Στις 12 Ιανουαρίου του 1995 στο Royal Court’s Theatre Upstairs του Λονδίνου, κάνει πρεμιέρα ένα έργο που έμελλε να προκαλέσει τη μεγαλύτερη αναταραχή που γνώρισε το αγγλικό θέατρο από την εποχή του «Σωσμένος» του Έντουαρντ Μποντ. Ανάμεσα στις πράξεις που λαμβάνουν χώρα επί σκηνής κατά τη διάρκειά του είναι: βιασμός, σοδομισμός, κανιβαλισμός, αυνανισμός, κατανάλωση της σάρκας ενός νεκρού μωρού. Προφανέστατα, το “Blasted” -περί αυτού πρόκειται, και χρησιμοποιώ τον πρωτότυπο τίτλο, γιατί ακόμα δεν έχει βρεθεί ικανοποιητική μετάφρασή του στα ελληνικά, κι ίσως να μη βρεθεί ποτέ- προκαλεί τεράστιο σκάνδαλο και η συγγραφές του, η Σάρα Κέιν, μόλις 23 ετών, γίνεται εν μία νυκτί το πρόσωπο της ημέρας για όλους τους σωστούς, αλλά και για όλους τους λάθος λόγους.
Η κριτική, σχεδόν ομόφωνα, εξανίσταται ενάντια στο έργο, χαρακτηρίζοντάς το ως μια ανώριμη προσπάθεια να σοκάρει τον θεατή, και τα πρωτοσέλιδα των ταμπλόιντ ακολουθούν κατά πόδας. Ίσως πιο λάβρος και προσβλητικός από όλους ο Jack Tinker, κριτικός θεάτρου της Daily Mail, διατυμπανίζει το πόσο ένιωσε την ανάγκη να κάνει εμετό –και κερδίζει μια διόλου επιθυμητή αθανασία, καθώς η Σάρα Κέιν θα ονομάσει Τίνκερ τον αποτρόπαιο ήρωά της στο «Καθαροί πια».
Στα καθ’ ημάς, ο πρώτος διδάξας της Σάρα στην Ελλάδα, Λευτέρης Βογιατζής ερμήνευσε τον Τίνκερ συγκλονιστικά, αλλά και επέλεξε να μας αποχαιρετίσει με το κοστούμι του ρόλου και το κείμενο στα χέρια του. Φημολογείται πως την είχε γνωρίσει όταν εκείνη είχε επισκεφτεί τη χώρα μας συνοδεύοντας τον κάποτε συγκάτοικό της Μαρκ Ρέιβενχιλ για την πρεμιέρα του “Shopping and fucking”.
Ευτυχώς υπήρξαν και φωνές που στο πρόσωπό της αναγνώρισαν μια ποιήτρια, μια νέα τολμηρή φωνή στο βρετανικό θέατρο. Ανάμεσά τους, ο –ομοιοπαθής της- Έντουαρντ Μποντ, αλλά κυρίως ο Χάρολντ Πίντερ, με τον οποίο και θα συνδεθεί η Σάρα με μια φιλία που θα διαρκέσει όλη της τη ζωή. Εκείνος ήταν που είπε πως όλοι μας βλέπουμε στην τηλεόραση όλα τα φρικαλέα που συνέβαιναν στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, αλλά κατόπιν το μυαλό μας ρίχνει πάνω τους μια κουρτίνα ώστε να μπορούμε να συνεχίσουμε τη ζωή μας –η Σάρα απλά δεν διέθετε αυτή την κουρτίνα…
Πέντε ολοκληρωμένα θεατρικά έργα όλα κι όλα –συμπτωματικά, όσα και του Μπύχνερ, που όμως δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τον «Βόυτσεκ»- υπήρξαν αρκετά για να σημαδέψουν ανεξίτηλα το σύγχρονο θέατρο, αλλά και να αναδείξουν μια συγγραφέα που έζησε μόλις 28 χρόνια στη σημαντικότερη της γενιάς της –και όχι μόνο. Οι σημαντικότεροι σκηνοθέτες της γης τα ανεβάζουν ξανά και ξανά, σε αναγνώσεις σχεδόν υποχρεωτικά ρηξικέλευθες, καθώς τα κείμενά της, από την ίδια τους τη γραφή, δεν επιδέχονται συμβατικής αντιμετώπισης. Ήδη, λιγότερα από είκοσι πέντε χρόνια μετά την αυτοκτονία της, η Σάρα Κέιν σχεδόν συγκαταλέγεται στους κλασικούς.
Μόνο κλασική, πάντως, δεν είναι η δομή των έργων της, ούτε καν οι σκηνικές τους οδηγίες. Στο “Blasted” το δωμάτιο ξενοδοχείου όπου λαμβάνει χώρα η πρώτη πράξη, σωριάζεται σε συντρίμμια από μια βόμβα. Στο “Phaedra’s love” -αυτό που η ίδια αποκαλούσε «η κωμωδία μου»- στο φινάλε ένα όρνεο κατασπαράζει το πτώμα του Ιππόλυτου, κουβαλώντας τα εντόσθιά του στον αέρα. Σίγουρα χρειάζεται ειδικό γούστο για να εκτιμήσει κανείς το –πραγματικό και πανταχού παρόν- χιούμορ της.
Στο «Καθαροί πια», λουλούδια πέφτουν από τον ουρανό και στέκουν όρθια, ενώ άλλα φυτρώνουν ξαφνικά και ανθίζουν ψηλά, πάνω από τα κεφάλια των ηρώων, αρουραίοι παίρνουν εκτός σκηνής το κομμένο πόδι του Καρλ. Στο «Λαχταρώ» συμβαίνει το αντίθετο: καμία σκηνική οδηγία, καμία δράση, μόνο λόγος από τα –ανώνυμα- πρόσωπα που βαφτίζονται μόνο από ένα αρχικό: ο σκηνοθέτης διαθέτει όλο το σχοινί για να κρεμαστεί.
Όσο για το «4:48 Ψύχωση», δεν υπάρχει τίποτα εκτός από λέξεις. Προσωπικά πιστεύω πως πρέπει να έχει πολύ ειδικούς και συγκεκριμένους λόγους για να ανεβάσει αυτό το σπαρακτικό, αποσπασματικό, οργισμένο, δαιμονικά αστείο, αφόρητα όμορφο σημείωμα αυτοκτονίας –κι όμως, ίσως να είναι το έργο της που ανεβαίνει συχνότερα, πολλές φορές από άπειρους σκηνοθέτες, και με αμήχανα αποτελέσματα. Εδώ η Σάρα Κέιν οδηγεί τη διακειμενικότητα που είναι παρούσα στα περισσότερα έργα της, σε άκρα δυσπρόσιτα: «Το κοτόπουλο δεν μπορεί να σταματήσει», λέει ένας στίχος.
Αγαπημένο συγκρότημα της Σάρα ήταν οι Joy Division, με τραγουδιστή και στιχουργό τον –επίσης αυτόχειρα- Ian Curtis. Το βράδυ του δικού του απονενοημένου διαβήματος -20 Μαΐου ο Ian, 20 Φεβρουαρίου η Σάρα- είδε στην τηλεόραση το «Στρόζεκ» του Βέρνερ Χέρτζογκ. Ο ήρωας αυτοκτονεί στο φινάλε μέσα σε ένα τελεφερίκ, και αυτή είναι η τελευταία φράση που ακούγεται στην ταινία: «Το κοτόπουλο δεν μπορεί να σταματήσει». Ομολογώ πως σκέφτομαι με χαιρεκακία τους τρόπους με τους οποίους οι σκηνοθέτες της «Ψύχωσης» έχουν καθοδηγήσει τους ηθοποιούς τους να παίξουν αυτή τη φράση.
Παρόλη τη βία, τον ζόφο και την απελπισία που διατρέχουν τα έργα της, ίσως το Υπέρτατο Παράδοξο σχετικά με τη γραφή της Σάρα Κέιν, είναι το φως που αναβλύζει μέσα από τα κείμενά της –όχι μαύρο φως, ζεστό και λαμπρό. Και τόσο πιο λαμπρό είναι αυτό το φως, όσο πιο βαθύ το σκοτάδι γύρω του: αγγελική η τρυφερότητα της Κέιτ ανάμεσα στις ωμότητες του πολέμου γύρω της στο Blasted. «Τι καλά», λέει η Γκρέις αντικρίζοντας τα λουλούδια που φυτρώνουν ασυγκράτητα μέσα στον ορυμαγδό του «Καθαροί πια», και το εννοεί -η ίδια η συγγραφέας αποδίδει την έμπνευση για το έργο στην αποστροφή του Ρολάν Μπαρτ στα «Αποσπάσματα ερωτικού λόγου», πως η κατάσταση κάποιου που υφίσταται ερωτική απόρριψη δεν διαφέρει από αυτή ενός έγκλειστου στο Νταχάου.
Αντίθετα, ίσως το σκοτεινότερο κείμενό της να είναι το «Λαχταρώ» –αυτό που ωστόσο περιέχει τη διάσημη, χειμαρρώδη ερωτική εξομολόγηση. Αν κάποιος θέλει να βεβαιωθεί πως είναι ερωτευμένος, μπορεί να δοκιμάσει να διαβάσει δυνατά το απόσπασμα εννοώντας κάθε λέξη: αν συμμερίζεται κάθε αποστροφή, αν καμία φράση δεν του φαίνεται υπερβολική, τότε πράγματι είναι. Αυτό το φως άλλωστε αξιώνει και η τελευταία φράση που έχουμε από το χέρι της Σάρα, στο φινάλε του «4:48 Ψύχωση»: Ανοίξτε τις κουρτίνες, παρακαλώ…
Παρόλο που σε ένα κείμενο που προσπαθεί να περιγράψει εν συντομία ποια ήταν αυτή η γυναίκα που εξερράγη μέσα στον χώρο του παγκόσμιου θεάτρου όπως η βόμβα στο ξενοδοχείο του πρώτου της έργου, ίσως το προσωπικό στοιχείο να περισσεύει, δεν μπορώ να μην εξηγήσω γιατί η Σάρα είναι η αγαπημένη μου συγγραφέας –πιθανώς επειδή πιστεύω πως όταν κάτι είναι βαθιά και αληθινά προσωπικό, τότε καταλήγει να αφορά τους πάντες. Αυτό που αποδεικνύουν αυτά τα ελάχιστα ποιήματα υπό μορφή θεατρικού έργου που πρόλαβε να μας αφήσει, είναι πως η ευαισθησία δεν εκφράζεται με τρόπο γλυκερό, αλλά ως μια ανοιχτή αιμάσσουσα πληγή, με ωμή επιθετικότητα.
Η απελπισία που ουρλιάζουν οι φράσεις της –«Μόνο η αγάπη μπορούσε να με σώσει, και η αγάπη με κατέστρεψε»- δεν είναι ούτε θρηνητικές και μεμψίμοιρες, ούτε και προτροπή σε αυτοχειρία –«Δεν έχω επιθυμία θανάτου. Κανένας αυτόχειρας ποτέ δεν είχε», γράφει η ίδια. Μου έχει συμβεί πρόσωπα που με αγαπούσαν –ή έτσι, τέλος πάντων, νόμιζαν- να αγχωθούν από τη λατρεία μου για τις λέξεις της Σάρα. Αλίμονο, η αυτοκτονία αρμόζει κυρίως σε ηλικίες όπου κανείς νιώθει αθάνατος: όταν το τέλος, ξαφνικό ή μη, αρχίζει να φαίνεται ως μια πιθανή και κοντινή εξέλιξη, λίγοι διαθέτουν τη φιλοσοφική διαύγεια που θα τους οδηγούσε να το φέρουν με το ίδιο τους το χέρι. Και μάλλον δεν ανήκω σε αυτούς. Η Σάρα Κέιν είναι (η) μεγάλη (μου αδυναμία) χάρη στην απίστευτη, ασυγκράτητη, τρυφερή και άγρια ομορφιά που αναβλύζει από τις λέξεις της. Παρόλα όσα συμβαίνουν γύρω μας, πιστεύω ακόμα πως η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο. Αλλιώς γιατί (διάβολο) να ασχολείται κανείς με την Τέχνη;
Όταν, στις 20 Φεβρουαρίου 1999, η Σάρα Κέιν αποφάσισε πως δεν άντεχε άλλο το μαρτύριό της και επέλεξε τη λύση που της φάνηκε σαν λύτρωση, ο Πίντερ θυμήθηκε μια δική της φράση από το «Λαχταρώ»:
«Ο θάνατος είναι ο εραστής μου, και θέλει να συζήσουμε».
Μακάρι αυτή η συγκατοίκηση που την πήρε μακριά μας να της χάρισε τη γαλήνη που ζητούσε.
