Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, η Chryssa, γοητευμένη από κάθε μορφής τυπογραφία συνθέτει τα πρώτα της έργα κυρίως από εφημερίδες. Γραμματοσειρές σε ποικιλία σχεδίων και μεγεθών γίνονται η πρώτη ύλη της δημιουργικής της διαδρομής στην καρδιά της Νέας Υόρκης. Η φαντασμαγορία της πόλης τής παρέχει μεγάλο μέρος του υλικού της, από εφημερίδες που έσκιζε και έκανε πίνακες και γλυπτά, μέχρι παλιές πινακίδες που μάζευε από μάντρες.
Τις νύχτες περπατάει στην κεντρική πλατεία Times Square και μέσα της πυροδοτείται μια αποκάλυψη. Αυτή η φωτισμένη με νέον διασταύρωση, οι φανταχτερές διαφημίσεις που αναβοσβήνουν και δεν αφήνουν κανέναν άγρυπνο, θα λειτουργήσει στη συνέχεια ως βασική πηγή έμπνευσης για τον πειραματισμό που θα ακολουθήσει, για την πρωτοποριακή υιοθέτηση βιομηχανικών στοιχείων και νέων υλικών, με πιο αναγνωρίσιμο το νέον. Αυτά τα νέα μέσα, θα γίνουν η δική της προσωπική εικαστική γλώσσα.
Η Chryssa πειραματιζόμενη με τη χρήση του νέον στην τέχνη, θα εξερευνήσει τη γλώσσα, το χρώμα και το φως. Με τα φωτισμένα γράμματα θα αποτυπώσει μια αινιγματική ομορφιά που η ίδια αργότερα θα χαρακτηρίσει «εξαιρετικά ποιητική»: «Είδα την Times Square με το φως και τα γράμματά της και συνειδητοποίησα ότι ήταν τόσο όμορφο αλλά και δύσκολο να γίνει όπως η ιαπωνική καλλιγραφία», θα δηλώσει η ίδια αργότερα.
Η ελληνικής καταγωγής Chryssa (Χρύσα Βαρδέα-Μαυρομιχάλη, 1933-2013) υπήρξε μία από τις πιο εξέχουσες και διεθνώς αναγνωρισμένες καλλιτέχνιδες του 20ού αιώνα. Πρωτοπόρα στην τέχνη του φωτός, ιδιαίτερα γνωστή για τις εγκαταστάσεις της από νέον, ατσάλι, αλουμίνιο και ακρυλικό γυαλί, αποτέλεσε μέρος της αμερικανικής και διεθνούς πρωτοπορίας των δεκαετιών 1950 και 1960.
Στα έργα της, το νέον, το τεχνητό χρωματιστό ηλεκτρικό φως, αποτελεί το βασικό δομικό στοιχείο, αλλά και το γραμμικό καλλιγραφικό σχέδιο που περικλείεται σε γεωμετρικές δομές. Δεν συνδυάζει κείμενο με εικόνες όπως έκαναν άλλοι καλλιτέχνες. Η εικόνα της είναι κυριολεκτικά το κείμενό της. Στη δεκαετία του ’80, χρησιμοποίησε κινέζικους χαρακτήρες εμπνευσμένους από τις πινακίδες νέον στην Chinatown, μια γειτονιά που δεν απέχει πολύ από το λοφτ της στο SoHo, στο Lower Broadway. Τα κινέζικα ήταν ακόμα πιο ξένα γι’ αυτήν από τα αγγλικά, τα οποία μιλούσε καλά αλλά με μια ιδιαίτερη προφορά.
Η έκθεση “Chryssa & New York”
Με τίτλο Chryssa & New York, η έκθεση, που το Dia Art Foundation και η Συλλογή Menil συνδιοργανώνουν παρουσιάζει για πρώτη φορά μετά το 1982 συγκεντρωμένα έργα της. Η έκθεση έκανε πρεμιέρα στο Dia Chelsea της Νέας Υόρκης και θα συνεχίσει στη Συλλογή Menil στο Χιούστον, τον Σεπτέμβριο του 2023 και στο Wrightwood 659 στο Σικάγο, τον Μάιο του 2024.
Η έκθεση συγκεντρώνει δεκάδες σπάνια εμφανιζόμενα γλυπτά νέον -πολλά από τα οποία έχουν αποκατασταθεί για την περίσταση- καθώς και γύψινα, μαρμάρινα και χυτά μεταλλικά έργα, αλλά και έργα σε καμβά και χαρτί που καταδεικνύουν το ενδιαφέρον της Chryssa για τις επικοινωνιακές δυνατότητες των τυπογραφικών μορφών. Πρόθεση είναι να εξεταστεί σε βάθος το πώς, το αστικό και δημιουργικό τοπίο της Νέας Υόρκης και τα αναπτυσσόμενα κινήματα της ποπ και του μινιμαλισμού, την επηρέασαν μεταξύ των τελών της δεκαετίας του 1950 και των αρχών της δεκαετίας του 1970.
Η Chryssa & New York παρουσιάζει όλο το εύρος του δυναμικού έργου της, συμπεριλαμβανομένων πρώιμων έργων, όπως η αινιγματική σειρά Cycladic Books (1954-57), καθώς και πολυάριθμα ανάγλυφα από γύψο και μέταλλο που αποτυπώνουν επιδέξια το φαινόμενο του διερχόμενου φυσικού φωτός. Το Cycladic Books ήταν το πρώτο της μεγάλο έργο, που δημιουργήθηκε λίγο καιρό μετά την άφιξή της στη Νέα Υόρκη. Μια σειρά από γύψινα πάνελ καλυμμένα με ελάχιστα ευδιάκριτα σημάδια, σαν πήλινες πινακίδες με μια δυσανάγνωστη γραφή από το αρχαίο παρελθόν.
Το ενδιαφέρον της Chryssa για τη σύλληψη του φωτός είναι εμφανές σε μια σειρά ανάγλυφων γλυπτών γνωστών ως Projections, τα οποία αντλούν από τη γοητεία της για τα σημεία και τα σύμβολα της μαζικής επικοινωνίας. Απεικονίζοντας βέλη, όπως χρησιμοποιούνται στη σήμανση των δρόμων, και τολμηρά μεμονωμένα γράμματα, τα έργα αυτά διαθέτουν τρισδιάστατες προεξοχές που ενεργοποιούν το μεταβαλλόμενο φως. Οι σκιές που προκύπτουν περιπλέκουν και θολώνουν τη σαφήνεια των, κατά τα άλλα, αναγνωρίσιμων μορφών.
Το 1966, η Chryssa ολοκλήρωσε το The Gates to Times Square, ένα φωτισμένο γλυπτό που θεωρείται ένα από τα αριστουργήματά της το οποίο και παρουσιάζεται, προσφάτως αποκατεστημένο, στην έκθεση μαζί με έργα που περιγράφουν λεπτομερώς τις διαδικασίες που ακολούθησε για την υλοποίηση αυτού του μνημειώδους γλυπτού, αλλά και μεταβατικά έργα της που συνδυάζουν μέταλλο και νέον. Χτισμένο από χυτό ανοξείδωτο ατσάλι, πλεξιγκλάς και σωλήνες νέον, έχει τη μορφή ενός τεράστιου κύβου, 10 πόδια σε κάθε πλευρά, μέσα από τον οποίο οι επισκέπτες μπορούν να περπατήσουν.
Τα τυπικά δομικά στοιχεία των γλυπτών της είναι πρωταρχικής σημασίας για εκείνη που θεωρεί ότι θα αντέξουν πέρα από την περιορισμένη διάρκεια ζωής της τεχνολογίας τους:
«Ευτυχώς, υπάρχει ο ήλιος και το φεγγάρι, η μέρα και η νύχτα. Γιατί ακόμα και χωρίς ηλεκτρισμό τα γλυπτά μου θα εξακολουθούν να επιβιώνουν», αναφέρει σε μια ομιλία της στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης το 1968.
Chryssa – Λίγα λόγια για τη ζωή της
Γεννημένη το 1933 στην Αθήνα, η Χρύσα Βαρδέα-Μαυρομιχάλη μεγάλωσε στην κατεχόμενη από τους Ναζί Ελλάδα. Εργάστηκε για λίγο ως κοινωνική λειτουργός πριν ασχοληθεί με το σχέδιο και τη ζωγραφική. Το 1954 επισκέφθηκε το Παρίσι, όπου ασχολήθηκε με τους κύκλους των Σουρεαλιστών, πριν ταξιδέψει στις ΗΠΑ τον επόμενο χρόνο. Μετά από μια σύντομη παραμονή στη Νέα Υόρκη και στη συνέχεια στο Σαν Φρανσίσκο, μετακόμισε στο Μανχάταν στα τέλη της δεκαετίας του 1950, όπου η άνοδός της ήταν ταχεία: το 1961 είχε την πρώτη της ατομική έκθεση στην γκαλερί Betty Parsons Gallery, την οποία ακολούθησε μία έκθεση στο Μουσείο Solomon R. Guggenheim, ενώ το 1966 άρχισε να εκθέτει στην γκαλερί Pace.
Το 1992 αποφάσισε να εγκαταλείψει τη Νέα Υόρκη και να μετακομίσει σε ένα στούντιο στην Αθήνα, όπου εξακολουθούσε να εργάζεται, σχεδόν παρείσακτη, μακριά από την επαγγελματική και καλλιτεχνική σκηνή. Απέφευγε να βρίσκεται στο προσκήνιο. Το 2013 απεβίωσε. Τα περισσότερα έργα της δωρίστηκαν στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Αθήνας, το οποίο εκθέτει μεγάλες εγκαταστάσεις στη μόνιμη συλλογή του. Η τέχνη της ωστόσο βρίσκεται και σε άλλες συλλογές μεγάλων μουσείων, γκαλερί σε όλο τον κόσμο.
Στην καλλιτεχνική διαδρομή της, αναζητά επίμονα και ασυμβίβαστα την αλήθεια στην τέχνη, πρόθυμη και έτοιμη να ξεκινήσει κάθε φορά από το μηδέν, να παραμείνει ελεύθερη και αδέσμευτη, να αρνηθεί κάθε είδους έλεγχο, να εκφράσει την εποχή της. Αναπτύσσει μια διαλεκτική σχέση μεταξύ του παρελθόντος, των πολιτισμικών της καταβολών, της κουλτούρας της μαζικής κατανάλωσης και της πληροφόρησης. Μέσα από την τέχνη της εξερευνά τον εαυτό της και προσδιορίζει την ταυτότητά της, εμβαθύνει στη γυναικεία δημιουργικότητα, και θέτει συλλογικά ερωτήματα.
«Διατηρώ πολλές αμφιβολίες για λέξεις που έχουν καθιερωθεί και χρησιμοποιούνται στο λεξιλόγιο της τέχνης. Νιώθω απελπισμένη γιατί, αν και περιλαμβάνουν τόσες πολλές δυνατότητες ερμηνείας, τελικά καθιερώνουν μια περιορισμένη κατανόηση» – Chryssa
