«1936: Η επιβολή της δικτατορίας Μεταξά»: Το βιβλίο του Μανόλη Κούμα έρχεται να δώσει απαντήσεις για το πώς πέφτει μια ελληνική Δημοκρατία

Το βιβλίο απευθύνεται σε όσους ενδιαφέρονται να μελετήσουν και να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους καταρρέουν οι δημοκρατίες

Κείμενο: Αντώνης Κλάψης

 

 

Πώς πέφτει μια ελληνική Δημοκρατία; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα στο οποίο έρχεται να δώσει απαντήσεις ο Μανόλης Κούμας, επίκουρος καθηγητής Ιστορίας Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο νέο του βιβλίο που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο, με τίτλο 1936: Η επιβολή της δικτατορίας Μεταξά.

Με τη μελέτη του αυτή, ο Μανόλης Κούμας επιχειρεί να δώσει μια συνολική και κατά το δυνατόν οριστική ερμηνεία των συνθηκών υπό τις οποίες επιβλήθηκε η δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά δημοφιλές θέμα, το οποίο εξακολουθεί να προσελκύει το ερευνητικό ενδιαφέρον της ιστορικής –και όχι μόνο– κοινότητας.

Το βιβλίο ξεκινά με μία συνοπτική παρουσίαση των διεθνών σχέσεων του μεσοπολέμου, που χαρακτηρίζονται από την άνοδο του αναθεωρητισμού και από την έντονη αμφισβήτηση των κοινοβουλευτικών θεσμών. Βασικό επιχείρημα του συγγραφέα είναι ότι δίχως την επίγνωση του διεθνούς πλαισίου δεν είναι δυνατή η ερμηνεία του ελληνικού 1936. Εξάλλου, η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά δεν συνιστούσε εξαίρεση στον ευρωπαϊκό κανόνα της εποχής στην οποία επιβλήθηκε –όπως ήταν για παράδειγμα η δικτατορία των συνταγματαρχών του 1967-1974– αφού έως τα τέλη της δεκαετίας του 1930 δικτατορικά καθεστώτα ποικίλων ιδεολογικών αποχρώσεων είχαν εδραιωθεί στην πλειοψηφία των κρατών της Ευρώπης.

Την ίδια στιγμή, όμως, ενώ το διεθνές πλαίσιο εντάσσεται στην ερμηνεία του συγγραφέα για τα αίτια της κατάρρευσης της Δεύτερης Ελληνικής Δημοκρατίας, ο Μανόλης Κούμας επισημαίνει τις ελληνικές ιδιαιτερότητες που σε μεγάλο βαθμό συνδέονται με το φαινόμενο του Εθνικού Διχασμού. Και σε αυτό ακριβώς, στη βαθιά και μακροχρόνια κρίση των θεσμών που πυροδότησε ο Εθνικός Διχασμός μετά το 1915-1917, εστιάζει το επόμενο κεφάλαιο, με τον συγγραφέα να υποστηρίζει ότι στα μέσα της δεκαετίας του 1930, πριν δηλαδή την άνοδο του Μεταξά στην εξουσία, η ελληνική Δημοκρατία  βίωνε μία παρατεταμένη κρίση νομιμοποίησης. Στρατιωτικά κινήματα, νόθα δημοψηφίσματα για το πολιτειακό, ανάδειξη μονόπλευρων Εθνοσυνελεύσεων και ποινικοποίηση της ελεύθερης γνώμης είχαν υπονομεύσει το κύρος της Δημοκρατίας και είχαν δημιουργήσει το αναγκαίο υπόβαθρο για την εκδήλωση δικτατορικών τάσεων.

Κατόπιν, ο Κούμας αναλύει την πορεία προς τη δικτατορία Μεταξά και εντοπίζει τους παράγοντες εκείνους που υπονόμευσαν το δημοκρατικό πολίτευμα μετά τις εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936. Στο πλαίσιο αυτό αξιολογείται ο κρίσιμος ρόλος του βασιλιά Γεωργίου Β΄, καταγράφεται η αδυναμία των πολιτικών κομμάτων να συνεννοηθούν και να βρουν λύσεις κυβερνησιμότητας εντός του υφιστάμενου κοινοβουλευτικού πλαισίου, και αναδεικνύονται οι ευθύνες της ηγεσίας των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, η οποία έβλεπε με μεγάλη ανησυχία το ενδεχόμενο αλλοίωσης του αντιβενιζελικού χαρακτήρα του στρατεύματος. Παράλληλα, ο Μανόλης Κούμας εστιάζει στην παρασκηνιακή δράση του Μεταξά και στον τρόπο με τον οποίο προσπάθησε –και τελικά κατάφερε– να εκμεταλλευτεί τις αδυναμίες του ελληνικού πολιτικού συστήματος.

Ο συγγραφέας θίγει ένα ακόμα σημαντικό ζήτημα, το οποίο μάλιστα επικαλέστηκε ο ίδιος ο Μεταξάς ως τη βασική αιτία για την επιβολή δικτατορικού καθεστώτος: τον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Αν και ένα σημαντικό μέρος του ελληνικού πολιτικού συστήματος είχε «τρομάξει» από τον ρυθμιστικό ρόλο που εκλήθη να παίξει το ΚΚΕ μετά τις εκλογές του Ιανουαρίου (με αποκορύφωμα το Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα) και από τα δραματικά επεισόδια της Θεσσαλονίκης, τον Μάιο του 1936, ο Κούμας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η επίκληση του «κομμουνιστικού κινδύνου» από τον Μεταξά υπήρξε προσχηματική. Αντίθετα, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο βασικός καταλύτης στην πορεία προς τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου ήταν το αποτακτικό ζήτημα, το ενδεχόμενο δηλαδή επαναφοράς στο στράτευμα των εκατοντάδων βενιζελικών αξιωματικών που είχαν εκδιωχθεί από τις Ένοπλες Δυνάμεις μετά την αποτυχία του κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935. Σύμφωνα με τον Κούμα, ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ συναίνεσε στη διολίσθηση από τη δημοκρατική ομαλότητα, όταν πείστηκε πως στην περίπτωση κατά την οποία αποδεχόταν τον σχηματισμό κυβέρνησης από τα πολιτικά κόμματα κινδύνευε να απωλέσει την υποστήριξη των Ενόπλων Δυνάμεων και κατ’ επέκταση τον θρόνο του. Τότε ακριβώς, στα τέλη Ιουλίου του 1936, ο Γεώργιος Β΄ συνειδητοποίησε ότι μόνο μια δικτατορία υπό τον Μεταξά μπορούσε να διασφαλίσει και την υφιστάμενη σύνθεση στις Ένοπλες Δυνάμεις και τη θέση της μοναρχίας στην Ελλάδα.

Κλείνοντας τη μελέτη του, ο Κούμας προχωρά σε μία ιστοριογραφική περιγραφή για τη φύση της δικτατορίας Μεταξά, συντασσόμενος με την κυρίαρχη τάση στη διεθνή βιβλιογραφία ότι δεν επρόκειτο για ένα φασιστικό καθεστώς. Οπωσδήποτε, επισημαίνει τα κοινά εξωτερικά χαρακτηριστικά και τις επιρροές της μεταξικής δικτατορίας από τα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης (κυρίως την Ιταλία του Μπενίτο Μουσσολίνι). Εντούτοις, ο συγγραφέας τονίζει ότι απουσιάζουν οι προϋποθέσεις ώστε να χαρακτηριστεί η δικτατορία Μεταξά ως «φασιστική»: παρουσία ενός μαζικού κινήματος, παραστρατιωτικές δυνάμεις, εξωτερική επιθετικότητα κλπ. Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, καταλήγει, δεν ήταν ένα ριζοσπαστικό επαναστατικό καθεστώς της άκρας Δεξιάς, αλλά μια δικτατορία των αντιβενιζελικών, στην οποία τον ηγετικό ρόλο μοιράζονταν ο Μεταξάς με τον βασιλιά Γεώργιο Β΄.

Το βιβλίο του Κούμα είναι το τέταρτο της σειράς «Χρονιές που σημάδεψαν τη Νεοελληνική Ιστορία» των Εκδόσεων Μεταίχμιο. Καλογραμμένο, ευανάγνωστο και βασισμένο σε ένα πλήθος αρχειακών πηγών, το βιβλίο αυτό απευθύνεται όχι μόνο στους ειδικούς της περιόδου του μεσοπολέμου, αλλά και σε ένα ευρύ κοινό, σε όσους ενδιαφέρονται να μελετήσουν και να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους καταρρέουν οι δημοκρατίες. Από την άποψη αυτή, πρόκειται για μια μελέτη απολύτως επίκαιρη.

 

Ο Αντώνης Κλάψης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Εγγραφείτε στο newsletter μας

Κάθε Σάββατο θα λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc με τις προτάσεις μας για την εβδομάδα!

Podpourri. Ιστορίες που ακούγονται

Ακολουθήστε το ελculture.gr στο Google News

το ελculture σας προσκαλεί σε εκδηλώσεις

ΓΡΑΨΕ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΣΟΥ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.