Στην Ινδονησία το 1965-66, μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα, διαπράττεται μέσα σε περίοδο μερικών μηνών μια ασύλληπτης έκτασης μαζική θηριωδία. Εκτιμάται ότι γύρω στο ένα εκατομμύριο άνθρωποι εκτελέστηκαν από παραστρατιωτικές οργανώσεις και γκάγκστερς, με την ευθεία στήριξη του στρατού. Τα θύματα της σφαγής αυτής ήταν κομμουνιστές, συμπαθούντες και συνοδοιπόροι, καθώς και μέλη της Κινέζικης μειονότητας. Οι ηθικοί αυτουργοί αυτής της σφαγής, αφού πρώτα εγκαθίδρυσαν μια τριακονταετή δικτατορία, παραμένουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εξουσία της χώρας ακόμη και σήμερα.
Ο σκηνοθέτης Τζόσουα Οπενχάιμερ γυρνούσε στην Ινδονησία το 2003 μαζί με ντόπιους εργάτες φυτειών το “Τhe Globalization Tapes“, ένα ντοκιμαντέρ για την παγκοσμιοποίηση και τη σχέση της με την αποικιοκρατία, όταν άρχισε να μαθαίνει περισσότερα για αυτή την κατάμαυρη σελίδα στην ιστορία της χώρας και όχι μόνο. Το γεγονός ότι οι εκτελεστές όχι μόνο ζούσαν ανεμπόδιστα, χωρίς ντροπή και χωρίς κανένα φόβο, σε χωριά δίπλα δίπλα με τις οικογένειες των θυμάτων τους, αλλά και ότι ενίοτε περηφανεύονται και για τις παλιές «ένδοξες» μέρες, τον σοκάρισε και τον κέντρισε στο να αρχίσει να ψάχνει περισσότερο το θέμα. Η έρευνά του τον οδήγησε στο αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ “Τhe Act of Killing” του 2012 και δυο χρόνια αργότερα στην «Όψη της Σιωπής» που πρωτοπροβάλλεται κινηματογραφικά στη χώρα μας τώρα.
Ενώ προφανώς αυτή η πολιτική γενοκτονία των μαζικών εκτελέσεων, είναι από μόνη της ένα θέμα που θα μπορούσε να δώσει ούτως ή άλλως σημαντικά ντοκιμαντέρ, το αληθινό θέμα του “Τhe Act of Killing” και της «Όψης της Σιωπής» είναι ακόμη συνταρακτικότερο. Η Ινδονησία του σήμερα μετατρέπεται στο φακό του Οπενχάιμερ σε ένα διόλου ρεαλιστικό τόπο, μετατρέπεται σε ένα τοπίο όπου έχει αναιρεθεί και εξαμβλωθεί κάθε, υποτίθεται, πανανθρώπινη πεποίθηση για το τι είναι το καλό και τι είναι το κακό, μετατρέπεται επίσης σε ένα τοπίο όπου σαρκάζεται με τον πλέον ανυπόφορο τρόπο κάθε αυταπάτη για το ότι αργά ή γρήγορα για κάθε έγκλημα υπάρχει μια κάθαρση.
Άνθρωποι που κομπάζουν για το ότι σκότωσαν με τα χέρια τους χίλιους ανθρώπους ο καθένας. Άνθρωποι που γελάνε αναπαριστώντας τις εκτελέσεις. Άνθρωποι βαμπίρ που «έπιναν το αίμα των θυμάτων τους για να μην τρελαθούν». Δεν έχουμε να κάνουμε με την κοινοτοπία του κακού. Έχουμε να κάνουμε με κάτι ακόμη πιο αδιανόητο. Κομμένα γεννητικά όργανα. Κομμένοι μαστοί. Κομμένα κεφάλια. Οδηγίες για το πώς να εξολοθρεύεις με λιγότερο αίμα. Μαζικές εκτελέσεις σε βεράντες και σε όχθες ποταμών. Μια χώρα που δεν υπάρχει απολύτως μα απολύτως καμία τιμωρία. Υπάρχει ευημερία, τιμές, καταξίωση. Η μόνη κόλαση είναι οι τύψεις. Σε όποιους από αυτούς τις έχουν. Οι εφιάλτες. Το να σου έρχεται να ξεράσεις. Ή το να προσποιείσαι ότι σου έρχεται. Πάντως να μην μπορείς. Να βγάζεις αυτόν το φριχτό θόρυβο. Να βγάζεις το θόρυβο ενός κτήνους.
Μια ταραγμένη περίοδος που ανατρέπει κάθε κανονικότητα και που επιτρέπει να συμβαίνει μια τέτοιας έκτασης σφαγή. Αλλά ίσως εξίσου και ίσως ακόμη χειρότερα με την ταραγμένη αυτή περίοδο, η διαδικασία κανονικοποίησης, αποσιώπησης, αποδοχής, επικύρωσης όσων έγιναν. Είναι σαφώς εντελώς τρομακτικό ότι ο άνθρωπος μπορεί σε ανώμαλες περιόδους να μετατρέπεται σε τέτοιο κτήνος, αλλά είναι ίσως τρομακτικότερο το πώς γίνεται η ζωή μετά να συνεχίζεται και να νομιμοποιείται και να δικαιώνεται και να καθαγιάζεται η κτηνωδία και οι αυτουργοί της. Το απόλυτο κακό είναι διασκεδαστικό, μπορείς να το διαπράττεις χωρίς συνέπειες, μπορείς να ζεις άλλον μισό αιώνα και να ζεις ζωάρα, να ζεις μια ζωή πλήρη και ευτυχισμένη και να μην κουνιέται φύλλο.
Στο “Τhe Act of Killing“, ο Οπενχάιμερ αντιλαμβανόμενος πόσο σουρεαλιστικό είναι αυτό το σκηνικό, αποφασίζει να επέμβει αισθητικά στήνοντας σκηνές γκροτέσκ. Μπορεί να έχουν συμβεί στα αλήθεια όλα αυτά και να μην έχει υπάρξει η παραμικρή κάθαρση; Μήπως όλα αυτά ανήκουν σε κάποιον εντελώς κακόγουστο και κιτς εφιάλτη; Είναι δυνατόν να είναι έτσι η ζωή; Αναπαράστησέ τα αρχιεκτελεστή. Μπες μέσα στα διάφορα κινηματογραφικά είδη και δείξε μας σαν να ήταν σκηνές από ταινίες πώς τους ανέκρινες και πώς τους εκτελούσες. Κι εγώ θα σε βάλω να χορεύεις μπροστά σε καταρράκτες. Όχι, όλα πρέπει να είναι ένας γκροτέσκ εφιάλτης.
Στην «Όψη της Σιωπής» έχουμε μια πολύ πιο γειωμένη αισθητική και αφήγηση. Η μόνη πινελιά χρώματος είναι αυτή και της αφίσας της ταινίας, οι χρωματιστοί φακοί που ο οπτομέτρης Άντι φοράει στα πρόσωπα των εκτελεστών. Ο μεγαλύτερος αδελφός του εκτελέστηκε και δη με αποτρόπαιο τρόπο και ο Οπενχάιμερ βρίσκει στο πρόσωπο του Άντι έναν άνθρωπο διατεθειμένο να αφήσει στην άκρη τη μαζική αποσιώπηση, έναν άνθρωπο που επιδίδεται σε ένα προσωπικό ταξίδι μνήμης και προσωπικής αναμέτρησης με μερικούς από τους εκτελεστές. Άνθρωποι που κομπάζουν για αυτά, μέχρι να καταλάβουν ότι αυτός που τους ρωτάει είναι συγγενής θύματος, οπότε αίφνης δεν θέλουν να μιλούν για αυτά, ο κομπασμός δίνει τη θέση του στο γιατί να σκαλίζουμε τα παλιά, γιατί να ξανανοίγουμε τις πληγές, απειλές.
Ο πατέρας του Άντι, 103 ετών βάσει της ταυτότητας, αλλά βάσει της γυναίκας του πάρα πολύ μεγαλύτερος, μοιάζει σαν να είναι ο γηραιότερος άνθρωπος που έχει κινηματογραφηθεί ποτέ, είναι μια ζωντανή εικόνα του απόλυτου γήρατος. Ενώ ο Οπενχάιμερ ασχολείται με κάτι άλλο, ενώ είναι εκεί για να καταγράψει κάτι άλλο, έχει ανοικτά τα μάτια του ώστε να κινηματογραφήσει επικουρικά και αυτό, ώστε να μην το απορρίψει ως άσχετο με το ντοκιμαντέρ του. Έτσι, μπορεί να μην είναι σε καμία περίπτωση το θέμα του ντοκιμαντέρ του αυτό, μπορεί να μην είχε ο ίδιος καμία πρόθεση να το πει αυτό, αλλά αφού το καταγράφει, έχουμε εμείς τη δυνατότητα να το σκεφτούμε και να το πούμε: ότι εκτός από το ανθρώπινο κακό και το πολιτικό κακό που μας δείχνει, υπάρχει κι ένας άλλος τρόπος αφαίρεσης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, υπάρχει και το καλό σενάριο που όχι μόνο δεν θα σε σκοτώσει κανένας πριν την ώρα σου, αλλά θα ζήσεις πολύ περισσότερο από τους περισσότερους άλλους ανθρώπους στη γη, θα είσαι τρόπον τινά νικητής σε αυτό το ράλι της ύπαρξης και της θνητότητας, θα αντέξεις να μπεις σε δεύτερο αιώνα ζωής, μόνο που αυτός ο θρίαμβός σου θα σε έχει μετατρέψει σε ένα υπέργηρο μωρό, που μπουσουλάει πανικοβλημένο και δεν ξέρει πού βρίσκεται, που δεν έχει τη δύναμη να ανοίξει τα μάτια του, που δεν έχει τη μνήμη τού ποιος ήταν και ποιος ο γιος του. Εκτός από τις γενοκτονίες, υπάρχει και το κοινό τέλος όλων, υπάρχει και η παρακμή της φθοράς, υπάρχει και η γενοκτόνος φύση, υπάρχει το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης και της ανθρώπινης ακμής.
Επιστρέφοντας όμως στις πολιτικές θηριωδίες, οι θηριωδίες στην Ινδονησία έγιναν σε έναν βαθμό δυνατές και σε ακόμη μεγαλύτερο αποδεκτές από τη Δύση. Κι αν υπάρχει αντίρρηση στο ότι έγιναν αποδεκτές, μπορεί να φανταστεί κανείς πόση κατακραυγή θα είχαν προκαλέσει και κατά πόσο θα ήταν ένα ιστορικό γεγονός που θα το χρησιμοποιούσαμε διαρκώς στο δημόσιο διάλογο, αν οι κομμουνιστές ήταν οι σφάχτες και όχι τα σφάγια. Καθεστώτα αρεστά και καθεστώτα εχθροί. Δυο μέτρα και δυο σταθμά στις ανθρωπιστικές μας ευαισθησίες. Οι φίλοι μας και οι εχθροί μας. Θα το πει ένας ιθύνων νους στο ντοκιμαντέρ, ότι η πολιτική είναι το μέσο για να πραγματώσεις τα ιδανικά σου. Δεν είναι φτιαγμένη στο κενό η Ινδονησία. Το καθεστώς του Σουκάρνο ήταν μη φιλικό για τις μπίζνες μας και το παιχνίδι μας, το καθεστώς του Σουχάρτο ήταν. Ο κομμουνισμός επατάχθη με συντριπτικό τρόπο στην Ινδονησία και ένας από τους εκτελεστές θα πει με παράπονο πως τόσα έκαναν και δεν τους αναγνωρίστηκε ένα ταξίδι στις ΗΠΑ, μια κρουαζιέρα, κάτι.
Δείτε οπωσδήποτε την «Όψη της Σιωπής» και το «Τhe Act of Killing». Είναι από τις εντελώς σπάνιες φορές που αυτό που βλέπεις σε ενοχλεί τόσο συθέμελα, χωρίς να μπορείς να βρεις μετά να πεις στον εαυτό σου οτιδήποτε το καταπραϋντικό, το καθησυχαστικό, το εξισορροπητικό. Είναι δυο ντοκιμαντέρ που δεν απεικονίζουν καν την κόλαση, είναι δυο ντοκιμαντέρ που σε κάνουν να εύχεσαι να υπήρχε όντως κόλαση, θα το προτιμούσες από αυτόν τον γκροτέσκ τόπο που όλα έχουν έρθει ανάποδα, από αυτόν τον τόπο που υπήρχε και υπάρχει στα αλήθεια, από αυτόν τον τόπο που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο οι δικοί σου γεωπολιτικοί σύμμαχοι στήριξαν και επέτρεψαν να υπάρχει.
