«Ενός κακού μύρια έπονται». Με αυτή τη φράση, χιουμοριστικά αλλά και με το δημιουργικό άγχος που συντροφεύει έναν πολυπράγμονα άνθρωπο, ο Γιάννης Καλαβριανός μου περιγράφει τα διαφορετικά εγχειρήματα που βρίσκονται στα σκαριά από εκείνον αυτήν την περίοδο. Οι «Μικροί πυροβολισμοί μέσα στη νύχτα», έργο γραμμένο από τον ίδιο, βασισμένο στη νουβέλα του Κλάιστ, λένε την ιστορία ενός ανθρώπου που αδικήθηκε, ένιωσε παρίας και διεκδίκησε το δίκιο του με λάθος μέσα. Όσο λέγεται η ιστορία του Μίχαελ Κόλχαας στο Θέατρο Τέχνης στη Φρυνίχου, ο σκηνοθέτης στήνει live radio play, του «Μια Υπέροχη Ζωή», της ταινίας του Κάπρα που ζωντανεύει στη σκηνή του Μεγάρου Μουσικής από τις 23 Δεκεμβρίου.
Η κουβέντα μας με τον Γιάννη Καλαβριανό έχει ως αφετηρία την ιστορία του Κόλχαας και περιστρέφεται γύρω από την αδικία και τη ματαίωση, την εξέλιξη και την εξέγερση, τη δυσπιστία στο κράτος, τη σχέση θρησκείας και εξουσίας αλλά και την επουλωτική δύναμη της τέχνης. Τους «Μικρούς πυροβολισμούς» που πέφτουν κάθε Δευτέρα και Τρίτη στη Φρυνίχου και τον απόηχό τους.
σκηνοθέτης ή μεταποιητής (ποιητικών) ιστοριών;
«Η δουλειά μας είναι αυτή ακριβώς. Το να λέμε ιστορίες. Είμαστε αφηγητές ιστοριών. Είναι στον πυρήνα και την αφετηρία της δουλειάς αυτής. Η διαφοροποίησή μου είναι μάλλον πως δεν περιορίζομαι στις ήδη καταγεγραμμένες ιστορίες. Αφήνω χώρο να δημιουργηθούν άλλες που είτε ήδη υπάρχουν – όπως αυτή η ιστορία του Μίχαελ Κόλχαας – είτε τις φαντάζομαι. Αυτό γίνεται επειδή γράφω. Αν δεν έγραφα, και ασχολούμουν μόνο με τη σκηνοθεσία, αναγκαστικά θα έπαιρνα έτοιμες ιστορίες.
Τώρα δίνω στον εαυτό μου την πολυτέλεια να μπορεί να δημιουργήσει μια ιστορία από το τίποτε, από ερεθίσματα που μου τράβηξαν την προσοχή για διάφορους λόγους, συνειδητούς ή ασυνείδητους. Οι περισσότερες ιστορίες καρφώθηκαν στο κεφάλι μου χωρίς να το επιδιώκω. Ζω όπως ζούμε όλοι, παρατηρώ όπως παρατηρούμε όλοι και κάποια από τα πράγματα που συμβαίνουν γύρω κρατάνε το μυαλό μου για περισσότερο χρόνο. Αναπτύσσονται και παίρνουν θέση μιας μεγαλύτερης ιστορίας με την οποία αξίζει να ασχοληθεί κανείς».
Προσπαθώ να βρω την κοινή γραμμή μεταξύ των ιστοριών του, τα κοινά χαρακτηριστικά που κάπως συνδέουν τα έργα του. Ταυτότητα υπάρχει, κοινή γραμμή όμως όχι.
«Κάθε φορά είναι πολύ διαφορετικό. Για αυτό και οι παραστάσεις μου δεν έχουν θεματολογική συνάφεια. Υφολογική μπορεί να έχουν. Φαντάζομαι ότι κάποιος μπορεί να αναγνωρίσει μια δική μου παράσταση αλλά δεν έχουν κοινό παρονομαστή. Ασχολούμαι με τρέχοντα ζητήματα, πολιτικά θέματα ή με ερωτικές ιστορίες. Ίσως το κοινό να είναι ότι δεν έχουν καμιά σχέση με την επικαιρότητα. Πάντα είναι σαν να βρίσκονται σε λάθος χρόνο με τη συγκυρία.
Μέσα στην κρίση κάναμε την ιστορία του Αβελάρδου και της Ελοΐζας, μια ερωτική ιστορία του 11ου αιώνα. Όταν τα πράγματα πήγαιναν καλά, το 2010, κάναμε δημοτικά τραγούδια και ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη. Τα ερεθίσματα προφανώς και προέρχονται από την καθημερινότητα. Δεν λέω ότι ζω σε άλλον χρόνο. Δεν θα πω όμως, ας κάνω τώρα μια ιστορία για τον covid. Δεν είναι αυτό το ζητούμενο για μένα.
Πολύ συχνά η απαρχή των ιστοριών είναι η ποίηση. Στην ποίηση βρίσκω τα συστατικά που μου δίνουν την απόλυτη ελευθερία. Το τι θέλει να πει ο ποιητής το είχα αποδομήσει από το σχολείο. Δεν ξέρω τι θέλει να πει ο ποιητής και μάλλον δεν τον νοιάζει. Ο ποιητής φτιάχνει κάτι, εσύ το παίρνεις και φτιάχνεις οτιδήποτε άλλο. Η ελλειπτικότητα της ποίησης δίνει στον αναγνώστη αυτό το τεράστιο πεδίο του να φτιάξει εκείνος την ιστορία. Μου αρέσει πολύ η ποίηση και αναγκαστικά τα κείμενα έχουν και σαν δομή, σαν κατασκευή, το απόσταγμα της ποίησης. Όχι ως εσκεμμένη γλώσσα».
Πότε άκουσες για πρώτη φορά «Μικρούς Πυροβολισμούς μέσα στη νύχτα»;
«Για το Μικροί Πυροβολισμοί μέσα στη νύχτα αφορμή ήταν η επίθεση στο Charlie Hebdo στο Παρίσι και μετά τα επεισόδια στα γαλλικά προάστια. Άρχισα να διαβάζω για περιστατικά Γάλλων πολιτών που ριζοσπαστικοποιούνται και καταφέρονται εναντίον άλλων πολιτών και σκέφτηκα – κοινωνιολογικά μιλώντας: είναι άνθρωποι οι οποίοι αισθάνονται τον εαυτό τους περιθωριοποιημένο και αντιδρούν. Αυτός ο άνθρωπος που μέσα στην ίδια την κοινότητά του αισθάνεται πεταμένος στην άκρη της, ήταν το ερέθισμα. Όχι όμως επί τούτου. Μέσα σε άλλα πεντακόσια πράγματα που τραβάνε την προσοχή μας κάθε μέρα, ήταν κι αυτό.
Πώς άνθρωποι μπορεί να νιώθουν παρίες, κανονικά απομονωμένοι. Αυτό από μόνο του είναι πολύ συγκινητικό. Κάθε μορφής αδικία. Το να νιώθει κάποιος εκτός. Απομονωμένος. Να μην έχεις πρόσβαση στη δουλειά, την εκπαίδευση, να μην έχεις πρόσβαση στις ευκαιρίες που έχουν όλοι οι υπόλοιποι συμπολίτες σου. Εξαιτίας της πολιτικής σου τοποθέτησης, της καταγωγής σου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, πιθανής αναπηρίας σου.
Έμεινε αυτό και δεν το συνέχισα. Κάποια στιγμή ξαναθυμήθηκα τη νουβέλα του Κλάιστ και άρχισα να γράφω πάνω σε αυτήν. Αφετηρία ήταν αυτή αλλά δεν μπορώ να πω ότι τη μετέφερα ακριβώς. Είναι μια ελεύθερη μεταφορά με πολλά δικά μου κείμενα και αλλοιωμένα περιστατικά. Η ιστορία όμως είναι αυτή. Η ιστορία ενός ανθρώπου που αδικήθηκε, αναζήτησε το δίκιο του άτσαλα και έκανε πράγματα ακραία».
ιστορίες ανθρώπων κάποιων | κάπου | κάποτε
Συζητάμε για την πραγματική διάσταση των ιστοριών, του ντοκουμέντου, της εμπειρίας. Επισημαίνω ότι συχνά εμπνέεται από βιωμένες ιστορίες κάποιων ανθρώπων που έζησαν κάτι κάπου κάποτε. Εκείνος μιλάει για τα ψήγματα πραγματικότητας που κρύβει κάθε ιστορία για εκείνον.
«Δεν κάνω ντοκουμέντο. Έτσι κι αλλιώς, αν ρωτήσουμε τους συγγραφείς θα δούμε ότι όλες οι ιστορίες τους έχουν μέσα την πραγματικότητα. Μπορεί η ιστορία της Νόρας να είναι μια πραγματική ιστορία για τον Ίψεν. Οποιαδήποτε fiction ιστορία, ό,τι βγάζεις από το κεφάλι σου, σίγουρα έχει ψήγματα πραγματικότητας. Είμαστε οι εμπειρίες μας, δεν γίνεται να το παραβλέψουμε αυτό. Αλλά δεν είναι αυτό το ζητούμενο, να έχει συμβεί απαραίτητα η ιστορία. Στο «Κουμ Κουάτ» βάλαμε μια ιστορία μέσα στη Χούντα που ήταν κατασκευή. Δεν υπήρξαν αυτοί οι άνθρωποι.
Με αυτό δεν ασχολείται η τέχνη; Με όλα τα σταθερά ζητήματα που μας απασχολούν. Τα βασικά ζητήματα είναι πανανθρώπινα και δεν αλλάζουν. Δεν ακολουθούν την επικαιρότητα ή τους τίτλους των εφημερίδων. Ανθρωπολογικά αλλάζουν πολύ αργότερα. Οι ρυθμοί μας είναι πολύ πιο βραδείς. Πάντα θα μας απασχολεί η ερωτική απόρριψη, σε όποια συνθήκη. Είτε βρισκόμαστε στον 11ο αιώνα, είτε στο 1970, είτε στο 2021.
Δεν ξέρω πως ακριβώς να σου το πω. Εγώ δεν θέλω να φαίνονται αυτά τα πράγματα. Δεν θέλω να έρθει ο θεατής και να καταλάβει ότι αυτό που βλέπει πατάει σε δική μου εμπειρία. Δεν με αφορά το θέατρο ως ψυχόδραμα. Το να καταθέσω κάτι που έχω δικό μου, ωμά. Πάντα με ενδιαφέρει η έντεχνη μεταφορά του. Η καλυμμένη μεταφορά του, η μεταποιημένη μεταφορά του γεγονότος. Όλα τα έργα έχουν κομμάτια που βίωσα εγώ ή οι γύρω μου ως εμπειρίες. Αυτός είναι ο κύκλος παρατήρησής μου. Η ζωή μου είτε με βιωμένα περιστατικά ή με όσα διαβάζω και παρατηρώ. Με κάποιον τρόπο είναι και κάπως ιαματικό. Δεν τελειώνει στη συγγραφή. Συνεχίζεται και στις πρόβες.
Συγκινούμαι βλέποντας τους ηθοποιούς να δοκιμάζουν πράγματα, τα οποία δεν γνωρίζουν τι σημαίνουν για μένα. Τα κάνουν δικά τους. Με συγκινεί το ότι κάποιος άλλος συγκινήθηκε με ένα περιστατικό που δεν ξέρει ότι είναι δικό μου. Και δεν χρειάζεται να το μάθει. Είναι λίγο κουτσομπολίστικο να αποδώσουμε ότι αυτό το συμβάν έχει γίνει εκεί ή αφορά εκείνον. Ανοίγεις μια πόρτα και αυτοί που την έχουν περάσει μπορούν αμέσως να κάνουν μια επαφή. Οι υπόλοιποι που δεν την έχουν περάσει; Πρέπει να βρίσκουμε πάντα τα κλειδιά να γίνονται τα θέματα και οι παραστάσεις μας πιο φιλόξενα. Να βάζουμε κι άλλους που το θέμα δεν τους αφορά ή δεν το έχουν ζήσει. Αλίμονο αν όλοι ζούσαμε τις δολοφονίες του Σαίξπηρ».
Επιστρέφουμε στους Μικρούς πυροβολισμούς μέσα στη νύχτα που ανεβαίνουν στη Φρυνίχου και μιλάμε για το αίτημα αλλαγής, για τα μέσα να την πετύχεις, για την εξέγερση, για το κράτος και την εκκλησία.
«Η κατεστημένη φάση και στιγμή δεν θέλει να αλλάξει. Οποιοδήποτε αίτημα αλλαγής θεωρείται παράλογο. Από την άλλη, το να εκφραστεί ένα αίτημα και συλλογικά άνθρωποι να το ακολουθήσουν, αυτό κάτι δείχνει. Από αληθινά ευγενή κίνητρα μέχρι παρασυρμένους ανθρώπους. Είτε συμφωνούμε είτε όχι, το ότι άνθρωποι συσπειρώνονται για ένα αίτημα κάτι δείχνει.
Όλα τα συστήματα έχουν ως χαρακτηριστικό, στον πυρήνα της ύπαρξής τους, τη διαιώνισή τους. Κανένα σύστημα δεν θέλει να αυτοκαταστραφεί και έχει τους μηχανισμούς διατήρησής του. Υπάρχει πάντα μια προσπάθεια, αντανακλαστικά, να καταπνιγούν όλες αυτές οι φωνές που μπορεί να το αμφισβητούν. Εκεί ξεκινούν όλα. Τι μέσα θα χρησιμοποιήσει, πόσο ακραίο μπορεί να γίνει, τι μπορεί να θυσιάσει για να πετύχει τους στόχους του. Μπαίνουμε σε όλες τις συζητήσεις πολιτικής, κοινωνιολογίας, ηθικής τάξης, νομικής.
Δεν αρκεί μόνο να έχεις δίκιο σε αυτή τη ζωή. Είναι τόσο περιπλεγμένη η πραγματικότητα που δεν αρκεί να έχεις πια καθαρό δίκιο».
αντίδραση, δυσπιστία, μάζα
«Υπάρχει μια καχυποψία πολιτών και κράτους. Υπάρχει μια παρανόηση στη διάκριση των εξουσιών και νιώθω ότι βάζουμε όλες τις εξουσίες σαν να είναι μία. Επειδή υπάρχει μια καχυποψία απέναντι στην παρούσα κυβέρνηση, ταυτόχρονα έχουμε καχυποψία και στη δικαστική εξουσία, την εκτελεστική, σε όλες. Σε όλα τα ευνομούμενα κράτη, οι εξουσίες θα πρέπει να είναι σαφώς διαχωρισμένες. Το ότι μπορεί να έχει εκλεγεί μια κυβέρνηση τώρα ή μια προηγούμενη ή μια επόμενη, και εμείς να είμαστε υπέρ της ή κατά της, αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να δυσπιστούμε στην δικαστική εξουσία. Ο νόμος είναι κάτι άλλο. Το ελληνικό σύνταγμα δεν αλλάζει κάθε τέσσερα χρόνια επειδή ήρθε μια κυβέρνηση.
Πάντα υπάρχουν άνθρωποι που αντιδρούν στα πάντα. Δεν μπορούμε να τσουβαλιάζουμε τα πράγματα. Κάθε δυσπιστία είναι δικαιολογημένη; Το βλέπεις ότι υπάρχει μια γενικευμένη -στην καλύτερη περίπτωση- δυσπιστία, η οποία εκφράζεται με απόπειρες ανυπακοής. Στηριγμένες στην πραγματικότητα ή και εντελώς παράλογες. Οι αρνητές της απογραφής είναι κάτι τρομακτικό. Εκεί καταλαβαίνεις ότι έχει διαρραγεί τόσο πολύ η εμπιστοσύνη πολίτη-κράτους που πια οι πολίτες αντιδρούν αντανακλαστικά σε οτιδήποτε, ακόμη και στην απογραφή. Σίγουρα θα βρεθεί κάτι άλλο τον επόμενο μήνα. Μπορεί να βγουν οι πολίτες που αντιδρούν στο να υπάρχουν διαβάσεις πεζών ή περίπτερα! Αυτό φυσικά κάτι δείχνει.
Πέρα από την ακρότητα του περιεχομένου της αντίδρασης, αυτό ίσως δείχνει ότι υπάρχει κόσμος που έχει κουραστεί. Όλες οι μαζικές αντιδράσεις, ακριβώς επειδή είναι μαζικές, ενέχουν τον κίνδυνο να γίνουν τρομακτικές».
…και η εκκλησία;
«Στην ιστορία του Κόλχαας, ο Μαρτίνος Λούθηρος, παρότι ξεκίνησε ως εξεγερμένος -ήταν αιρετικός για την τότε εκκλησία- κατέληξε να είναι η κορυφαία προσωπικότητα του καινούριου δόγματος. Στάθηκε ενάντιος στον Κόλχαας. Αυτό τον διέλυσε γιατί αυτός ο άνθρωπος ήταν ο αρχηγός της θρησκείας με την οποία μεγάλωνε τα παιδιά του. Είπε στον Κόλχαας μαζέψου. Η εκκλησία -όχι οι θρησκείες- συμπλέουν με τις κατά τόπους εξουσίες. Οπότε ήταν αναμενόμενο να καταφερθεί ο Κόλχαας εναντίον της.
Αλληλοεξυπηρετούνται εκκλησία και κράτος. Η ελληνική περίπτωση είναι διαφορετική. Δεν μιλάμε για τη σχέση κράτους-εκκλησίας στη Γαλλία. Μιλάμε για την Ελλάδα. Είναι μια πολύ ειδική περίπτωση. Αν όχι συγκοινωνούντων δοχείων, αλληλοτροφοδοτούμενων σίγουρα. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτός ο θρυλικός διαχωρισμός κράτους και εκκλησίας δεν έρχεται».
οι ήττες & η υπόσχεση της τέχνης για επούλωση | το όνειρο
Τον ρωτώ ποια είναι η σχέση του με τις ήττες και για αυτόν η απάντηση έρχεται φυσικά. Οι ήττες ποτέ δεν ήταν τέλος για τον Γιάννη Καλαβριανό.
«Όλοι έχουμε ήττες, μικρές ή μεγάλες. Ήττες είναι όλα τα πράγματα στα οποία έχεις επενδύσει λίγο ή πολύ και δεν ευοδώθηκαν. Δεν δίνω διαστάσεις δραματικές. Το ότι πήρα μια γλάστρα και δεν μπόρεσα να κρατήσω ζωντανό το φυτό είναι μια ήττα. Εγώ δεν έχω στόχους. Ποτέ δεν έφτιαχνα κάποιο πλάνο ζωής και ποτέ δεν είχα κάποιο μακροπρόθεσμο στόχο να ικανοποιήσω. Δεν βιώνω τις ήττες με αυτήν την έννοια. Προφανώς παθιάζομαι με πράγματα και παρασύρομαι για να πετύχουν όμως πολύ συχνά δεν λειτουργούν. Άλλες φορές συνεχίζω να παλεύω και να χτυπάω το κεφάλι μου μέχρι να γίνουν -έχω και μια ξεροκεφαλιά. Όλες αυτές οι ήττες ποτέ δεν ήταν τέλος. Ποτέ δεν ήταν τοίχος. Το ποτάμι απλά έστριβε κάπου αλλού.
Τη στιγμή που συνέβαινε μια ήττα, ιδίως νεότερος, ένιωθα ότι διαλύεται ο κόσμος. Την πρώτη χρονιά που δεν πέρασα στις πανελλήνιες, αισθανόμουν την απόλυτη καταστροφή. Πρέπει να είμαστε πιο ψύχραιμοι με την επίτευξη των στόχων. Εγώ είχα τότε στο μυαλό μου μόνο να περάσω στην ιατρική. Είχα δώσει όλη μου τη ζωή για αυτό. Όταν ο στόχος για τον οποίο έχεις δώσει την ύπαρξή σου δεν επιτυγχάνεται, η ύπαρξή σου κλονίζεται συλλήβδην. Ποιος είμαι; Πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε το ένα πράγμα για το οποίο παθιαζόμαστε και προσπαθούμε. Είμαστε ταυτόχρονα εκατομμύρια άλλα πράγματα.
Η τέχνη είναι πάντα επουλωτική. Όχι με την έννοια της ίασης εκείνη τη στιγμή. Δεν καταφεύγουμε σε αυτή για την ίαση, δεν παίρνουμε χαπάκι τέχνης και γινόμαστε καλύτερα. Είναι μικρές οάσεις μέσα σε αυτή τη ζωή που μας δίνουν ελπίδα ότι μπορεί η ζωή να είναι καλύτερη, δικαιότερη, ομορφότερη. Υποσχέσεις είναι η τέχνη και όχι λύσεις.
Βλέπεις κάτι ενώ πιστεύεις ότι είσαι μια χαρά, ξεσπάς και συνειδητοποιείς πως δεν ήσουν πολύ καλά, κάπως κρυβόσουν. Εγώ όταν δεν αισθάνομαι καλά, δεν έχω το κουράγιο να αναζητήσω λύσεις. Δεν μπορώ να βγω εύκολα από το συμβάν και να πάω σινεμά. Μπορεί να περάσει ο καιρός, να πάω σινεμά και να συνειδητοποιήσω σε πόσο ευάλωτη στιγμή βρίσκομαι. Ο χρόνος και το μυαλό μας μας προστατεύουν να ξεφύγουμε από το συμβάν.
Αυτό που με απασχολεί τώρα, πέρα από το οτιδήποτε άλλο, τη δουλειά, τις δυσκολίες, την πολιτική κατάσταση, τα δικαιώματα, την ελευθερία, είναι κάτι τόσο… Μπροστά σε όλα αυτά μπορεί να ακουστεί υπερφίαλο. Με απασχολεί το αν θα κάνω ένα παιδί. Δεν είχε τεθεί ως ζητούμενο, όπως υπήρχε ως νόρμα στις προηγούμενες γενιές. Φτάσαμε σε μια ηλικία που σκέφτομαι, έτσι θα πάει; Θέλω πολύ να συμβεί».
