Είναι πασιφανές ότι η φιγούρα που κυριαρχεί σχεδόν ολοκληρωτικά στην πορτογαλική λογοτεχνία τα τελευταία σαράντα περίπου χρόνια είναι αυτή του νομπελίστα μυθιστοριογράφου και ποιητή Ζοζέ Σαραμάγκου (1922-2010). Η επιρροή του είναι τόσο μεγάλη που συγκρίνεται μονάχα με εκείνη του Φερνάντο Πεσσόα στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, ενώ τουλάχιστον στη διεθνή συνείδηση το όνομά του αποτελεί συνώνυμο του πορτογαλικού μυθιστορήματος, το οποίο ουσιαστικά έβαλε στο χάρτη. Επιπρόσθετα σε όλα τα παραπάνω, ο Σαραμάγκου υπήρξε ο πρώτος Πορτογάλος που βραβεύτηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας, όμως αυτό από μόνο του έχει λιγοστή αναλογικά σημασία. Αυτό που πραγματικά μετράει είναι ότι τα μυθιστορήματα του Σαραμάγκου εξακολουθούν να διαβάζονται παγκοσμίως με περισσότερο ενδιαφέρον από ποτέ, κάτι που σηματοδοτεί τη μεγαλύτερη κατάκτηση ενός δημιουργού: τη διαχρονικότητα. Ο μεγάλος Πορτογάλος συγγραφέας έγραψε τα περισσότερα και σημαντικότερα έργα του σε προχωρημένη ηλικία και η φήμη του άρχισε να παγιώνεται από τη δεκαετία του ογδόντα και ύστερα, με αποκορύφωμα τη δεκαετία του ενενήντα στη διάρκεια της οποίας υπήρξε ιδιαίτερα παραγωγικός. Στην ηλικία των εξήντα ετών ο Ζοσέ Σαραμάγκου ήταν ένας σχετικά άγνωστος συγγραφέας με τρία μυθιστορήματα και μία ποιητική συλλογή στο ενεργητικό του. Είκοσι χρόνια αργότερα, σε ηλικία ογδόντα ετών πλέον, ο Σαραμάγκου ήταν κάτοχος του βραβείου Νόμπελ και θεωρούνταν από πολλούς κριτικούς και συγγραφείς ως ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή πεζογράφους. Όλα αυτά έλαβαν χώρα σε λιγότερο από είκοσι χρόνια, στη διάρκεια των οποίων ο Σαραμάγκου εξέδιδε το ένα (μείζον ή ελάσσον) αριστούργημα μετά από το άλλο με μια αξιοθαύμαστη παραγωγικότητα και ποιότητα, λες και είχε συνάψει κάποια φαουστική συμφωνία με τον διάβολο. Το αποτέλεσμα αυτής της εικοσαετίας ήταν έντεκα βιβλία – δέκα μυθιστορήματα και μια συλλογή διηγημάτων – που εκτόξευσαν τον ηλικιωμένο Πορτογάλο στο παγκόσμιο λογοτεχνικό προσκήνιο εισάγοντάς τον στο πάνθεον του σύγχρονου ευρωπαϊκού μυθιστορήματος.
Το 1992 συνέβη ένα γεγονός που οδήγησε τον Σαραμάγκου στην αυτοεξορία: το μυθιστόρημά του «Το Κατά Ιησού Ευαγγέλιο» ήταν υποψήφιο για το ευρωπαϊκό βραβείο «Αριστείον», όταν ο πρόεδρος της Πορτογαλίας, δεχόμενος πιέσεις από την πορτογαλική εκκλησία που θεωρούσε το βιβλίο βλάσφημο και προσβλητικό προς τη θρησκεία, ζήτησε επίσημα από την επιτροπή του βραβείου την απόσυρση της υποψηφιότητας. Αυτό όπως ήταν λογικό, αποτέλεσε μέγιστη απογοήτευση, σχεδόν ένα είδος προδοσίας για τον Σαραμάγκου ο οποίος αποφάσισε να φύγει από την Πορτογαλία και να ζήσει το υπόλοιπο της ζωής του με τη γυναίκα του στο Λανθαρότε των Ισπανικών Κανάριων νήσων.
Μέχρι τότε πάντως ο Σαραμάγκου είχε ήδη αναπτύξει πλήρως το ιδιαίτερο και τόσο αναγνωρίσιμο ύφος γραφής του: πολύ μεγάλες προτάσεις με ελάχιστες παραγράφους και με περιορισμένη χρήση σημείων στίξης, διάλογοι που αποτελούν μέρος της ίδιας πρότασης με την εναλλαγή τους να ξεχωρίζει μονάχα από το κεφαλαίο πρώτο γράμμα, κεφάλαια χωρίς τίτλο, έντονη, εξαντλητική σχεδόν περιγραφικότητα όχι όμως όσον αφορά ατομικά χαρακτηριστικά, άμεσες παρεμβολές του αφηγητή (άλλωστε όπως έχει χαρακτηριστικά αναφέρει ο Χάρολντ Μπλουμ, ο σημαντικότερος μυθοπλαστικός χαρακτήρας του Σαραμάγκου είναι ο αφηγητής, δηλαδή ο ίδιος ο Σαραμάγκου), διακριτική αλλά συχνή χρήση ειρωνείας. Αλλά και η θεματολογία του Σαραμάγκου είναι ιδιότυπη κι εξ’ ίσου αναγνωρίσιμη. Τα περισσότερα μυθιστορήματά του αποτελούν πολυεπίπεδες αλληγορίες, σχεδόν παραβολές χωρίς όμως εύκολο και μονοσήμαντο συμπέρασμα ή ηθικό μήνυμα. Συχνά τα έργα του χαρακτηρίζονται σαν μαγικός ρεαλισμός, ισχυρισμός σε καμία περίπτωση άτοπος αλλά μάλλον ανεπαρκής για να αποδώσει την ιδιοτυπία τους. Σε αρκετά από αυτά ο Σαραμάγκου εισάγει μια φανταστική αλλά γεμάτη ενδιαφέρουσες προεκτάσεις προϋπόθεση προκειμένου να δει που μπορεί να φτάσει αφήνοντάς τη να ξεδιπλωθεί: στην «Πέτρινη Σχεδία» (1986) για παράδειγμα, η Ιβηρική χερσόνησος αποκολλάται από την Ευρώπη και αρχίζει να κινείται δυτικά, με προεκτάσεις που παραπέμπουν μεταξύ άλλων σε ζήτημα πολιτισμικής ταυτότητας (νοτιοαμερικάνικες ρίζες σε αντιδιαστολή με τις Ευρωπαϊκές), πολιτικού σχολίου (αποκοπή από την Ευρωπαϊκή Ένωση και ένα συγκεκριμένο σύστημα αξιών). Στην «Ιστορία της Πολιορκίας της Λισαβόνας» (1989) η αλλαγή ενός ναι με ένα όχι ενός επιμελητή σε ένα ιστορικό κείμενο αλλάζει την ίδια την ιστορία ξαναγράφοντάς την (μήπως τελικά τα όρια μεταξύ ιστορίας, βιογραφίας και μυθοπλασίας είναι θολά;). Στο «Περί Τύφλωσης» (1995) οι άνθρωποι μιας ολόκληρης πόλης ξυπνάνε τυφλοί αποτέλεσμα μιας ακατανόητης επιδημίας και πρέπει να συνεργαστούν προκειμένου να επιβιώσουν, ενώ στο «Κατά Ιησού Ευαγγέλιο» (1991) φαντάζεται μια εναλλακτική βιογραφία ενός βαθύτατα ανθρώπινου Ιησού.
Το πλέον μεταμυθοπλαστικό από τα έργα του Σαραμάγκου, «Η Χρονιά Θανάτου του Ρικάρντο Ρέις» (1986), έχει σαν πρωταγωνιστή έναν από τους περίφημους ετερώνυμους χαρακτήρες που είχε επινοήσει ο μεγάλος Πορτογάλος ποιητής/κριτικός/στοχαστής Φερνάντο Πεσσόα και ο οποίος στο μυθιστόρημα από μυθοπλαστικό alter ego του Πεσσόα εμφανίζεται ως ένας αληθινός άνθρωπος που στα τέλη του 1935 επιστρέφει στην Λισσαβόνα μετά από δεκαέξι χρόνια παραμονής στο Ρίο ντε Τζανέιρο λόγω της είδησης του θανάτου του δημιουργού του. Έτσι ο Σαραμάγκου μας καλωσορίζει σε ένα αφ’ ενός φανταστικό, σουρεαλιστικό σύμπαν που όμως είναι ταυτόχρονα απολύτως ρεαλιστικό, έντονα ριζωμένο στην ιστορική συγκυρία: είναι η περίοδος της πτώσης των ευρωπαϊκών δημοκρατιών.
Αλλά εγώ προτιμώ το πιο καφκικό από τα μυθιστορήματά του, το «Όλα τα Ονόματα» (1997). Ο Ζοσέ είναι γραφέας στο Γενικό Ληξιαρχείο του κράτους, μία δημόσια υπηρεσία – σύμβολο της γραφειοκρατικής εξουσίας, η οποία όπως φαίνεται λειτουργεί με ένα πυραμιδικό σύστημα απόλυτης ιεραρχίας: ένας γενικός διευθυντής με απόλυτες αρμοδιότητες που μοιράζει διαταγές, δύο υποδιευθυντές, αρκετοί προϊστάμενοι και βέβαια, η κατώτερη κλίμακα με το χαμηλότερο μισθό και την περισσότερη δουλειά, οι γραφείς. Το ληξιαρχείο μοιάζει με τη βιβλιοθήκη του Μπόρχες, ένας λαβύρινθος διαδρόμων και ραφιών, στον οποίο ενίοτε χάνονται άνθρωποι μερικές φορές για μέρες ολόκληρες και για την ασφάλεια των υπαλλήλων πλέον χρησιμοποιείται το σύστημα του μίτου της Αριάδνης. Ο Ζοσέ είναι η πεμπτουσία του αόρατου δημοσίου υπαλλήλου που ζει μια μοναχική ζωή ρουτίνας με μοναδικό χόμπι τη συλλογή στοιχείων διαφόρων διασημοτήτων (μεταξύ άλλων αντίγραφα των ληξιαρχικών τους καρτελών). Κατά λάθος μια μέρα πέφτει στα χέρια του η ληξιαρχική καρτέλα μιας άγνωστης γυναίκας και τότε του μπαίνει στο μυαλό η εμμονή να ανακαλύψει τι κρύβεται πίσω από αυτό το όνομα, κάτι που ποτέ ως τότε δεν τον είχε απασχολήσει. Αυτό τον οδηγεί σε μια αναζήτηση που θα τον θέσει εκτός των βολικών του συνηθειών, εκτός του ίδιου του χαρακτήρα του και τελικά θα του δώσει αυτογνωσία αλλά και σκοπό σε μια ζωή ως τότε μάλλον κενή, αφού η μοναξιά του γεμίζει με την φανταστική παρουσία μιας άγνωστης γυναίκας. Το ληξιαρχείο αποτελείται από ονόματα που αποδεικνύουν γραφειοκρατικά την ύπαρξη και των θάνατο όλων των ανθρώπων, όμως πίσω από το όνομα υπάρχει μια ψυχή, συχνά βασανισμένη, η οποία εμφανίζεται για μια στιγμή και χάνεται πίσω από ένα σκονισμένο πιστοποιητικό.
Μπορεί ο κάθε αναγνώστης να ξεκινήσει να ανακαλύπτει το έργο του μεγάλου Πορτογάλου πεζογράφου από όποια αφετηρία επιλέξει, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τα ενδιαφέροντά του. Κάθε σελίδα από τα μυθιστορήματά του είναι άμεσα αναγνωρίσιμη από το ύφος του Σαραμάγκου και κάθε μυθιστόρημα είναι μια πτυχή της φαντασίας του. Ό,τι κι αν διαλέξει θα είναι σωστό.
