότε, χώρο της αμερικανικής φωτογραφίας, μένοντας τελικά εκεί για είκοσι επτά χρόνια. Αυτό το λιγότερο γνωστό τμήμα της δουλειάς της μαζί με το υπόλοιπο εντυπωσιακά πολυδιάστατο έργο της παρουσιάζεται σε μία μεγάλη και εξονυχιστική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη.
Εικοσιπέντε χρόνια από τον θάνατο της φωτογράφου Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (1899-1998), γνωστής ως Nelly’s, το Μουσείο Μπενάκη επανασυστήνει στο σύγχρονο κοινό το πολύτιμο φωτογραφικό έργο της, αποτίοντας φόρο τιμής στην εμπιστοσύνη που η ίδια η Nelly’s επέδειξε προς αυτό, καθώς το 1984 ήταν η χρονολογία που δώρισε τις φωτογραφίες της στα Φωτογραφικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, τα οποία φέτος συμπληρώνουν τα πενήντα χρόνια από την ίδρυσή τους. Δεν θα μπορούσαν να βρουν καλύτερο τρόπο για να γιορτάσουν και να δείξουν τον πολύτιμο ρόλο τους ως θεματοφύλακες της ιστορίας μας, από αυτή την έκθεση, την οποία ετοιμάζουν για χρόνια, καθώς είναι αποτέλεσμα συστηματικής, πολύχρονης και σχολαστικής εργασίας:
«Η έκθεση Nelly’s είναι μια βαθύτατα ουσιαστική έκθεση που πήρε δεκαετίες δουλειάς για να φτιαχτεί, είναι το απόσταγμα τεράστιας προσπάθειας και συστηματικής δουλειάς από πολλούς ανθρώπους. Ο καλύτερος τρόπος να τιμήσουμε τόσο τους δημιουργούς όπως τη Nelly’s όσο και τους ανθρώπους που μοιράστηκαν μαζί μας τους θησαυρούς τους. Η Nelly’s δώρισε το έργο της ζωής της σε έναν πολιτιστικό οργανισμό και αυτού του είδους η εμπιστοσύνη πρέπει να ανταποδίδεται ακριβώς με πολλή δουλειά, με σεβασμό, με κομψότητα, με τη γνώση των ορίων και με την ειλικρίνεια που απαιτεί το κοινό, και νομίζω καταφέραμε να βρούμε την ισορροπία ανάμεσα στην απαίτηση της επιστήμης, ανάμεσα στον σεβασμό προς τη δημιουργό, ανάμεσα στην ευγνωμοσύνη και τη δωρήτρια», μοιράζεται ο επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου, Γιώργης Μαγγίνης για την έκθεση.
Η δημοσιογράφος και συγγραφέας Μαρία Καραβία, ο άνθρωπος που βρέθηκε στην αρχή της τελικής φάσης της καριέρας της Nelly’s, επισημαίνει σχετικά:
«Χωρίς την υπεύθυνη, συστηματική αλλά και απέραντα στοργική μελέτη και ταξινόμηση του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη, μπορεί να είχε διασκορπιστεί, ακόμα και να είχε χαθεί το έργο της. Η Nelly’s παραπονιόταν συχνά πως δεν αντέχει να καταπιαστεί με ό,τι απέμεινε από το αρχείο της. Μιλούσε με μια μικρή γκρίνια, πότε γιατί είχαν βραχεί τα αρνητικά της σε κάποια νεροποντή που έπληξε την Αττική και αλλοιώθηκαν κατά τη γνώμη της, πότε γιατί ξένοι τα αντιμετώπισαν με απροσεξία τον καιρό της απουσίας της στην Αμερική, κατέληγε όμως στο αισιόδοξο: υπολογίζω ότι έχω χιλιάδες αρνητικά στο πατάρι μου».
Στην έκθεση φυσικά συναντάμε την πασίγνωστη -και άμεσα συνυφασμένη με το όνομά της- χορευτική φωτογραφία του Μεσοπολέμου, που έβγαλε τον Νοέμβριο του 1930, στην Ακρόπολη με τη Ρωσίδα χορεύτρια Elizabeta Nikolska, σε μία χορευτική στιγμή της μπροστά στα μνημεία. Κι ενώ αυτό ακριβώς πίστευα ότι θα ήταν και το πιο εντυπωσιακό της έργο, αναμένοντας πότε θα συναντήσω αυτή τη γνώριμη φωτογραφία από κοντά, από τα πρώτα δευτερόλεπτα της έκθεσης είναι άμεσα αντιληπτό ότι εδώ χρειάζεσαι αρκετή ώρα για να απολαύσεις μία προς μία κάθε φωτογραφία της Nelly’s, παρατηρώντας το κάθε έργο με λεπτομέρεια, όπως σε υποβάλλει η οπτική του και η ιστορία που φέρει το καθένα.
Η δεσποινίς Peggy (1922-23), η δεσποινίς Bergmann (1927), η δεσποινίς Κάγκα (1925), η Εύα Δ. Γουλανδρή (1926), η κυρία Τοτόμη (1927), η πριγκίπισσα Αικατερίνη (1937/38), η πριγκίπισσα Ειρήνη (1937-39) και η Χρυσούλα (Χρυσαΐς Ρόδη) -η Μις Ελλάς του 1931: είναι κάποιες μόνο από τις γυναίκες που συναντάμε μέσα από τον φωτογραφικό φακό της με τα πρόσωπά τους και τη ματιά τους να μας καθηλώνουν. Η Nelly’s αποτελεί ένα φαινόμενο για την ελληνική φωτογραφία, αφού πρωτοπόρα και τελειομανής έθεσε στην Αθήνα του Μεσοπολέμου νέα δεδομένα για το επάγγελμα του φωτογράφου, ανατρέποντας το παραδοσιακό στημένο πρότυπο του φωτογραφικού μοντέλου. Οι επιρροές από τις σπουδές της στη Δρέσδη (1920-1923) είναι χαρακτηριστικές, όταν σε ηλικία είκοσι ετών άφησε πίσω τη μικρασιατική γη για πάντα και πήγε για να σπουδάσει ζωγραφική και μουσική, ωστόσο για βιοποριστικούς λόγους τελικά ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη φωτογραφία. Κάποιες από τις επιρροές από τους δασκάλους της, Hugo Erfurth και Franz Fiedler, στο έργο της είναι: το φλου αρτιστίκ, η έμφαση στα μάτια, οι κοντινές λήψεις και η διαγώνια τοποθέτηση του φωτογραφούμενου. Εργάστηκε με πρωτοποριακές για την Ελλάδα τεχνικές, που χρειάζονταν πολύ χρόνο για να ολοκληρωθούν και που η εκτέλεσή τους απαιτούσε την παρέμβαση του φωτογράφου με πινέλα και χρώματα για την τελική φωτογραφική εικόνα.
Η Μαρία Καραβία αναφέρει χαρακτηριστικά για τη «μαστόρισσα της φωτογραφίας», όπως την αποκαλούν:
Όλοι το παραδέχονταν ότι η Nelly’s υπήρξε σοβαρά καταρτισμένη επαγγελματίας, θα πρόσθετα επίσης ότι ήταν φεμινίστρια στην πράξη, μια προσφυγοπούλα, από το Αϊδίνι της Μικράς Ασίας, που το 1925, όταν οι γονείς της είχαν χάσει την περιουσία τους, αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα, να ανοίξει φωτογραφείο στο κέντρο, όπου τα ενοίκια ήταν πανάκριβα λόγω των προσφύγων, και να συναγωνιστεί το ανδροκρατούμενο κατεστημένο των επαγγελματιών φωτογράφων της εποχής. Είναι η καλλιτέχνις που μας άφησε ένα συγκλονιστικό πανόραμα της προπολεμικής Ελλάδας και του κόσμου της και μια πελώρια τοιχογραφία της προπολεμικής Αθήνας και των ανθρώπων της.
Στην προσωπική επαφή η Nelly’s», συνεχίζει «ήταν ένας άνθρωπος χωρίς ίχνος έπαρσης, αντιλαμβανόταν τον κόσμο απλά αλλά τον απέδιδε στις φωτογραφίες της με πνευματικό βάθος. Οι φωτογραφίες της είναι αγγιγμένες από το ταλέντο, την ευλογημένη ματιά, την ιδιοφυΐα της Nelly’s που μεταξύ άλλων επιλέγοντας πρωτοφανείς, τολμηρές οπτικές γωνίες είχε κατορθώσει να δώσει νέα διάσταση ακόμα και σε πασίγνωστα και σε χιλιοφωτογραφημένα μνημεία, με πρόχειρο παράδειγμα τις Καρυάτιδες, φωτογραφημένες πλάτη».
Η παρουσίαση, σε αυτή τη μεγάλη έκθεση, του πολυδιάστατου έργου της Nelly’s επιχειρείται με άξονες τις τρεις πόλεις, στις οποίες διαμόρφωσε το φωτογραφικό της βλέμμα: Δρέσδη, Αθήνα, Νέα Υόρκη. Με σχεδόν 350 φωτογραφίες φιλοτεχνημένες από την ίδια τη δημιουργό και επιλεγμένες από το ογκώδες αρχείο της καταβάλλεται προσπάθεια να εκπροσωπηθούν οι διαφορετικές αισθητικές τάσεις που υιοθέτησε κατά τη διάρκεια των σαράντα πέντε χρόνων ενασχόλησής της με το μέσο και οι πολυάριθμες τεχνικές ασπρόμαυρης αλλά και έγχρωμης φωτογραφίας με τις οποίες πειραματίστηκε. Τα πρωτότυπα αυτά έργα συμπληρώνονται από 150 περίπου σύγχρονες ψηφιακές εκτυπώσεις που πραγματοποιήθηκαν από τα αρνητικά της ώστε να συμπληρώσουν τα αφηγηματικά κενά.
Έτσι, η αφήγηση της έκθεσης έχει αφετηρία τις σπουδές της στη Δρέσδη ενώ παρουσιάζονται δείγματα από τις σπουδές στο πορτρέτο και τη φωτογραφία χορού και γυμνού. Οι φωτογραφίες με τις χορεύτριες της σχολής Mary Wigman στο στούντιο του Franz Fiedler και στην εξοχή της σαξονικής Ελβετίας (1922-23) σαν νύμφες και νεράιδες του δάσους μάς προϊδεάζουν για το πώς έφτασε στις μεγάλες φωτογραφικές στιγμές της στην Ακρόπολη.
Φτάνοντας τον Οκτώβριο του 1925 στην Αθήνα, όταν η Nelly’s κάλεσε στο ατελιέ της την πρίμα μπαλαρίνα της Opera Comique του Παρισιού Mona Raina και με την άδεια του αρχαιολόγου Αλέξανδρου Φιλαδέλφεια, πήγαν στην Ακρόπολη και αφού την αποτύπωσε να χορεύει ανάμεσα στα μνημεία την απαθανάτισε γυμνή σε χορευτικές κινήσεις ανάμεσα στις αρχαιότητες. Κάτι που στον Τύπο της εποχής έφερε αναστάτωση και προκάλεσε αντιδράσεις με το επιχείρημα της βεβήλωσης του ιερού μνημείου. Όμως το ζήτημα καταλάγιασε ο Παύλος Νιρβάνας, όταν έγραψε, υπερασπίζοντας τη Nelly’s, ότι το γυμνό σώμα επαινέθηκε από τους αρχαίους Έλληνες ως υπέρτατη ενσάρκωση του κλασικού ιδανικού.
Η ιστορία μέσα από τις εικόνες της, όπως εκτυλίσσεται στην έκθεση συνεχώς σε εκπλήσσει για το εύρος των θεμάτων με το οποίο ασχολήθηκε και αποτύπωσε, από την άφιξή της στην Αθήνα, τη δυναμική της παρουσία στα φωτογραφικά δρώμενα της πόλης από το 1924 έως το 1939. Εικόνες ήδη γνωστές από τις πολλαπλές δημοσιεύσεις τους στο παρελθόν συμπληρώνονται με νέες, άγνωστες έως σήμερα, προβάλλοντας τη διαφορετική οπτική που εισήγαγε στην εγχώρια φωτογραφική παραγωγή του Μεσοπολέμου και η οποία αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία θα εξελιχθεί η μεταπολεμική ελληνική φωτογραφία:
Η «Παληά Αθήνα» με παλιές συνοικίες, που για πρώτη φορά ο φακός κάλυπτε συνολικά το ιστορικό τμήμα της πόλης, οι «Προσφυγικοί Καημοί», με 15 φωτογραφίες από την επίσκεψη της Nelly’s στους καταυλισμούς της Αττικής εστιάζοντας στους πρόσφυγες και κυρίως στα παιδιά σαν ζωγραφικά έργα, αποτυπώνοντας τον ανθρώπινο πόνο με τη δική της ευαίσθητη ματιά, αφού και η ίδια είχε βιώσει τα τραγικά γεγονότα στη σφαγή του Αϊδινίου το 1919 με τον ξεριζωμό της οικογένειάς της. Επίσης, συναντάμε τοπία και πορτρέτα από την «Ελληνική ύπαιθρο» που αντί να ακολουθήσει τη συνήθη τακτική φωτογράφιση της εποχής με μοναστήρια, βουνά και αρχαιολογικούς χώρους, εκείνη εστιάζει σε προσωπογραφίες από την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων στην εργασία τους.
Χαρακτηριστικό κεφάλαιο φυσικά αποτελούν οι φωτογραφίες από τις «Δελφικές Εορτές» απαθανατίζοντας τον χορό των Ωκεανίδων του Προμηθέα Δεσμώτη, στο αρχαίο θέατρο των Δελφών, καθώς και τους αθλητικούς αγώνες και τον πυρρίχιο χορό που πραγματοποιήθηκε στο στάδιο. Εξίσου μοναδική αποτύπωση αποτελεί και η φωτογράφιση του Ιερού Βράχου της Ακρόπολης, χαρίζοντας μερικές από τις πιο ανατρεπτικές λήψεις της αρχαίας τέχνης. Η Nelly’s δεν χρησιμοποίησε σκαλωσιές, προκειμένου να φωτογραφίσει τις λεπτομέρειες του γλυπτού διάκοσμου, ώστε να καταφέρει να πλησιάσει το βλέμμα των πιστών και την αίσθηση που θα βίωναν κοιτώντας προς τα πάνω. Πρωταγωνιστές σε αυτές τις εικόνες είναι και οι φθορές των γλυπτών επιτρέποντας νέες ερμηνείες.
© Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία
Το άλλο τεράστιο κεφάλαιο και λιγότερο γνωστό αλλά τρομερά εντυπωσιακό είναι το κομμάτι «Μόδα» και στην Ελλάδα αλλά και στη Νέα Υόρκη επεκτείνοντας τη δράση της και στον χώρο της διαφήμισης. Φτάνοντας έτσι στην τελευταία αλλά μεγάλη και λεπτομερή ενότητα αφιερωμένη στο έργο που φιλοτέχνησε στη Νέα Υόρκη από το 1939 έως το 1966. Εκεί φτάνουν με τον σύζυγό της με το πλοίο Queen Mary, στις 21 Αυγούστου 1939 και δημιουργούν με πολύ κόπο και στερήσεις ένα στούντιο, που τελικά στο πελατολόγιό της Nelly’s θα συμπεριληφθούν οι Έλληνες της Διασποράς. Κάπως έτσι στην έκθεση με έκπληξη συναντάμε και το πορτρέτο του γιατρού Γεώργιου Παπανικολάου καθώς και επιφανών οικογενειών από τον επιχειρηματικό κόσμο.
Επίσης, εναρμονισμένη και με τις συνήθειες του νέου τόπου αποτυπώνει στο στούντιό της και τα κατοικίδια ζώα των πελατών της. Γάτες και σκύλοι στον φακό της Nelly’s. Μοναδικές όμως και οι εικόνες της από τη διαφημιστική φωτογραφία σε ασπρόμαυρο και έγχρωμο φιλμ, κερδίζοντας τα βλέμματα με την τελειότητά τους και την εποχή που αποτυπώνουν σε σχέση με τις σημερινές, αφού είναι τόσο επίκαιρες ως προς την τεχνική τους αρτιότητα.
Το μάτι μου πηγαίνει και στον κόκκινο φωτογραφικό θάλαμο που μπαίνοντας μέσα σε αυτόν μπορούμε να δούμε από κοντά τον φωτογραφικό εξοπλισμό που χρησιμοποίησε ως φοιτήτρια στη Δρέσδη, αλλά κυρίως ως επαγγελματίας φωτογράφος στην Αθήνα την περίοδο του Μεσοπολέμου και στη Νέα Υόρκη – τεκμηριώνοντας με αυτό τον τρόπο και τη βαθιά της γνώση γύρω από τη φωτογραφική τεχνολογία.
Το 1966 στο χρονολόγιο της έκθεσης αναγράφεται ότι επιστρέφει οριστικά στην Αθήνα και είναι πλέον κάτοικος Νέας Σμύρνης, στο οικογενειακό της σπίτι, ενώ με το τέλος της εμπορικής της δραστηριότητας «κλείνει» ταυτόχρονα και το φωτογραφικό της έργο.
Τα πορτρέτα της Κατίνας Παξινού ως Ηλέκτρα (1936), της Σοφίας Βέμπο (1936) με το τσιγάρο στο στόμα, του νεαρού Μάνου Κατράκη να χαμογελάει (1936/37) και η φωτογραφία από τις Πωγωνίτισσες καθώς ανεβαίνουν το βουνό της Ηπείρου είναι μερικές από τις εικόνες που μου έρχονται αυτή τη στιγμή στο νου μου. Ο καθένας σε αυτή τη φοβερά εμπεριστατωμένη, σε αρχειακή μελέτη, έκθεση θα συναντήσει εικόνες που δεν θα έχει ξαναδεί, εικόνες με τη ματιά της Nelly’s απέναντί μας, βαθιά και διαπεραστική, ικανή να μας κρατήσει στη λεπτομέρεια του βλέμματός της, μέχρι να πάρουμε κάτι μαζί μας από τον κόσμο της. Τη δύναμή της.
Info έκθεσης:
Nelly’s | 23.02 – 23.07.2023 | Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138
