Ανταπόκριση από το 64ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Όσα είδαμε και ζήσαμε στο φεστιβάλ που σε γεμίζει ιστορίες από μέσα προς τα έξω

Ένας αποχαιρετισμός επιφυλάσσει ριπές μελαγχολίας και θλίψης. Είναι αυτό το τελεσίδικο, το οριστικά αμετάκλητο που έχει, η βεβαιότητα πως ό,τι πέρασε έριξε άγκυρα για πάντα σε παρελθοντικό χρόνο. Το 64ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης ανήκει πλέον στο παρελθόν. Μα όσοι είχαμε την ευκαιρία να το ζήσουμε, για λίγο ή πολύ, επιστρέφουμε με γεμάτες τις βαλίτσες ιστορίες.

Παρά την κρίση που απειλεί τις κινηματογραφικές αίθουσες και γενικότερα τις πολλαπλές και συχνές κρίσεις στην πολιτική, στην οικονομία, στο περιβάλλον, το Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης παραμένει φρέσκο, ζωντανό και άκρως επιτυχημένο. Και το μυστικό του είναι πως δεν έχει αυταρέσκεια. Εμπλουτίζει διαρκώς το περιεχόμενο και τις δράσεις του, φωτογραφίζει και σχολιάζει το παρόν, κοιτάει με τόλμη το μέλλον, τιμάει και δικαιώνει το παρελθόν. 

Ρίχνοντας μια τελευταία ματιά στη θάλασσα, στο μυαλό σου ξεδιπλώνονται όλες εκείνες οι ιστορίες που έζησες, είδες, άκουσες, ένιωσες, έμαθες, ξαναθυμήθηκες: «Πίνω στους αποχαιρετισμούς όλου του κόσμου» διαβάζω στο μικρό αυτό λευκό χώρο που φιλοξενήθηκε μία από τις πιο μαγικές στιγμές αυτού του Φεστιβάλ. Το αφιέρωμα στον σπουδαίο κινηματογραφιστή, αθεράπευτα ρομαντικό, Τάκη Κανελλόπουλο.

Σε πρώτο πλάνο – Η παρουσία των νεκρών, οι αναμνήσεις των ζωντανών

Η αυλαία του Φεστιβάλ άνοιξε με τρόπο πανηγυρικό, ενθουσιώδη στο γνωστό και φιλόξενο χώρο για όλους του σινεφίλ χρόνια τώρα, το Ολύμπιον. Η λειτουργία του ξεκίνησε το 1950, και έναν χρόνο μετά, το 1951 θα γεννηθεί ένα αγόρι που θα γίνει ένας από τους πιο αγαπητούς ηθοποιούς στον ελληνικό κινηματογραφικό και θεατρικό χώρο. Ο Δημήτρης Πιατάς:

«Τι είναι το σινεμά; Μια μεγάλη οθόνη και ένα κοινό βίωμα κάτω από το φως του προβολέα και της σκοτεινής αίθουσας. Αυτό το σινεμά μάς τραβά στο φανταστικό σύμπαν όπου κατοικούν πλάσματα μαγικά και ιδέες άπιαστες, που μας κάνουν να θυμηθούμε όσα έχουμε ξεχάσει και, το κυριότερο απ’ όλα, να ξαναγίνουμε παιδιά», αναφερόμενος με αυτά τα νοσταλγικά λόγια στις αφίσες της φετινής διοργάνωσης από τον εικαστικό καλλιτέχνη Βασίλη Σελιμά. Και είναι πράγματι αλήθεια. Ο κινηματογράφος, οι ιστορίες του, οι εικόνες του έχουν αυτή τη μαγική ιδιότητα να φέρνουν το παιδικό μας βλέμμα στη θέαση του παρόντος.

Εδώ στον ίδιο χώρο, ο Αλεξάντερ Πέιν θα καλωσορίσει λίγο μετά το κοινό στα ελληνικά παρουσιάζοντας τη νέα του ταινία Τα παιδιά του χειμώνα / The Holdovers. «Έχω τόσες αναμνήσεις από αυτό το Φεστιβάλ, ήδη από το 1996. Το Φεστιβάλ με υποστήριξε από την πρώτη στιγμή, από την πρώτη μου ταινία Πολίτης Ρουθ. Το ευχαριστώ από την καρδιά μου που βοήθησε την καριέρα μου να ξεκινήσει. Νομίζω πως έχω δείξει σχεδόν όλες μου τις ταινίες εδώ. Έχω έρθει εδώ και δύο φορές ως μέλος επιτροπής και ήταν και αυτό μία υπέροχη εμπειρία», σημείωσε.

Η ταινία, ένα ταξίδι αυτογνωσίας, διανθισμένο με το τρυφερό άγγιγμα και το γνώριμο περιπαικτικό χιούμορ του Αλεξάντερ Πέιν, μας μεταφέρει σε ένα διακεκριμένο αμερικανικό οικοτροφείο, στη διάρκεια των χριστουγεννιάτικων διακοπών, τη δεκαετία του 1970. Μια ιστορία συμφιλίωσης και συνύπαρξης, η οποία ισορροπεί ανάμεσα στο δράμα και στην κωμωδία, υπενθυμίζοντάς μας ότι η επαφή και η λύτρωση μπορούν να φυτρώσουν ακόμη και στις πιο ανύποπτες στιγμές.

Βγαίνω από την αίθουσα με μια γλυκιά αίσθηση. Κατευθύνομαι προς το λιμάνι αλλά επιλέγω να περπατήσω όχι από τις κεντρικές αρτηρίες του δρόμου. Έχω ανάγκη να περιδιαβώ τα μικρά σοκάκια της συμπρωτεύουσας με τα αρώματα και την πολυκοσμία. Η πόλη δεν θυμίζει τίποτα από εκείνη την τελευταία φορά που την επισκέφθηκα με τη μεγάλη επιδημία του covid. Άνθρωποι περπατούν με ζωντανό βήμα, γέλια από τις παρέες τροφοδοτούν τον ελαφρύ αέρα πάνω από τις στέγες. Και να ένα μικρό μπλε ντεσεβό με τον χαρακτηριστικό ήχο της μηχανής τους που αντιστέκεται στον χρόνο με προσπερνάει. Αυτή η εικόνα θα έρθει στο μυαλό σαν ακούσω τη Ζυράννα Ζατέλη να αφηγείται το «Ποδήλατο» μέσα στη μικρή λευκή αίθουσα με τις εικόνες και τις νότες από τις ταινίες του Τάκη Κανελλόπουλου.

Αυτή η πρωτότυπη εικαστική εγκατάσταση με τίτλο «Τάκης Κανελλόπουλος: Ονειρεύομαι μια εκδρομή», θα είναι η επόμενη στάση μου. Η παρουσία των νεκρών έκδηλη, η εικόνα του Σπύρου Φωκά που έφυγε από τη ζωή θα υπερτονίσει αυτή μου την αίσθηση. Τα πλάνα από τις ταινίες του, οι λέξεις του, η μουσική που έντυσε τις ταινίες του, όλα γίνονται μάρτυρες του ποιητικού του λυρισμού, της βαθιάς ευαισθησίας του, σε μετακινούν ανεπανόρθωτα.

Εικόνες από το σύνολο των ταινιών του, χάρτες με τα γεωγραφικά κομβικά σημεία της πορείας του, καθώς και βίντεο και ηχητικές αφηγήσεις από διακεκριμένα πρόσωπα του καλλιτεχνικού κόσμου, πλαισιώνουν το αφιέρωμα, σε μία προσπάθεια να συστήσουν ξανά τον εμβληματικό δημιουργό στο κοινό.

Ο ασπρόμαυρος «Ουρανός» του 1962, ένα αντιπολεμικό δράμα, η «Εκδρομή» του 1966 με πρωταγωνίστρια την εκτυφλωτικά όμορφη αλλά και μελαγχολική φιγούρα της Λίλης Παπαγιάννη, που από πολλούς θεωρείται το αριστούργημά του, η «Παρένθεση» με τα εξαίσια πλάνα του αστικού τοπίου, η μελαγχολική και αντιπολεμική «Τελευταία άνοιξη» του 1972, το «Χρονικό μιας Κυριακής» του 1975 με το οποίο ο Κανελλόπουλος επιστρέφει στην εποχή των παιδικών χρόνων και ονείρων με έξι ιστορίες γλυκιές σαν αναμνήσεις, το «Ρομαντικό σημείωμα» του 1978 και φυσικά η «Σόνια».
«Αρχές του φθινοπώρου του ’66 η καρδιά της Σόνιας σταμάτησε για πάντα. Είναι σαν να κοιμάται», προβάλλεται στην οθόνη σπαρακτικά αυτό το απόσπασμα της ταινίας του Τάκη Κανελλοπούλου που έμελλε να είναι το κύκνειο άσμα του, «Σόνια», με πρωταγωνιστή τον «διεθνή» Σπύρο Φωκά. Η Σόνια ανασύρεται και κατοικεί πλέον (και για πάντα) στις καρδιές μας.

Ένα «Φάντασμα» που καλωσορίζω για τις επόμενες ημέρες στην παραμονή εδώ στην πόλη του, περπατώντας τους δρόμους που βάδισε και τις εικόνες που τροφοδότησαν τη σκέψη του. Συντροφιά μου και ο Μισέλ Δημόπουλος και το Πρώτο Πλάνο ανά χείρας, το οποίο φιλοξενεί αποκλειστικά κείμενα και αναλύσεις του για να επιστρέφω στις μεγάλες στιγμές και τους σπουδαίους δημιουργούς του κινηματογράφου. “Travaileur du Cinema”, γιατί κυριολεκτικά ο διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης από το 1991 έως το 2005 ήταν ένας ακούραστος ταξιδιώτης του κινηματογράφου, των σκοτεινών αιθουσών και κυρίως των ιδεών. «Το παρελθόν δεν έχει πεθάνει, ούτε καν περάσει» θα θυμηθεί τα λόγια του Φόκνερ στο κείμενο που θα γράψει για τον Μπερτράν Ταβερνιέ.

Και αυτό το παρελθόν, άλλοτε σκιώδες και άλλοτε φωτεινό θέλω να ακολουθήσω για λίγο ακόμα. Το παρελθόν, ο σπουδαίος αυτός δάσκαλος με τα μέγιστα μαθήματα που μας παραδίδει, τις ανατρεπτικές ματιές.

Οι Νίκος Κεσσανλής, Βλάσης Κανιάρης, Σίλεια Δασκοπούλου και Ιάσονας Μολφέσης, τέσσερις από τους σημαντικότερους Έλληνες εικαστικούς του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, οι οποίοι έχουν φύγει από τη ζωή, επιστρέφουν στο παρόν μας με έργα που άλλαξαν την ιστορία της σύγχρονης ευρωπαϊκής τέχνης. Η εικαστική έκθεση «ΦΑΝΤ ΣΜ ΤΑ» η επόμενη στάση μου. «Αυτά τα βουβά και ενίοτε άψυχα πλάσματα, υψώνονται ως εμένα με μια αγάπη τόσο πλήρη, τόσο παρούσα, που τα ευτυχισμένα μάτια μου είναι ανίκανα να βρουν έστω και ένα νεκρό σημείο γύρω μου», θα γράψει ο Αυστριακός ποιητής Ούγκο Φον Χόφμανσταλ στο βιβλίο του «Η Επιστολή του Λόρδου Τσάντος» το 1902. Γραμμένα με κιμωλία, δίπλα στα εικαστικά έργα θα επιλέξει ο Ορέστης Ανδρεαδάκης, που έχει αναλάβει και την επιμέλεια της έκθεσης τα αποσπάσματα του βιβλίου. Δεν αναζητά περίτεχνες λέξεις για να ντύσει τις εικόνες αυτές, όπως ακριβώς και ο Χόφμανσταλ.

«Οι τέσσερις εμβληματικοί Έλληνες εικαστικοί καλλιτέχνες που δεν είναι πια στη ζωή επιστρέφουν και αυτοί σαν φαντάσματα στη Θεσσαλονίκη, κουβαλώντας μαζί τους μυστικά, ψιθύρους και φόβους από το παρελθόν. Στο επίκεντρο των έργων τους βρίσκονται οι ίδιες οι τέχνες της ζωγραφικής και του κινηματογράφου, η θέση της γυναίκας σε μια πατριαρχική κοινωνία, οι μετανάστες και οι άνθρωποι που δεν διαθέτουν λόγο σε έναν σκληρό κόσμο, αλλά και η τεχνολογία, η οποία είχε γεννήσει την ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, αλλά πλέον προκαλεί τον φόβο ότι το δημιούργημά μας, που κάποτε πιστεύαμε ότι θα μας βοηθήσει, έχει πλέον τη δύναμη να μας καταδυναστεύσει», αναφέρει ο Ορέστης Ανδρεαδάκης.

Ο Βλάσης Κανιάρης με τις κούκλες του ντυμένες με κουρέλια, απουσία ανθρώπινης σάρκας, η Σίλεια Δασκοπούλου με τα γυναικεία πορτρέτα της που θυμίζουν μάσκες απόκοσμων όντων φερμένων από το επέκεινα, μοναχικές γυναίκες που όπως εκείνη μοιάζουν να παλεύουν με τους ψυχικούς τους δαίμονες, ο Νίκος Κεσσανλής με τις φωτογραφίες του που αποτυπώνουν «σκιώδεις» δισδιάστατες μορφές, επισκέπτες από το σκοτεινό βασίλειο των νεκρών και ο Ιάσων Μολφέσης με τους φιλοσοφικούς στοχασμούς του για τον χρόνο, τον χώρο, το μέλλον και το παρελθόν.

Η γλώσσα δεν επαρκεί να περιγράψει, η εικόνα δυνατή, σχεδόν εξομολογητική. Όλα τα έργα είναι πλαισιωμένα από τις φωτογραφίες του Δημήτρη Τσουμπλέκα, ο οποίος τους παρατηρεί και τους σχολιάζει με τον φακό του.

Μορφές, πρόσωπα, εικόνες, ζωγραφιές, όλα συνυπογράφουν ένα μυστικό απαράβατο συμβόλαιο σε πρώτο πλάνο. Για να προάγουμε πολιτισμό, οφείλουμε να μη συμβιβαζόμαστε. Μπορούμε και οφείλουμε να μιλάμε, αλλά και να θυμόμαστε όσους μίλησαν για τον έρωτα, τη ζωή, το φως, την ελπίδα ακόμα και μέσα από τις σκιές, τη θλίψη, τον θάνατο.

Σε δεύτερο πλάνο – Δοκιμασμένοι άνθρωποι και μια σπίθα που μας καίει

Η κινηματογραφική δυναμική διάχυτη σε όλο το πρόγραμμα. Οnline προβολές που απολαμβάνεις στο δικό σου προσωπικό χώρο αλλά και άλλες μέσα στις κινηματογραφικές αίθουσες. Παρασκευή απόγευμα και από τύχη, μια ακύρωση θα μου δώσει το πολυπόθητο εισιτήριο για την αίθουσα του Ολύμπιον και την ταινία “Animal” της Σοφίας Εξάρχου.

Κάτω από τον καυτό ήλιο ενός ελληνικού νησιού αγνώστων λοιπών στοιχείων, οι ανιματέρ που δουλεύουν σε ένα all-inclusive ξενοδοχείο προετοιμάζονται για την τουριστική σεζόν. Η Κάλλια επικεφαλής αυτής της ιδιότυπης ομάδας. Στο πλευρό της ο Σίμος στον ρόλο του «παρουσιαστή», η μικρή του κόρη, η Εύα, ο Θωμάς, ο Vladimir, η Φανή και πολλοί άλλοι. Καθώς το καλοκαίρι κορυφώνεται και η πίεση αυξάνεται, οι νύχτες τους γίνονται απαιτητικές και δύσκολες, σχεδόν ανεξέλεγκτες, ειδικά για την Κάλλια που ο φακός είναι σχεδόν αποκλειστικά στραμμένος πάνω της.

Το Animal σε σκηνοθεσία και σενάριο της Σοφίας Εξάρχου έρχεται να μιλήσει για το εργασιακό καθεστώς της εποχικής δουλειάς, ακολουθεί τους ήρωές του μπροστά και πίσω από τα φώτα της σκηνής. Πώς είναι να φοράς το ίδιο κοστούμι, να παίζεις τους ίδιους ρόλους και να εκτελείς το ίδιο πρόγραμμα με ενέργεια και χαμόγελο κάθε μέρα; Πώς να αντέχεις τον εαυτό σου σε μια συνεχή συνθήκη συνεχούς μίμησης της ευτυχίας μέσα σε ένα αδυσώπητο εργασιακό σύστημα; Eδώ δεν υπάρχουν κακοί, ή τουλάχιστον δεν αποκτούν πρόσωπο.

«Το πιο εύκολο θα ήταν να βάλω τον διευθυντή που τους τρελαίνει στη δουλειά, που απολύει τον έναν ή κακομεταχειρίζεται τον άλλον. Ή να βάλω τουρίστες ως κακούς. Αλλά δεν θέλω καν να προσωποποιήσω το σύστημα. Το σύστημα ως ιδέα είναι ο ανταγωνιστής», μοιράζεται η Σοφία Εξάρχου μετά την προβολή της ταινίας.

Πώς είναι αλήθεια να αποτελείς μέρος ενός συστήματος που υποκλίνεται στο μότο “Live your myth in Greece” αλλά καίει όσους το υπηρετούν; Η Δήμητρα Βλαγκοπούλου με τους αυτοσχεδιασμούς, και την εκπληκτική ερμηνεία της καθηλώνουν σε ένα καθηλωτικό ρόλο που λίγο πριν φύγει από τη Θεσσαλονίκη θα της χαρίσει το μεγάλο βραβείο γυναικείας ερμηνείας.

Και εγώ σιγοτραγουδώντας “Felicità, È tenersi per mano, andare lontano, la felicità, e il tuo sguardo innocente in mezzo alla gente, la felicità, e restare vicini come bambini, la felicità, Felicità” (ελληνική απόδοση: “Eυτυχία, Είναι να κρατιέσαι από το χέρι, να πηγαίνεις μακριά, Ευτυχία, και το αθώο βλέμμα σου ανάμεσα στους ανθρώπους, Ευτυχία, και να μένεις κοντά σαν παιδιά, Ευτυχία”) βγαίνω και πάλι στους φωτεινούς δρόμους της Θεσσαλονίκης.

Σκέφτομαι την επιλογή του τραγουδιού στην ταινία και είμαι πεπεισμένη πως εσωκλείει την αλήθεια της πρωταγωνίστριάς της. Ευτυχία: μια έννοια συχνά διάτρητη αλλά αληθινή για όσο διαρκεί η ύπαρξή της. Μια σπίθα που καίει και σβήνει διαρκώς, μια διόλου σταθερή κατάσταση που σαν απρόσμενος επισκέπτης εμφανίζεται σαν έκπληξη και σε μια στιγμή και πάλι χάνεται.

«Πώς, με ποιον τρόπο η αλήθεια τρυπώνει σε μια ταινία;», θέτει το ερώτημα ο Γάλλος θεωρητικός Αλέν Μπεργκαλά. Μα η αλήθεια τρυπώνει μέσα από τους ίδιους τους ήρωές της. Ήρωες που δεν είναι άλλοι από εμάς τους ίδιους τους ανθρώπους που σε κάποια στιγμή μας σκοντάψαμε στο σκοτάδι, και μετά αναδυθήκαμε στο φως. Άνθρωποι σαν και εμάς με αναμμένη φλόγα που κάποτε έσβησε και με μανία, αρπάζοντας και τρίβοντας ότι διαθέταμε την αναζωπυρώσαμε.

«Οι ιστορίες είναι ο τρόπος να ενωθούμε και να καταλάβουμε ο ένας τον άλλον. Μην ντρέπεστε για τις ιστορίες σας. Χρειαζόμαστε όλο το φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας, χρειαζόμαστε την Barbie και το ρομάντζο. Σας συγχαίρω που έχετε το θάρρος να αναζητήσετε την εσωτερική σας φωνή και να εκφραστείτε», θα ακούσω τη σύμβουλο σεναρίου και story editor Ρουθ Άτκινσον στο Storytelling masterclass που παρέδωσε. Οι ιστορίες γράφονται από μέσα προς τα έξω. Οι ιστορίες ακούγονται και γίνονται αντιληπτές με τον ίδιο ακριβώς τρόπο.

Καλή αντάμωση.