Έως τώρα στη ζωή μου έχω βιώσει πολύ λίγες φορές μια συνταρακτική, σχεδόν αποκαλυπτική αίσθηση ολοκληρώνοντας ένα λογοτεχνικό έργο. Ίσως μπορώ να τις μετρήσω στα δάκτυλα των δύο χεριών. Οι περισσότερες από αυτές τις στιγμές ήρθαν σε σχετικά νεαρή ηλικία, όπως άλλωστε είναι και φυσιολογικό, όταν ακόμα ανακαλύπτεις τη μαγική ποικιλομορφία αυτού του κόσμου, όταν νιώθεις γεμάτος ενθουσιασμό, όντας γεμάτος από όνειρα και προσδοκίες για σπάνιες εμπειρίες, ενθουσιασμό μπροστά σε ένα σύμπαν που μοιάζει να βρίθει από υψηλή τέχνη και ομορφιά.
Όσο μεγαλώνεις αυτές οι στιγμές είναι πια ελάχιστες, το φίλτρο με το οποίο βλέπεις τον κόσμο γύρω σου αρχίζει να ξεθωριάζει, ο ενθουσιασμός σβήνει, η αληθινή ζωή, με την κινούμενη άμμο της καθημερινότητας επικρατεί. Όμως υπήρξε μία φορά που βίωσα κάτι αντίστοιχο σε μεγαλύτερη ηλικία. Αυτό συνέβη όταν πριν από μερικά χρόνια, βαθιά μέσα στη νύχτα, τελείωσα την ανάγνωση του Αιματοβαμμένου Μεσημβρινού του Κόρμακ ΜακΚάρθι.
Κάνουμε τόσο μεγάλη κατάχρηση της λέξης «αριστούργημα» που συχνά ακυρώνουμε την πραγματική της σημασία. Προσπαθώ να τη χρησιμοποιώ όσο πιο σπάνια μπορώ, μόνο όταν νιώθω απόλυτα σίγουρος ότι βρίσκομαι μπροστά σε κάτι όχι απλά ασυνήθιστο, όχι απλά σπάνιο, αλλά σε κάτι μνημειώδες. Γιατί αυτό ακριβώς είναι το μυθιστόρημα που έγραψε το 1985 ο Κόρμακ ΜακΚάρθι: μνημειώδες. Κατά τη γνώμη μου είναι το σημαντικότερο έργο μυθοπλασίας για τουλάχιστον μία γενιά (στην αμερικάνικη λογοτεχνία του όψιμου εικοστού αιώνα μπορώ να το συγκρίνω σε αξία μονάχα με το Catch-22 του Τζόζεφ Χέλερ, γραμμένο το 1961, σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα νωρίτερα).
Είναι ένα μυθιστόρημα που ανήκει στην πιο υψηλή παράδοση της αμερικάνικης λογοτεχνίας, είναι απόγονος του Μόμπι Ντικ του Μέλβιλ, με ενδιάμεσους σταθμούς τα διηγήματα του πρώιμου Χέμινγουεϊ και την μπαρόκ ανυπέρβλητη γραφή του Φόκνερ. Όμως είναι ένα έργο που, όσο αμερικάνικο κι αν είναι στον πυρήνα του, είναι ταυτόχρονα αναπόσπαστο κομμάτι της ευρύτερης ιστορίας της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, με καταγωγή από τον Σοφοκλή, τον Σαίξπηρ, αλλά και από τον Ντοστογιέφσκι, τον Κόνραντ… Υπερβολή; Όχι, και θα προσπαθήσω να το εξηγήσω όσο καλύτερα μπορώ αποφεύγοντας να αναφερθώ στο συγκλονιστικό και αμφίσημο τέλος του βιβλίου, για να μη στερήσω από τον επίδοξο αναγνώστη τη μοναδική εμπειρία μιας ανόθευτης ανάγνωσης.
Το μυθιστόρημα είναι ένα γουέστερν που εκτυλίσσεται στα σύνορα του Νιου Μέξικο και του Τέξας με το Μεξικό στα τέλη της δεκαετίας του 1840. Η βασική του πλοκή έχει να κάνει με την εισχώρηση ενός δεκαπεντάχρονου νεαρού (ο οποίος παραμένει ανώνυμος καθ’ όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος) στην περιβόητη συμμορία Γκλάντον, μια ομάδα σκληροτράχηλων αντρών που υποτίθεται ότι είναι κυνηγοί επικηρυγμένων αλλά ουσιαστικά η βασική τους δράση είναι να «καθαρίζουν» τις περιοχές και από τις δύο πλευρές των (θολών) συνόρων από επικίνδυνους Ινδιάνους, εκτελώντας συμβόλαια για τις τοπικές κυβερνήσεις και των δύο χωρών. Είναι μία αποστολή βουτηγμένη στο αίμα και τη φρίκη, όμως τα θηράματα της συμμορίας δεν είναι καθόλου εξιδανικευμένες ρομαντικές φιγούρες. Ιδιαίτερα οι Κομάντσι, οι εξαιρετικά βίαιοι και σκληροί νομάδες που αποτελούσαν τον φόβο και τον τρόμο τόσο λευκών και λατίνων όσο και των υπόλοιπων ινδιάνικων φυλών.
Ουσιαστικός αρχηγός αυτής της συμμορίας είναι ο διαβόητος Δικαστής Χόλντεν, ένας από τους πιο ανατριχιαστικούς χαρακτήρες στη σύγχρονη λογοτεχνική ιστορία, και ένα σαφές διακειμενικό νεύμα του ΜακΚάρθι σε ορισμένες από τις πιο αξιομνημόνευτες φιγούρες μυθοπλασίας στον δυτικό κανόνα, από τον Ιάγο μέχρι τον Σταυρόγκιν και τον Κουρτζ, ένας χαρακτήρας, υπερβατικός, φριχτά απωθητικός και ταυτόχρονα χαρισματικός.
Ο Δικαστής είναι ένας δίμετρος αλμπίνος γίγαντας χωρίς ίχνος τριχοφυίας στο κεφάλι του, μια απόκοσμη μορφή που από τη μία μπορεί να συζητάει για τη φιλοσοφία ή να ερμηνεύει τα σημάδια της φύσης καλύτερα και από Ινδιάνο ιχνηλάτη, και από την άλλη να βιάζει γυναίκες και παιδιά και να διαμελίζει ζωντανούς ανθρώπους. Ο Χόλντεν είναι το απόσταγμα του χάους, ένας θεωρητικός της βίας και του πολέμου, αλλά είναι και κάτι περισσότερο: Μπορεί βεβαίως κάποιος να τον διαβάσει ως την προειδοποίηση του τι συμβαίνει όταν ισχύει το περίφημο απόφθεγμα του Ντοστογιέφσκι: αν δεν υπάρχει Θεός τότε όλα επιτρέπονται. Όμως μπορεί εύκολα να τον ερμηνεύσουμε και ως το ακριβώς αντίθετο: όπως ο εωσφόρος υπήρξε έκπτωτος άγγελος που εξεγέρθηκε, έτσι και ο Δικαστής Χόλντεν είναι ένας Προμηθέας του σκότους που ακριβώς επειδή γνωρίζει πως ο Θεός υπάρχει, επιδιώκει να τον προκαλέσει, να τον κάνει να εμφανιστεί και να αναλάβει τις ευθύνες του μέσα από το να ενστερνιστεί και να κηρύξει την απόλυτη φρίκη.
Ο Δικαστής είναι επίσης μια αρχέτυπη λογοτεχνική μορφή στην οποία ο ΜακΚάρθι επιστρέφει σε άλλα έργα του, εξερευνώντας διαφορετικές εκδοχές του ίδιου μοτίβου. Ο ψυχοπαθής εκτελεστής Αντόν Σιγκούρ στο Καμία Πατρίδα για Μελλοθάνατους είναι μια πιο απλή και εκσυγχρονισμένη παραλλαγή (αν θυμάστε τον είχε υποδυθεί ο Χαβιέ Μπαρδέμ στην υπέροχη κινηματογραφική εκδοχή των αδερφών Κοέν).
Σε περίπτωση που δεν το έχετε καταλάβει ήδη, ο Αιματοβαμμένος Μεσημβρινός είναι ένα εξαιρετικά βίαιο βιβλίο και αντιλαμβάνομαι ότι δεν είναι για όλους. Επίσης αντιλαμβάνομαι ότι για πολλούς ο ΜακΚάρθι είναι ένας προφήτης του μηδενισμού, κάτι που επίσης ίσως να λειτουργεί αποτρεπτικά. Εδώ όμως πρέπει να προσθέσω κάτι. Ακόμη κι αν η φύση που μας παρουσιάζει ο ΜακΚάρθι είναι ανελέητη στην αδιαφορία της, ακόμα κι αν η δική μας, ανθρώπινη φύση, χαρακτηρίζεται από σοκαριστική σκληρότητα, ακόμα κι αν ο Θεός φαίνεται να απουσιάζει, ακόμα κι αν τα συστήματα αξιών καταρρέουν μακριά από τον πολιτισμό, ο άνθρωπος στον ΜακΚάρθι εκτός από βίαιος μπορεί να αποδειχθεί και ευγενής, ηρωικός υπό την έννοια της αρχαίας τραγωδίας, κάποιος που ατενίζει σθεναρά τη μοίρα και στωικά ορθώνει ανάστημα.
Αυτό στο μυθιστόρημα εκπροσωπείται κυρίως από τον νεαρό, μόλις δεκαπέντε ετών πιτσιρικά όταν ξεκινάει το μυθιστόρημα, σαρανταπεντάχρονο άντρα όταν πια συναντάει για τελευταία φορά τον Δικαστή σε ένα σαλούν στην αξέχαστη τελευταία σκηνή που έχει στοιχειώσει τόσους αναγνώστες. Εκπροσωπεί το θάρρος τού να ζεις και να τολμάς να αγαπάς παρά τις αντίξοες συνθήκες. Το να προσεγγίζεις τη ζωή σου με αξιοπρέπεια και να βρίσκεις καθημερινά το κουράγιο να αντιστέκεσαι στους πειρασμούς της παραίτησης. Ο ΜακΚάρθι προσδίδει στην αφήγηση μια υπαρξιακή αμεσότητα που δείχνει επείγουσα, όχι θεωρητική και διανοουμενίστικη.
Αλλά ίσως ο αληθινός πρωταγωνιστής δεν είναι κάποιος χαρακτήρας αλλά το ίδιο το σκηνικό. Μεγαλοπρεπές, πανέμορφο και τρομακτικό μαζί, απέραντο. Με τον πολιτισμό να μην έχει επιβληθεί, με την ανθρώπινη δικαιοσύνη να απουσιάζει, οι άνθρωποι που το διασχίζουν είναι απόλυτα ελεύθεροι. Υπάρχει όμως ως έννοια η απόλυτη ελευθερία; Είναι ελεύθεροι να κάνουν τι; Ίσως απλά και μόνο να καταλάβουν τη θέση τους στο βασίλειο της φύσης σαν θηράματα ή θηρευτές. Ο μόνος τρόπος να αντέξουν αυτή την ελευθερία και παράλληλα να επιβιώσουν είναι να αποδεχθούν τη μικρότητά τους και να λειτουργούν με ένστικτα. Προσπαθώ να συγκρατήσω την ορμή να ξεκινήσω μια κανονική ανάλυση του βιβλίου και της δικής μου ερμηνείας, αλλά θα χρειαστεί να αποκαλύψω το αινιγματικό του τέλος και να στερήσω από τον επίδοξο αναγνώστη την ευκαιρία να το ανακαλύψει από μόνος του. Οπότε σταματάω εδώ τις αναφορές σχετικά με την πλοκή και τους χαρακτήρες του μυθιστορήματος.
Και μετά είναι η γραφή, η ίδια η γλώσσα. Ο Ελύτης είχε πει ότι μόλις ένα είκοσι τοις εκατό επιβιώνει από τη μετάφραση ενός ποιήματος. Αναφέρομαι σε αυτό διότι πολλές φορές οι προτάσεις του ΜακΚάρθι μοιάζουν περισσότερο με στίχους ποιήματος στους οποίους έχει συμπυκνώσει συγκλονιστική εικονογραφία. Η γλώσσα του είναι σχεδόν αρχαϊκή, λες και είναι βγαλμένη από την Βίβλο, οι λακωνικοί διάλογοι ακολουθούν το δόγμα του Χέμινγουεϊ, δηλαδή διακρίνουμε μονάχα την κορυφή του παγόβουνου και πολλαπλά επίπεδα νοήματος υπονοούνται. Ξαφνικά και σπάνια ξεσπάσματα μονολόγων θυμίζουν σε ένταση τους αντίστοιχους σαιξπηρικούς.
Ομολογώ ότι όσο και να προσπαθήσω, δεν μπορώ να εξηγήσω ακριβώς γιατί και πώς κάποιος γράφει υπέροχα. Είναι κάτι που αναγνωρίζεις εξ’ όψεως με το ένστικτο, βλέπεις τι εικόνες και μεταφορές μπορεί να δημιουργήσει η γραφή του εκάστοτε συγγραφέα και αυτό αρκεί. Σίγουρα δεν γίνεται να μεταφερθεί όλο αυτό αυτούσιο στην ελληνική γλώσσα, αλλά πιστεύω ότι αυτό που τελικά καταφέρνει να «επιβιώσει» με μια καλή μετάφραση είναι πολύ πάνω από το είκοσι τοις εκατό. Άλλωστε είναι πεζός λόγος εν τέλει.
Η επανέκδοση του Αιματοβαμμένου Μεσημβρινού σε νέα μετάφραση είναι μια εξαιρετική ευκαιρία για να γνωρίσει εκ νέου το ελληνικό αναγνωστικό κοινό ένα από τα πιο συγκλονιστικά μυθιστορήματα που έχουν γραφτεί τον τελευταίο τουλάχιστον μισό αιώνα, την πιο πλήρη εκδοχή του οράματος του ΜακΚάρθι. Η αλήθεια είναι ότι δεν μας το κάνει εύκολο. Ούτε η γραφική βία και σκληρότητα, ούτε η απαιτητική γλώσσα και η πλοκή ανοίγουν τον δρόμο για μια γρήγορη και απροβλημάτιστη ανάγνωση. Όσοι όμως νιώσουν την περιέργεια να το ανακαλύψουν καλό θα είναι να το τολμήσουν. Μπορεί να ξανανιώσουν εκείνο το απροσδιόριστο συναίσθημα ανησυχίας που βιώνει κάποιος όταν έρχεται σε επαφή με κάτι σπουδαίο για πρώτη φορά. Ή μπορεί να πλησιάσουν σε συναισθήματα και να συλλογιστούν ερωτήματα που είχαν ξεχάσει εδώ και χρόνια. Δεν το λες και λίγο.
