Όταν μία σχετικά νεοσύστατη χώρα βρίσκεται στη δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία του να διαμορφώσει, να σφυρηλατήσει μια νέα εθνική λογοτεχνική παράδοση, είναι σαφές ότι χρειάζεται συγκεκριμένο είδος ανθρώπων, τους λεγόμενους και «ανθρώπους των γραμμάτων». Αυτός είναι ένας ευρύς όρος που όμως παραπέμπει σε ανθρώπους που καταπιάνονται με διάφορα είδη λόγου και επιχειρούν να αφήσουν ένα στίγμα σε κάθε μορφή λογοτεχνικής έκφρασης. Ταυτόχρονα, καμία λογοτεχνία δεν δημιουργείται σε κενό αέρα αλλά κατόπιν ζύμωσης με τις λογοτεχνικές επιρροές των μεγάλων χωρών, με τα ρεύματα που κυριαρχούν και σφραγίζουν τις λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές εξελίξεις.
Είναι λοιπόν αναμφισβήτητο ότι ένας από αυτούς τους ανθρώπους κλειδιά στη διαμόρφωση της νεοελληνικής λογοτεχνίας υπήρξε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Ο Ξενόπουλος υπήρξε όλα τα παραπάνω που προανέφερα και αποτέλεσε έναν από τους πρώτους και πιο επιδραστικούς ανθρώπους των γραμμάτων στην Ελλάδα. Διηγηματογράφος, μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός, ο Ξενόπουλος υπήρξε πολυγραφότατος αλλά και λόγω του μακρού σε έκταση βίου του άφησε το στίγμα του σε περισσότερο από πενήντα χρόνια ελληνικής ιστορίας και άρα ελληνικής λογοτεχνίας.
Ξεκίνησε από την ηθογραφία και την επαρχία (κυρίως στον τόπο καταγωγής του, τη Ζάκυνθο) και σύντομα άρχισε να χτίζει το αστικό μυθιστόρημα με σκηνικό την υπό διαμόρφωση ακόμη πρωτεύουσα, την Αθήνα. Παράλληλα, υπήρξε ο ιδρυτής της περίφημης Νέας Εστίας αλλά και ο πρώτος πρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών.
Η βασική του επιρροή ήταν ο ρεαλισμός και ο νατουραλισμός που μεσουρανούσαν στην Ευρώπη και ιδιαιτέρως στο γαλλικό μυθιστόρημα στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα, αλλά και τα έργα του Ίψεν, του οποίου η επιρροή στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού θεάτρου υπήρξε ανυπολόγιστη. Είναι λογική αυτή η έλξη για κάποιον που επιχειρεί να αποδώσει τους συνεχείς κοινωνικούς μετασχηματισμούς που λαμβάνουν χώρα σε μία ακόμη νέα και υπό διαμόρφωση χώρα με κοινωνικές τάξεις που έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά από εκείνα των ευρωπαϊκών κρατών αλλά μια κοινωνία που σταδιακά προσπαθεί να αφομοιώσει στοιχεία από τις σύγχρονες εξελίξεις. Έτσι, στα έργα του ο Ξενόπουλος δημιουργεί χαρακτήρες που αντιπροσωπεύουν ένα όσο πιο δυνατόν ευρύ φάσμα από τον κοινωνικό ιστό της εποχής.
Ο Ξενόπουλος δεν υπήρξε καινοτόμος ή πειραματιστής με το ύφος. Μάλιστα, θεωρήθηκε ως ένας κατ’ εξοχήν συγγραφέας που απευθυνόταν σε ένα ευρύ κοινό και του οποίου η προτεραιότητα δεν ήταν οι κύκλοι των διανοούμενων ή εστέτ αλλά ο μέσος πολίτης. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ενδιαφερόταν για το επίπεδο της γραφής του. Καλύτερα το περιγράφει ο Μάριο Βίτι:
«Σε τίποτα δεν προηγήθηκε και σε τίποτα δεν βραδυπόρησε. Και ίσως αυτό να υπήρξε το μεγαλύτερό του προτέρημα, ότι κατέχοντας σταθερά την aurea mediocritas ανέβασε σε αξιόλογο επίπεδο αυτό ακριβώς το είδος παραγωγής».
Από τις εκδόσεις Ψυχογιός κυκλοφορούν σε νέα έκδοση τέσσερα από τα κλασικά έργα του Ξενόπουλου: το θεατρικό Στέλλα Βιολάντη (1909) και τα μυθιστορήματα Μυστικοί Αρραβώνες (1915), Η Αναδυόμενη (1923) και ο Κατήφορος (1926). Από αυτά μονάχα οι Μυστικοί Αρραβώνες εκτυλίσσονται στην Αθήνα της μπελ επόκ, και αποτελούν το πλέον αυτοβιογραφικό από τα έργα του, κάτι που αποκαλύφθηκε πολλά χρόνια μετά τη συγγραφή του. Τα υπόλοιπα τρία λαμβάνουν χώρα στη Ζάκυνθο. Και στις τέσσερις περιπτώσεις είναι ευδιάκριτο το κλασικό μοτίβο των δραμάτων του Ξενόπουλου: τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν από καταδικασμένους έρωτες και δυσλειτουργικά ερωτικά τρίγωνα, οι οποίοι αναδεικνύουν ανοιχτές ή υποβόσκουσες συγκρούσεις αντιλήψεων ή κοινωνικών τάξεων.
Είναι χρήσιμη και ουσιαστική η επανέκδοση κλασικών έργων ορισμένων από τους κομβικής σημασίας διαμορφωτές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ιδιαίτερα όταν ελλοχεύει ο κίνδυνος της λήθης. Οι εν λόγω επανεκδόσεις των τεσσάρων έργων του Γρηγορίου Ξενόπουλου από τις εκδόσεις Ψυχογιός είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Μια σύντομη ματιά στα τέσσερα πρώτα βιβλία που επανεκδόθηκαν. Σύντομα θα ακολουθήσουν τα Τυχεροί και Άτιμοι, Τυχεροί και Άτυχοι, Πλούσιοι και Φτωχοί.
Στέλλα Βιολάντη (1909)
Μπορούν δυο νέοι ν’ απαρνηθούν την αγάπη τους; Μπορούν να αντιπαλέψουν με το κατεστημένο μιας ολόκληρης κοινωνίας, να αντέξουν τη σκληρή τιμωρία, να έρθουν αντιμέτωποι με τον θάνατο; Θα είναι αυτή η αγάπη αρκετή ώστε να αντέξει τελικά;
Ζάκυνθος, 1880. Η νεαρή αρχοντοπούλα Στέλλα Βιολάντη, κόρη του μεγαλέμπορου Παναγή Βιολάντη, ερωτεύεται τον όμορφο Χρηστάκη Ζαμάνο, έναν νέο από ξεπεσμένη αριστοκρατική οικογένεια, υπάλληλο του αγγλικού τηλεγραφείου του νησιού. Οι δυο νέοι είναι αποφασισμένοι να παντρευτούν, κι αυτό φτάνει στ’ αυτιά του πατέρα της Στέλλας, ο οποίος σχεδιάζει να την παντρέψει με έναν γέρο και άσχημο έμπορο. Τώρα πια ξέρουν πως η αγάπη τους πρέπει να δοκιμαστεί. Αυτό που ίσως δεν ξέρουν είναι μέχρι πού μπορεί να φτάσει η οργή ενός πατέρα, που η κόρη του τόλμησε να αμφισβητήσει την «αυθεντία» του.
Στην έκδοση περιλαμβάνεται το έργο σε δύο μορφές: η αρχική του εκδοχή ως διήγημα και η εξέλιξή του σε θεατρικό έργο, όπως το μετέπλασε ο ίδιος ο συγγραφέας, για να παρασταθεί στη σκηνή. Ο Πρόλογος είναι του Γιώργου Πεφάνη, καθηγητή Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και το Χρονολόγιο-Εργογραφία είναι του Διονύση Μουσμούτη, συγγραφέα, κριτικού και διευθυντή του περιοδικού “Ιστορία”.
Ο Κατήφορος (1926)
Η Ρόζα, κόρη καλής οικογένειας της Ζακύνθου, είναι όμορφη, ευαίσθητη, αθώα, αλλά και ευκολόπιστη. Ο γοητευτικός φοιτητής Ζοζός είναι τυχοδιώκτης και αδίστακτος… Μια φωτογραφία αρκεί για να σπρώξει τη Ρόζα στον κατήφορο! Να τι δεν ήξερε η Ρόζα. Όταν γνώριζε για πρώτη φορά την αγάπη, πίστευε μόνο στη δύναμη και στη φρεσκάδα των δεκαέξι της χρόνων. Δεν ήξερε για τις παγίδες της Μοίρας και για τα μονοπάτια που θα έπρεπε να διαβεί.
Στην αρχή είναι η θύελλα, ο παρορμητισμός κι ο έρωτας. Στη συνέχεια η απώλεια της τιμιότητας και της αθωότητας. Κι έπειτα, οι εκβιασμοί που βυθίζουν τη Ρόζα στην απελπισία, στον φόβο και στο σκοτάδι… Θα έρθει ποτέ το ξύπνημα και η μετάνοια ή η φοβερή σκάλα που κατεβαίνει θα μετατρέψει μοιραία τη Ρόζα σε τραγική ηρωίδα;
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, με όπλο την ελευθεροστομία του αλλά και τη βαθιά αντίληψη της κοινωνίας των αρχών του 20ού αιώνα, αποτυπώνει με μοναδική μαεστρία τις σχέσεις της ηρωίδας του με τον οικογενειακό και κοινωνικό περίγυρό της και, τελικά, καταγγέλλει την αποτυχία, την ήττα και την έκπτωση κάθε ηθικής.
Στην έκδοση περιλαμβάνεται Επίμετρο από την Κατερίνα Σχινά, συγγραφέα, κριτικό και μεταφράστρια και Χρονολόγιο-Εργογραφία από τον Διονύση Μουσμούτη, συγγραφέα, κριτικό και διευθυντή του περιοδικού Ιστορία.
Μυστικοί Αρραβώνες (1915)
Ο ταλαντούχος ζωγράφος Νάσος Ανάστης είναι περιζήτητος στα αστικά σαλόνια των Αθηνών, όπου εντυπωσιάζει τόσο με την καλλιέργειά του και την ιδιαιτερότητα της ζωγραφικής του όσο και με το πνεύμα του. Σε μία από τις συνηθισμένες γιορτές όπου είναι προσκεκλημένος, γνωρίζει τη νεαρή ζωγράφο Θάλεια, που δηλώνει μεγάλη του θαυμάστρια και επιζητά τη φιλία του. Ένα κρυφό πάθος θα γεννηθεί ανάμεσά τους∙ ένα πάθος που δε θα εκδηλωθεί ποτέ, παρά μόνο μέσα από κάποιες απελπισμένες επιστολές που ανταλλάσσουν οι δυο τους. Ο Νάσος είναι ήδη αρραβωνιασμένος με την κόρη κάποιου δικαστικού, ενώ η Θάλεια πολιορκείται στενά από έναν Αλεξανδρινό γόνο ευκατάστατης οικογένειας. Οι δρόμοι τους φαντάζουν καταδικασμένοι να χωρίσουν για πάντα…
Ένας γοητευτικός, μποέμ ζωγράφος, που απολαμβάνει την αναγνώριση και την επιτυχία. Μια εντυπωσιακά όμορφη δεκαοκτάχρονη κοπέλα. Ένα δίλημμα, ένα καλά κρυμμένο μυστικό, κι ένας ανώτερος, ιδανικός, εξευγενισμένος έρωτας, που θα εκφραστεί μέσα από τις λέξεις της ωραιότερης ερωτικής επιστολογραφίας, που δεν θα μπορούσε παρά να είναι αυθεντική!
Στην έκδοση περιλαμβάνεται Επίμετρο από τον Σωτήρη Χατζάκη, συγγραφέα, ηθοποιό και σκηνοθέτη και Χρονολόγιο-Εργογραφία από τον Διονύση Μουσμούτη, συγγραφέα, κριτικό και διευθυντή του περιοδικού “Ιστορία”.
Η Αναδυομένη (1923)
Ζάκυνθος, τέλη 19ου αιώνα. Ο κόντες Λάντος και η κόρη του, Κλαίλια, ζουν σε μια βίλα πλάι στο κύμα, την «Αναδυομένη». Ένα καλοκαίρι, η αριστοκρατική οικογένεια Μεμάρη, με τους δυο γιους, τον Παύλο και τον Ντένη, θα εγκατασταθεί στον «Υψόλιθο», το σπίτι ακριβώς απέναντι από την «Αναδυομένη». Μια στιγμή μόνο θα είναι αρκετή για να ξυπνήσει στην ψυχή και των δύο αδελφών ο ίδιος, ασίγαστος πόθος, για την ίδια κοπέλα! Καθώς η πανέμορφη κοντεσίνα ξεπροβάλλει γυμνή από το λουτρό της, τα δυο αδέλφια την κοιτούν μαγεμένα, χωρίς η ίδια να το γνωρίζει, και αποφασίζουν να τη διεκδικήσουν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο. Η Κλαίλια βρίσκεται αντιμέτωπη με το μεγαλύτερο δίλημμα της ζωής της… Στο δίλημμά της αυτό, τη λύση θα δώσει ένας περίπατος στην εξοχή∙ ένας περίπατος που θα σταθεί μοιραίος!…
Δυο αδέλφια, τόσο ίδια και τόσο διαφορετικά. Για την καρδιά της γυναίκας που ερωτεύτηκαν μόνο ένας μπορεί να είναι ο εκλεκτός! Ένα ερωτικό τρίγωνο με φόντο τα έρημα ακρογιάλια της Ζακύνθου, τα περιβόλια με τις λωτιές και τα κρινάκια του βουνού, που θα εξελιχθεί σε μια τραγωδία αγάπης, μίσους και ζήλιας.
Στην έκδοση περιλαμβάνεται Πρόλογος από τη Σώτη Τριανταφύλλου, συγγραφέα και ιστορικό και Χρονολόγιο-Εργογραφία από τον Διονύση Μουσμούτη συγγραφέα, κριτικό και διευθυντή του περιοδικού «Ιστορία».
