Η αγάπη της για την τέχνη της ζωγραφικής κινητήρια δύναμη για να δει και να αποτυπώσει τον κόσμο με νέο βλέμμα, μέσα από τον φωτογραφικό φακό. Ελλάδα του μεσοπολέμου, και η φωτογραφία απελευθερώνεται από το περιβάλλον του εργαστηρίου και το «στημένο», οι καλλιτέχνες απομακρύνονται από τις στιλιζαρισμένες πόζες και η ποιήτρια και συγγραφέας Έλλη Παπαδημητρίου αρχίζει να πειραματίζεται με τη φωτογραφική μηχανή, επαφή που αποκτά πριν το 1922 στα φοιτητικά της χρόνια στην Αγγλία. Ακολουθεί την επαναστατική τάση που επιλέγει την απεικόνιση του υπαίθριου αστικού και αγροτικού χώρου και γίνεται μέλος μιας κοινότητας καλλιτεχνών από τον κόσμο της πρωτοπορίας, ο καθένας με τη δική του τέχνη, που παράλληλα όμως περιπλανιούνται στα μονοπάτια της φωτογραφίας, μεταξύ των οποίων οι Ανδρέας Εμπειρίκος, Άρης Κωνσταντινίδης, Γιώργος Σεφέρης, Γιάννης Τσαρούχης, Μάτση Χατζηλαζάρου.
«Για την Έλλη Παπαδημητρίου η φωτογραφία συνδέεται εξαρχής με το προσφυγικό ζήτημα», σημειώνει η ιστορικός Ιωάννα Πετροπούλου. Γεννημένη στη Σμύρνη το 1900 και με τον ξεριζωμό να έχει λειτουργήσει καταλυτικά στο έργο αλλά και τη ζωή της, η «δική της Kodak» γίνεται το μέσο για να ανακαλύψει τη νέα πατρίδα ακολουθώντας τους εκπατρισμένους και τους γηγενείς στους χερσαίους και παραθαλάσσιους οικισμούς.
«Φωτογραφίζει πεζή, έφιππη, με αμάξι, με τρένο, με λεωφορείο, αποτυπώνει τη χλωρίδα και την πανίδα διατηρώντας ένα στέρεο ανθρωποκεντρικό ενδιαφέρον.», επισημαίνει η Ιωάννα Πετροπούλου. Και τελικά μέσα από τον φακό της, αποτυπώνει την παλαιά αλλά και σύγχρονη Ελλάδα αναδεικνύοντας «την αδρή ουσία των πραγμάτων».
Αυτή την «αδρή ουσία των πραγμάτων» με τον φακό της Έλλης Παπαδημητρίου παρουσιάζει το Μουσείο Μπενάκη από τις 16 Νοεμβρίου στην Πινακοθήκη Γκίκα, που μετά από δική της πρωτοβουλία έχει στην κατοχή του από το 1976 μέρος της φωτογραφικής της περιουσίας που ανέρχεται στα 1000 αρνητικά περίπου. Στην έκθεση φιλοξενούνται 60 έργα από τη δουλειά της με τίτλο «Παλιές φωτογραφίες» που καλύπτουν το διάστημα από το 1928 έως τις αρχές της δεκαετίας του ’50 και αποτελούν κομμάτι ενός υλικού που δεν έχει δημοσιευθεί στο παρελθόν. Οι φωτογραφίες χωρίζονται σε 3 ενότητες, καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί σε ένα λεύκωμα της Παπαδημητρίου: «Ήπειρο – Μακεδονία»(εκδ. Ερμής, 1977), «Νησιά» (εκδ. Κέδρος, 1978) και «Αθήνα – Πειραιά – Καισαριανή» (εκδ. Ερμής, 1979). Κάθε ενότητα και μία διαφορετική περιπλάνηση μέσα από κλικ τραβηγμένα άλλοτε στην ελληνική ύπαιθρο της Ηπείρου και της Μακεδονίας, άλλοτε στις θάλασσες και τα σοκάκια των νησιών του Αιγαίου και άλλοτε στους αθηναϊκούς δρόμους.
Η Παπαδημητρίου συνοδεύει τις ασπρόμαυρες λήψεις που πλησιάζουν σε ηλικία έναν ολόκληρο αιώνα, με έναν εκ των υστέρων σχολιασμό θέλοντας να δώσει όσο ακόμα ήταν στη ζωή, ένα ιδεολογικό, ερμηνευτικό πλαίσιο, μια νέα ανάγνωση στο παλαιό υλικό.
«Οι φωτογραφίες αυτές έχουν τραβηχτεί ’28-’31 μεταπολεμικά, σε περιοδείες για την προσφυγική αγροτική αποκατάσταση. Χωρίς συγκεκριμένο σκοπό, ”… βάστα λίγο το μουλάρι…”, ”κάντε λίγο παρά δώ…”, θέματα έτοιμα, πλήθος σκηνοθεσία καμία. Μηχανή ένα κουτί KODAK 6 1/2×11, πότε-πότε και μια από της υπηρεσίας 8×10 πιο περίπλοκη, δανεικιά. Μερικές μεγεθύνσεις τυχαίες κι αυτές, ζωντανέψανε ωστόσο χτίσματα, τοπεία, μορφές, συνήθειες κάτι μαστοριές της εποχής εκείνης και την αδρή ουσία τους σωστά. Η σωστάδα τούτη, δικαιώνει πιστεύω την έκδοση τούτη. Σήμερα μάλιστα που η τουριστική αξιοποίηση αλλιώνει ασύδοτα, συχνά και γελοιογραφεί την όψη της χώρας. Όπως και την ιστορία μας. Όπως και την πραγματική μας ανάπτυξη».
Αυτά τα λόγια της Έλλης Παπαδημητρίου μας εισάγουν στην πρώτη ενότητα της έκθεσης στην αίθουσα της Πινακοθήκης Γκίκα. Τοποθετημένος χρονικά στον μεσοπόλεμο ο φακός της αιχμαλωτίζει την αγροτοποιμενική Ελλάδα, διατηρώντας κριτική απόσταση.
Οι αγροτικές εργασίες, ο θερισμός, το λίχνισμα, το κούρεμα, οι μεταφορές με τα ζώα, αλλά και η αποτύπωση των μετακινήσεων των νομάδων και των πληθυσμιακών ομάδων των Σαρακατσαναίοι και των Βλαχομακεδόνων. Έτσι «χωρίς καμία σκηνοθεσία», η Παπαδημητρίου μάς ξεναγεί στην αυθεντικότητα της ελληνικής υπαίθρου σε μια εποχή που παρέμενε αναλλοίωτη κάνοντάς μας να την αναζητήσουμε στο τώρα, που σχεδόν 100 χρόνια μετά διακρίνεται από μία εντελώς διαφορετική υφή.
Όπως επισημαίνεται από την Ιωάννα Πετροπούλου, «η φωτογράφος λειτουργεί όχι ως φυσιολάτρης αλλά ως ανατόμος. Στο κάδρο αχνοφαίνεται η πολυεθνική, πολυθρησκευτική σύσταση και η ιστορική διαστρωμάτωση των πληθυσμιακών ομάδων».
«Τσελιγκάδες υλοτόμοι, Αλβανοί μαστόροι, μετακίνηση νομάδων, το Τζαμί των Δερβισάδων στην Κόνιτσα, γύφτοι, Σαρακατσαναίοι, σπίτια μουσουλμάνων ανταλλάξιμα, Εβραίες νοικοκυρές, απαλλοτριωμένα μετόχια, σπίτια καπνοπαραγωγών, μεταξουργεία από την Προύσα», καταγράφει η ίδια η Παπαδημητρίου.
Συνεχίζοντας το ταξίδι σε όψεις της Ελλάδας του τότε, συναντάμε λήψεις που περιλαμβάνονται στο λεύκωμα της Παπαδημητρίου που είναι αφιερωμένο στα νησιώτικους οικισμούς.
«Κι αυτές οι παλιές φωτογραφίες ’32-’36, όπως κι οι προηγούμενες έχουν τραβηχτεί με το ίδιο απλό κουτί KODAK σχεδόν τυχαία, κατά τον αέρα ή το άγονο δρομολόγιο που μας ευκόλυνε, δεν καλύπτουν θέμα ειδικό ή νησί. Ωστόσο σκόρπιες μορφές, απόψεις, εορτές, φτώχειες, εργασίες έτσι αποτυπωμένες στη στιγμή, π.τ προ τουρισμού, χωρίς διαφημιστικές προεκτάσεις διατηρούν κάποια σταθερή άφθαρτη αξία όπως κάτι νομίσματα εκτός κυκλοφορίας – διατηρούν ποσοστό σταθερό χρυσό ή ασήμι. Σήμερα μάλιστα που το λιανικό και χονδρικό εμπόριο ξεπούλημα εξανεμίζει ότι έχουμε μα και ότι πραγματικά είμαστε- ”ανήκομεν στη Δύση” – λιγοστεύει κι ο αέρας κι ο ήλιος μας, στενεύει και το μέλλον αν δεχτούμε πως ο τόπος πια γνωρίζεται από μαρίνες και ξενοδοχεία», σημειώνει η ίδια.
Από τη Μυτιλήνη, την Κάλυμνω, τη Χίο και τη Ρόδο στις Σπέτσες, την Δήλο και την Τήνο. Φωτογραφίες τραβηγμένες εν πλω, τοπία, στιγμές από τη ζωή των ψαράδων αλλά και από τα σοκάκια των νησιών. Το φόντο της θάλασσας γεμίζει το κάδρο, η έλλειψη του χρώματος μοιάζει σχεδόν απούσα, καθώς η δύναμη της απλότητας σε αιχμαλωτίζει.
«Πρόκειται για μια επιτομή των θαλασσινών τόπων», αναφέρει η Ιωάννα Πετροπούλου. «Παρελαύνουν μπροστά στα μάτια μας τα προ τουρισμού νησιά στην άσπηλη ωραιότητά τους, αλλά και η άλλη όψη των πραγμάτων, η τραχειά καθημερινή ζωή των φτωχών κάθε ηλικίας και των δυο φύλων», εξηγεί η Ιωάννα Πετροπούλου.
Η έκθεση κλείνει με την ενότητα «Παλιές φωτογραφίες: Αθήνα–Πειραιά–Καισαριανή» και ο φακός της Έλλης Παπαδημητρίου αποτυπώνει την αστική ζωή και την ανοικοδόμηση της Αθήνας. Εικόνες από δρόμους της πόλης με τους πλανώδιους μικροπωλητές και τους λούστρους με τα κασελάκια τους. Κάπου εκεί ξεπροβάλλει και η Αιόλου του τότε, στιγμές εορτασμών, ενώ λίγο πιο δίπλα οικοδομές κατεδάφισης. Μια Αθήνα εξολοκλήρου διαφορετική, η «υπανάπτυκτη όψη» της, όπως υπογραμμίζει η ίδια.
«Τρίτο και τελευταίο λεύκωμα ”Παλιές φωτογραφίες”, δικές μου προπολεμικές συν μερικές κατοπινές τριγυρίζοντας με 2-3 φίλους. Δεν έχουν θέση βέβαια εδώ ”νοσταλγίες” και τέτοια, σήμερα τρέχομε και δε φτάνομε, ανασαίνομε και δεν ανασαίνομε. Εδώ αποτυπώνεται σε στιγμιότυπα χωρίς απαιτήσεις αισθητικές λίγη Αθήνα, πρωτεύουσα υπανάπτυκτη, απόψεις απ’ το υποανάπτυκτο λιμάνι της και η κάποια υποανάπτυκτη συνάρτησή της, δηλαδή σχέση λογική ανάμεσα σε κατοικημένη και ακατοίκητη έκταση, ανάμεσα τοπίο, κλίμα, συνήθειες, ασχολίες και τους ανθρώπους που ζούσαν εκεί. Και χωρούσαν, χωρούσαμε.»
«Το άλλοτε πολυφυλετικό, πολυθρησκευτικό υπόστρωμα του φωτογραφικού πανοράματος διαδέχεται τώρα η νέα πραγματικότητα. Απεικονίζεται το άστυ, το μπετόν, η άσφαλτος και η κατά μόνας διαβίωση των κατοίκων αντί της πυρηνικής οικογένειας», περιγράφει η Ιωάννα Πετροπούλου και συνεχίζει λέγοντας «Ζούμε τη νεωτερικοτητα, τη μοναξιά μέσα στο πλήθος αλλά η ίδια η φωτογράφος ενεργεί πλέον μόνη, έξω από δεσμούς που να στηρίζουν το εγχείρημα».
Αναφερόμενη στην ιδιομορφία της έκθεσης η ιστορικός και επιμελήτρια Ιωάννα Πετροπούλου τονίζει για την ίδια την Έλλη Παπαδημητρίου: «Υπάρχει ένα φαινόμενο το οποίο μπορεί να δει κανείς και στον ”Κοινό Λόγο”. Η Έλλη έχει διαβάσει πολύ, είναι μια καθαρόαιμη δανοούμενη, δεν υπάρχει αμφιβολία, για αυτό, πλην όμως για λόγους ή χαρακτηρολογικούς, αγωγής, αλλά και λόγους που είχαν σχέση με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και με την αριστερά της περιοχής εκείνης, δεν τα δηλώνει όλα αυτά. Δηλαδή όταν ανοίξει κανείς τη βιβλοθήκη της -έχουμε κάποια χαρτιά που είναι μέρος της- βλέπεις τι δουλειά έχει κάνει για να μπορέσει να κάνει τον ”Κοινό λόγο” και τις φωτογραφίες, υπάρχει αντιστοιχία με τις φωτογραφίες. Αυτή όμως το παρουσιάζει σαν να ειναι πολύ απλό. Δεν είναι έτσι, τα πράγματα έχουν από πίσω μια μεγάλη νοητική επεξεργασία, διάβασμα. Το ίδιο συμβαίνει και με τις φωτογραφίες, το μελετάει πολύ το πράγμα, αλλά και λόγω στυλ λέει ”δεν είναι τίποτα”. Μπορεί να έχει πετάξει 100 φιλμ για να τα κάνει, να έχει διαβάσει και να έχει περιηγηθεί. Είναι πάρα πολύ φιλομαθής, πλην όμως αυτό το στοιχείο της διανοούμενης το υποβιβάζει πάντα και το κρύβει. Πιστεύω είναι ένα συστατικό στοιχείο και εξηγεί πολλά άλλα πράγματα που έχουν σχέση με την παρουσία της στον κοινωνικό χώρο, ότι παρέμεινε άγνωστη ας πούμε.»
Λίγα λόγια για την Έλλη Παπαδημητρίου
Η Έλλη Παπαδημητρίου γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1900 σε οικογένεια εύπορη, φιλοπρόοδη, βενιζελική. Σπούδασε γεωπονική στην Αγγλία με στόχο να αναλάβει τα ηνία της κτηματικής περιουσίας. Όμως, η περιπόθητη επιστροφή στη μικρασιατική κοιτίδα δεν θα πραγματοποιηθεί ποτέ: η τραγωδία του 1922 θα ανατρέψει άρδην τη ζωή της. Η εξειδικευμένη γνώση της θα εφαρμοστεί σε μιαν άλλη γη, στους καταυλισμούς των εκπατρισμένων – στην Ελλάδα.
Στην δεκαετία του 1920 οι ποικίλες δραστηριότητές της έχουν κοινό παρονομαστή το προσφυγικό ζήτημα και τους τρόπους επίλυσής του. Μετέχει στις δραστηριότητες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ). Για τη διαφύλαξη του προσφυγικού θησαυρού της προφορικής μνήμης και της μουσικής παράδοσης συνεργάζεται με τη Μέλπω Μερλιέ στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ) που ιδρύεται το 1930. Επίσης, πρωτοστατεί σε θεσμικές μορφές οργάνωσης όπως οι «Ελληνικές Τέχνες» (1930 -1936) οι οποίες πέρα από το να εξασφαλίσουν τον επιούσιο άρτο στο νεοφερμένο εργατικό δυναμικό, μεριμνούν για την διάδοση του μικρασιατικού πολιτισμού. Έτσι λοιπόν, ο πλούτος που κομίζουν οι εκπατρισμένοι στον χώρο υποδοχής εκκλησιαστικός ή κοσμικός, χρυσοποίκιλτος ή ταπεινός, διασώζεται και εγγράφεται από εκεί και πέρα στην περιουσία του νέου ελληνισμού ως «κτήμα ες αει».
Κατά τη δεκαετία του 1930 η Παπαδημητρίου ριζοσπαστικοποιείται πολιτικά και στρέφεται στην Αριστερά. Από το 1936 συμμετέχει σε αντιδικτατορικές ενέργειες και συλλαμβάνεται από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Με την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη εντάσσεται ενεργά στο ΚΚΕ και παίρνει μέρος στον αντιναζιστικό αγώνα. Μέσα στο ίδιο αντιπολεμικό κλίμα θα συνδεθεί οργανωτικά με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Το 1941 κατά τη γερμανική εισβολή θα καταφύγει στη Μέση Ανατολή όπου εξαιτίας της πολιτικής της δράσης θα υποστεί αλλεπάλληλες διώξεις και εξορίες. (Κάιρο, Ιερουσαλήμ, Ασμάρα). Ωστόσο, μέσα από τα ερείπια θα αναδυθεί ο μεστός ποιητικός της λόγος με το δημιουργικό πάντρεμα πολιτικής και λογοτεχνίας. Δημοσιεύει την «Ανατολή» ( Kάιρο 1942) και την «Απόκριση» (Αθήνα 1946).
Επιστρέφοντας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, με το συγγραφικό της έργο και τις δημόσιες παρεμβάσεις της, θα βρει τη θέση της ως διανοούμενη αναγνωρίσιμη στο χώρο της Αριστεράς. Κορυφαία συμβολή της στα γράμματα παραμένει ο «Κοινός Λόγος». Με αφετηρία τη μαθητεία της στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών -την κατεξοχήν δεξαμενή προφορικών μαρτυριών- συγκροτεί το ιστορικό τρίπτυχο του νεοελληνικού 20ου αιώνα: Μικρασία, Κατοχή, Εμφύλιος – σπονδή στην ιστορική αυτογνωσία.
Η ΄Ελλη Παπαδημητρίου, πλήρης ημερών, αφήνει το 1993 την τελευταία της πνοή στην Αθήνα.
–
Πληροφορίες έκθεσης
Μουσείο Μπενάκη – Πινακοθήκη Γκίκα | 16 Νοεμβρίου 2022 – 7 Ιανουαρίου 2023
