Ο Ντέιβιντ Γκραν έχει αριστεύσει σε μία συγκεκριμένη όσο και ενδιαφέρουσα κατηγορία βιβλίων: το σημείο εκείνο που εφάπτεται η ιστορική έρευνα με το ιστορικό μυθιστόρημα. Ο Γκραν προσεγγίζει ιστορικά γεγονότα που του προκαλούν το ενδιαφέρον και προχωράει σε εκτεταμένη και λεπτομερή ανάλυση ιστορικών αρχείων, μαρτυριών, μελετών για την εκάστοτε εποχή, ταξιδεύει ο ίδιος στα μέρη που έλαβε χώρα το εν λόγω γεγονός, ώστε να αποκτήσει μια γεύση του τόπου που περιγράφει και κατόπιν συνθέτει όλες τις πληροφορίες που έχει συλλέξει, αφήνοντας για λίγο στην άκρη την ιδιότητά του ως δημοσιογράφος και ιστορικός ερευνητής, και επιστρατεύει τη φαντασία και την τεχνική του ως λογοτέχνης ώστε να διαμορφώσει μία ενιαία αφήγηση που να γεμίζει τα κενά που αφήνει η έρευνα και να δίνει την αίσθηση ενός ιστορικού μυθιστορήματος.
Στα προηγούμενα βιβλία του συγκαταλέγονται Η Χαμένη Πόλη Ζ, γύρω από την εμμονή βικτωριανών Άγγλων εξερευνητών να ανακαλύψουν μια μυθική πόλη στα βάθη του Αμαζονίου, όσο και Οι Δολοφόνοι του Ανθισμένου Φεγγαριού (το οποίο μεταφέρθηκε προσφάτως στον κινηματογράφο από τον Μάρτιν Σκορσέζε) με θέμα τη συστηματική εξαπάτηση και εκμετάλλευση μιας κοινότητας πλούσιων ιθαγενών στην Οκλαχόμα από μια συμμορία λευκών. Το τελευταίο του βιβλίο είναι το Γουέιτζερ (που φέρει τον ατυχή και μάλλον pulp υπότιτλο ναυάγιο, ανταρσία, φόνος) και έχει ως θέμα του μια ξακουστή όσο και θαυμαστή ιστορία ναυαγών του βρετανικού πολεμικού ναυτικού στα μέσα του 18ου αιώνα έξω από τις αφιλόξενες ακτές της Παταγονίας.
Όσο γράφω αυτές τις λέξεις, ακόμη σκέφτομαι πώς πρέπει να προσεγγίσω αυτό το βιβλίο. Γιατί στα μάτια μου η ανάγνωσή του αποτελεί μια ελαφρώς «σχιζοφρενική» εμπειρία. Ας ξεκινήσω από την θετική πλευρά: τόσο η έρευνα όσο και η αφηγηματική τεχνική του Γκραν είναι άψογες και αποδεικνύουν τις ικανότητες όσο και την εμπειρία του στο συγκεκριμένο είδος γραφής. Ο Γκραν συνταιριάζει τις ιστορικές πηγές που έχει στη διάθεσή του, την προσωπική του οπτική γωνία ως αποστασιοποιημένου δημοσιογράφου – ερευνητή, το πλούσιο ιστορικό πλαίσιο, το οποίο αναδεικνύει τα ιστορικά γεγονότα με ανάγλυφο τρόπο, αλλά και μια αξιοζήλευτη ικανότητα παραδοσιακού παραμυθά, έτσι ώστε να εξυφάνει μια υπέροχη περιπέτεια της εποχής των ανακαλύψεων, γεμάτη από χρήσιμες πληροφορίες για τη ναυτική ζωή της εποχής.
Καταφέρνει να δίνει σάρκα και οστά στους χαρακτήρες και να προσδίδει μια μοναδική αίσθηση δραματικής έντασης και σασπένς στην αφήγηση. Το αποτέλεσμα είναι ένα καλογραμμένο και άκρως ψυχαγωγικό ανάγνωσμα που διαβάζεται απνευστί και μάλιστα προκαλεί ένα νοσταλγικό αντανακλαστικό από την εφηβική μου ηλικία, όπου νιώθω λίγο σαν παιδί που ανυπομονεί να διαβάσει το επόμενο κεφάλαιο από το Νησί των Θησαυρών. Μάλιστα έχει και χάρτες στο τέλος, λουκούμι για τον σπασίκλα μέσα μου. Όλα καλά ως εδώ. Όμως, αν θυμάστε, μίλησα για μια «σχιζοφρενική» αναγνωστική εμπειρία. Τι εννοώ;
Για να το θέσω απλά, δεν είμαι σίγουρος ότι το βιβλίο έχει κάποιον ιδιαίτερο λόγο ύπαρξης. Μα θα μου πει κάποιος, τώρα μόλις δεν μας είπες ότι είναι μια υπέροχη, άκρως ψυχαγωγική αφήγηση γεμάτη ενδιαφέρουσες πληροφορίες, με πλούσιο ιστορικό πλαίσιο κλπ, κλπ; Δεν αρκεί αυτό; Τι άλλο θες δηλαδή; Ψυχραιμία, φίλ@ αναγνώστ@. Ενδέχεται ο σχιζοφρενής να είμαι εγώ και όχι ο Γκραν. Ας εξηγήσω καλύτερα τι θέλω να πω:
Ένας εγνωσμένης αξίας ερευνητής – συγγραφέας δεν αφιερώνει χρόνια από τη ζωή του, δεν ταξιδεύει στα όρια της Ανταρκτικής, δεν επισκέπτεται τη Βρετανική Βιβλιοθήκη ή τη Ναυτική Βιβλιοθήκη του Γκρίνουιτς και διαβάζει χιλιάδες σελίδες αρχείων και στοιχείων αποκλειστικά και μόνο για να γράψει μια απολαυστική περιπέτεια (η οποία μάλιστα υπήρξε γνωστή). Το κάνει επειδή πιστεύει ότι (μεταξύ άλλων) θα καταλήξει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα, ότι θα αναδείξει μία διαφορετική προοπτική γύρω από κρίσιμα ζητήματα, ότι θα αποκαλύψει κάτι που ως τώρα ουδείς είχε υποπτευθεί.
Το βιβλίο όμως δεν κομίζει τίποτα καινούριο, δεν φέρει κάποια φρέσκια οπτική γωνία, δεν χαρακτηρίζεται από ίχνος πρωτοτυπίας, ούτε και φέρνει στην επιφάνεια κάτι που δεν είχε αναλυθεί εξαντλητικά ήδη πριν από δύο και πλέον αιώνες. Από δημοσιογραφικής πλευράς δεν αποκαλύπτει κάποια νέα πτυχή, αφού μάλιστα η αφήγηση του Γκραν βασίζεται στα ημερολόγια καταστρώματος των πρωταγωνιστών και όπου αυτές οι μαρτυρίες αποκλίνουν εκείνος δεν εκφέρει ουσιαστική άποψη. Αλλά και από πλευράς στοχασμού ή προεκτάσεων, τα συμπεράσματά του είναι από συμβατικά, κοινότοπα έως και αφελή, λες και απευθύνονται σε μαθητές γυμνασίου.
Τι μας λέει εν ολίγοις ο Γκραν; Ότι η αποικιοκρατία είναι κακή και ότι η δικαιολογία που χρησιμοποιούσαν οι αποικιοκράτες προκειμένου να κατακτούν και να εκμεταλλεύονται τους πόρους των αποικιών τους ήταν ότι μετέφεραν τον πολιτισμό, κάτι που προφανώς καταρρέει όταν οι εκπρόσωποί τους (οι ναυτικοί στην προκειμένη περίπτωση) αποκτηνώνονται μόλις ναυαγήσουν και πεινάσουν και μετατρέπονται σε προδότες και φονιάδες. Τρομερό και πολύ πρωτότυπο συμπέρασμα!
Τι μας λέει επίσης; Ότι η ίδια η ιστορία της αποικιοκρατίας ανάγεται σε έναν διεθνή καπιταλιστικό ανταγωνισμό με στόχο τη συσσώρευση κέρδους, το κυνήγι της δόξας και την προσωπική κοινωνική και επαγγελματική εξέλιξη. Προφανή τα συμπεράσματα, αλλά ακόμα κι έτσι εντελώς μονοδιάστατα και βολικά εναρμονισμένα με τη ρηχή κυρίαρχη μόδα, δηλαδή «για όλα φταίνε οι κακοί λευκοί». Δεν ανακαλύπτει ο Γκραν τον τροχό ώστε να περιμένουμε από αυτόν να μας αναδείξει τα αναρίθμητα εγκλήματα της αποικιοκρατικής νοοτροπίας.
Αλλά ακόμα κι έτσι, αν ήθελε να κάνει μια σοβαρή και ισορροπημένη ανάλυση θα μπορούσε για παράδειγμα να αναφέρει ότι αυτός ο πράγματι απάνθρωπος ανταγωνισμός για το κέρδος και τη δόξα επίσης οδήγησε σε μια παθιασμένη δίψα για γνώση και ανακάλυψη που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ιατρικής και των επιστημών αλλά τροφοδότησε επίσης την ίδια την ιστορία της σκέψης και της φιλοσοφίας. (Δεν χρειάζεται να πάμε μακριά, σε ένα αντίστοιχο πλοίο του Βρετανικού πολεμικού ναυτικού το οποίο επίσης προσέγγισε τις ακτές της νότιας Αμερικής, ο Δαρβίνος προχώρησε σε παρατηρήσεις που οδήγησαν στη συγγραφή του μνημειώδους έργου Η Καταγωγή των Ειδών και οριοθέτησε τη σύγχρονη εξελικτική βιολογία). Δεν ήταν συνεπώς μόνο το κέρδος και η δόξα κινητήρια δύναμη για τα ταξίδια των ανακαλύψεων, ήταν και η πηγή κάθε μορφής προόδου: η ανθρώπινη περιέργεια για γνώση και η προμηθεϊκή ανάγκη για υπέρβαση των ορίων.
Αλλά και η ίδια η ιστορία που αφηγείται, (μία αφήγηση που βασίστηκε σε άλλες αφηγήσεις, όχι σε συρραφή πληροφοριών), ήταν πασίγνωστη μέχρι που επισκιάστηκε από τη διάσημη ανταρσία του Μπάουντι μισό αιώνα αργότερα. Ο Γκραν δεν ανακαλύπτει τίποτα καινούριο, ούτε και αναδεικνύει από τα γεγονότα κάποια ενδιαφέρουσα νέα ερμηνεία, άποψη, εκτίμηση. Ουσιαστικά συστήνει εκ νέου μια περιβόητη παλιά ναυτική ιστορία σε ένα νέο κοινό, και η αλήθεια είναι ότι σε αυτό επιτυγχάνει απόλυτα.
Ακόμη κι αυτή η ναυτική ιστορία όμως δεν ξεχωρίζει ιδιαίτερα από πολλές αντίστοιχες ιστορίες, αληθινές ή μη, που έχουν πλημμυρίσει την παγκόσμια λογοτεχνία και τον κινηματογράφο. Το ερώτημα συνεπώς είναι κατά πόσο το κοπιαστικό εγχείρημα του Γκραν είναι αρκετό. Η απάντηση εξαρτάται από τις προσδοκίες του κάθε αναγνώστη αλλά και του ίδιου του συγγραφέα. Σαν αφήγημα είναι αναμφίβολα επιτυχημένο και αναντίρρητα ψυχαγωγικό. Σε καμία περίπτωση αυτό δεν είναι από μόνο του αμελητέο, όμως, τουλάχιστον για μένα, ένα βιβλίο που εξατμίζεται από τη συνείδησή σου μόλις το τελειώνεις δεν μπορεί να είναι αρκετό.
