Η περιπέτεια ενός μουσείου

Πριν από λίγους μήνες ο αν. υπουργός πολιτισμού Κώστας Τζαβάρας ξεναγήθηκε στους χώρους του υπό κατασκευή Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και το χαρακτήρισε «μουσείο μοντέρνας τέχνης». Την περασμένη Δευτέρα ξεναγήθηκε και ο Δήμαρχος Αθηναίων, ο οποίος χαρακτήρισε το ΕΜΣΤ «ένα σταυροδρόμι ανάμεσα στην ιστορία, το παρόν και το μέλλον της πόλης». Όπως φαίνεται, το έργο θα έχει ολοκληρωθεί το φθινόπωρο 2013. Η ανέγερση, ωστόσο, του κτιρίου του ΕΜΣΤ έχει τη δική της, θυελλώδη, ιστορία που δε χρειάζεται να αναλύσουμε και εδώ.

Μελετώντας το χρονικό, που έχει αναλυτικότατα και πολύ θαρραλέα -ομολογώ- καταγράψει το ίδιο το μουσείο στην ιστοσελίδα του, ένιωσα σαν να βρίσκομαι μπροστά σε ένα μνημείο ή μια ιδιότυπη εγκατάσταση. Παράλληλα, θαύμασα για άλλη μια φορά τη δύναμη της διευθύντριας του ΕΜΣΤ, κ. Άννας Καφέτση, και του προσωπικού της να επιμένουν πιστεύοντας σε αυτό που κάνουν και τελικά, όπως όλα δείχνουν, να το πετυχαίνουν! Η ίδια σχολιάζει στο ελculture ότι η δράση ήταν αυτό που την κράτησε σε καιρούς που η προοπτική στέγασης του κτιρίου αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες: «Δε “σταύρωσα” τα χέρια περιμένοντας το κτίριο. Αλλιώς η υπόθεση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης θα είχε μείνει στα χαρτιά, όπως και αυτή του κτιρίου του, την οποία πάλεψα και παλεύω από μέσα. Το ΕΜΣΤ -δηλαδή οι μουσειακές υποδομές και το κοινό του- γεννήθηκε μέσα από την πολύπλευρη δράση του και κυρίως την τεράστια εκθεσιακή του δραστηριότητα, γι’ αυτό λέω ότι μπαίνει στο νέο κτίριο με την ιστορία του. Αυτή μου η επιλογή είχε βέβαια τεράστιες δυσκολίες αλλά και πολλές χαρές. Αλλά καμιά δυσκολία ή εμπόδιο δεν μπορεί να μας πάρει τη χαρά, τη βαθιά ικανοποίηση της δημιουργίας και της προσφοράς. Κι αυτό είναι η μεγαλύτερη δύναμη. Ύστερα, από τη φύση μου, όταν αγαπάω κάτι, όταν πιστεύω σε ένα στόχο -και κάθε κοινωνικός στόχος έχει μια ιερότητα-, δεν εγκαταλείπω το πεδίο, το φτάνω μέχρι το τέλος, με οποιοδήποτε τίμημα. Όταν αρχίζω κάτι, το ολοκληρώνω, δεν αφήνω στη μέση πράγματα. Έτσι προχωράει η ζωή».

Σε αυτή τη δράση φαίνεται να εστιάζει και ο Βαγγέλης Στυλιανίδης, το γραφείο του οποίου έχει αναλάβει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του ΕΜΣΤ: «Η αρχιτεκτονική είναι το περίβλημα μιας δραστηριότητας. Αν αυτή έχει ουσία, η αρχιτεκτονική παίζει μικρό ρόλο. Άλλωστε, παραγγελίες εκτελεί, δεν είναι αυτόφωτη. Είναι το φαίνεσθαι, το συμβολικό σε δημόσια παρουσία. Το είναι το καθορίζει το πρόγραμμα, την ουσία του μουσείου. Η αρχιτεκτονική δε συνομιλεί όπως η γλυπτική, η τέχνη, η ζωγραφική, αλλά είναι ταπεινή έκφραση που γίνεται όχημα, ένας θεσμός όπου εκφράζονται οι κοινωνικές τάξεις».

Η κ. Καφέτση δήλωσε ότι το μουσείο ξεκινά μια εκστρατεία με τη βοήθεια και του δήμου για να ενημερώσει τον κόσμο στις γύρω γειτονιές γι’ αυτήν τη μεταμόρφωση. Αναρωτιέμαι, με ποιες τεχνικές και δράσεις σχεδιάζει να φέρει το μουσείο -ως χώρο και ως περιεχόμενο- κοντά στο ευρύτερο κοινό μιας μεγάλης γκάμας ηλικιών και τάξεων, σε μια εποχή μάλιστα ακόμα πιο δύσκολη για τον πολιτισμό; «Οι υποδομές του νέου κτιρίου είναι τόσες που μας επιτρέπουν να διευρύνουμε πολιτικές, προγράμματα και ανοίγματα που εφαρμόσαμε στα 13 χρόνια λειτουργίας του Μουσείου προς διαφορετικές ομάδες και κατηγορίες κοινού. Δεν υπάρχει ένα κοινό. Υπάρχουν διαφορετικοί άνθρωποι με διαφορετικές -ή και καθόλου- καλλιτεχνικές ανάγκες και ευαισθησίες. Το Μουσείο ως κοινό αγαθό πρέπει να μπορεί να εξασφαλίζει ισότιμη πρόσβαση σε όλους και, όταν χρειάζεται, να βγαίνει και “εκτός των τειχών”, στο δημόσιο χώρο, στην πόλη με εκθέσεις, συζητήσεις, περιπάτους, κεντρίζοντας, αφυπνίζοντας, δίνοντας ευκαιρίες για να ανακαλύψει κανείς μέσα του μια άλλη όψη της ζωής και της καθημερινότητας. Το “ΕΜΣΤ χωρίς Σύνορα” είναι ένα από τα βασικά μας προγράμματα μέσα και έξω από το Μουσείο, που μας έφεραν και θα συνεχίσουν να μας φέρνουν κοντά σε ομάδες απεξάρτησης, φυλακισμένους, μετανάστες, άτομα τρίτης ηλικίας, πρόσωπα με αναπηρίες, και σήμερα σε ομάδες πληθυσμού που βιώνουν την οικονομική κρίση με πιο οδυνηρό τρόπο από άλλους. Η μουσειακή μας πολιτική με αυτή την κοινωνική διάσταση θα περιλαμβάνει σχεδιασμό ad hoc εκπαιδευτικών προγραμμάτων και παράλληλων εκδηλώσεων αλλά και παροχές ελεύθερης πρόσβασης στις εκθέσεις και τα προγράμματά μας, στα βιβλία και τις εκδόσεις μας». Προϋπόθεση για όλα αυτά είναι η ικανή και σωστή στελέχωση των υπηρεσιών του ΕΜΣΤ στο νέο κτίριο, που, όπως δηλώνει η κ. Καφέτση, «θα είναι και ο μεγάλος αγώνας μας το επόμενο διάστημα».

Για την αρχιτεκτονική διάσταση ζήτησα ξανά το σχόλιο του Βαγγέλη Στυλιανίδη: «Προσπάθησα να δημιουργήσω ένα περιβάλλον με αισθητική ουδετερότητα και φιλική, συμμετοχική διάσταση, καθώς εδώ τον πρώτο λόγο έχει το κύριο θέμα, το έργο, η σύγχρονη τέχνη. Αυτή που βάζει το θεατή μαζί, κι όχι απέναντι. Η νοηματική τέχνη, που σε καθηλώνει όχι με την ομορφιά, αλλά με τη σημασία και το νόημά της. Τα έργα στο ΕΜΣΤ μπορεί να καταλαμβάνουν το χώρο, να έχουν απρόβλεπτες διαστάσεις. Εάν για τη ζωγραφική χρειάζονται άσπροι τοίχοι, εδώ χρειάζεται ουδέτερο περιβάλλον για να λειτουργήσουν».

Η πολιτική του ΕΜΣΤ, όπως περιγράφεται από τη διευθύντριά του, έχει πολλές πτυχές. Στάθηκα σε κάποιες από αυτές και τη ρώτησα πώς και με ποιες προτεραιότητες θα συγκεράσει τις «συλλογές επιλεκτικού και όχι εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα», την αρχή «λίγα αλλά καλά» και παράλληλα την επιμονή στη «δημοκρατικότητα του θεσμού» και στην «ισότιμη έκφραση της διαφορετικότητας περιθωριοποιημένων κοινωνικών και καλλιτεχνικών μειονοτήτων». «Η συγκρότηση της Συλλογής και η παρουσίασή της που επιμελούμαι όλο αυτό τον καιρό για το νέο μας κτίριο είναι δύο τελείως διαφορετικά αντικείμενα. Συγκροτώντας τη συλλογή, δημιουργούμε μια δεξαμενή έργων σύγχρονης τέχνης, με βάση τους ιδρυτικούς σκοπούς του μουσείου, τη συλλεκτική μας πολιτική και κυρίως τους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους, που σημειωτέον υπήρξαν πάντα πενιχρότατοι έως  μηδενικοί. Παρ’ όλα αυτά, το ΕΜΣΤ διαθέτει σήμερα έναν πολύ αξιόλογο συλλεκτικό πυρήνα με περισσότερα από 1.000 έργα ελληνικής και διεθνούς τέχνης (ζωγραφική, εγκαταστάσεις, φωτογραφίες, βίντεο και έργα με ψηφιακά μέσα). Αυτή η δεξαμενή που διαρκώς εμπλουτίζεται δεν είναι ασφαλώς μονοσήμαντη. Για τη δική μου μουσειολογική αντίληψη αποτελεί ένα ζωντανό και δυνάμει διαρκώς μετακινούμενο πεδίο νέων καλλιτεχνικών σχέσεων ανάμεσα σε έργα, καλλιτέχνες, περιόδους και γεωγραφίες χωρίς διαχωριστικές γραμμές. Στην έκθεση, ή για να είμαι ακριβέστερη, στις εκθέσεις που ετοιμάζονται για το άνοιγμα του νέου ΕΜΣΤ, γιατί η Συλλογή θα είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής σε όλους τους εκθεσιακούς χώρους, επιχειρώ με την ανάγνωσή μου καινούργιες καλλιτεχνικές ερμηνείες και αφηγήσεις μέσα από την απροκατάληπτη  συνύπαρξη -και όχι σύγκριση-, μέσα από τις συνομιλίες των έργων πέρα από παγιωμένες ταξινομήσεις και ιεραρχήσεις».

Αυτή είναι για τη διευθύντρια του ΕΜΣΤ η μεγαλύτερη δημιουργική πρόκληση: «Να αφηγηθούμε αλλιώς -το κάνουν ήδη οι σύγχρονοι καλλιτέχνες- παλιές και νέες ιστορίες».