Συναντηθήκαμε με την Αλεξία Καλτσίκη στην Αρσάκειο σχολή, εκεί που γίνονται οι πρόβες του Εθνικού Θεάτρου για την παράσταση «Ηλέκτρα» σε σκηνοθεσία του Θάνου Παπακωνσταντίνου λίγες μέρες πριν την πρεμιέρα της παράστασης στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, στις 20 Ιουλίου.
Κάτω από ένα κιόσκι στο προαύλιο της σχολής καθίσαμε και κάναμε μια συζήτηση ολοκληρωτικά βασισμένη πάνω στην Ηλέκτρα και το μύθο της. Μέσα από τον λόγο της και κυρίως μέσα στα μάτια της όσο μιλούσαμε είδα ένα πρωτόγνωρο πάθος, μια ηθοποιό που έχει διεισδύσει τόσο βαθιά στον ρόλο της που σχεδόν έβλεπα μπροστά μου την ίδια την Ηλέκτρα. Η κουβέντα μας δεν κράτησε πολύ αλλά οι συζητήσεις για τον μύθο των Ατρειδών είναι αέναα αλώβητες από τη φθορά του χρόνου.
Έχετε ένα παρελθόν με την Ηλέκτρα που ξεκινά πριν από 13 χρόνια με την παράσταση του 2005 στο Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Έφης Θεοδώρου έτσι;
Yπάρχει και προϊστορία, γιατί ο πρώτος μονόλογος της «Ηλέκτρας» ήταν ο μονόλογος που είχα δώσει για να μπω στη σχολή, υπάρχει μια περίεργη συγκυρία συναντήσεων μ’ αυτό το πρόσωπο και δη με την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή. Ύστερα μεσολάβησε το 2012 η παράσταση του Άρη Ρέτσου που είχε κάνει στο Ηρώδειο με την ονομασία «Ο θρόνος των Ατρειδών» όπου ξανασυναντήθηκα με τον ρόλο.
Είναι μία σχέση μοιραία. Συμβαίνει και συναντιόμαστε ανά τα χρόνια.
Αυτή η πορεία πώς βρίσκει την Αλεξία Καλτσίκη απέναντι στο έργο; Υπάρχουν πράγματα που ανακαλύπτετε στο κείμενο μετά από τόσες αναγνώσεις;
Πολλά πράγματα, κυρίως σε σχέση με τον μύθο και την ιστορία που παλιά δεν τα έβλεπα. Υπήρχε για παράδειγμα στο μυαλό μου η εικόνα ενός ηρωικού μαρτυρικού προσώπου, κι όμως τώρα που το παρατηρώ βλέπω μια λεπτομέρεια. Η Ηλέκτρα δεν επιλέγει να ζει άσχημα, της επιβάλλεται.
Αναφέρει στον πρώτο μονόλογο της απέναντι στο χορό και μέσα στην πάροδο «σαν ξένη τιποτένια δούλα καθαρίζω τις κάμαρες στο σπίτι του πατέρα μου». Την βάζουν να καθαρίζει, καταλαβαίνεις; Με σκοπό να την απαξιώσουν, είναι πολιτικής φύσης θέμα αυτό, της στερούν την θέση της, αυτό το πράγμα δεν μου ήταν καθαρό.
«Η Ηλέκτρα αναζητά το μαζί»
Επίσης, βλέπω πια το πόσο κομβικό πρόσωπο είναι ο Αίγισθος σε όλο το έργο. Πάντα ήταν ισχυρό μέσα μου το θέμα της μητροκτονίας, αλλά ο σιωπηλός δυνάστης αυτής της ιστορίας είναι ο Αίγισθος, πράγμα που δεν το είχα παρατηρήσει παλιότερα. Λέει στην Κλυταιμνήστρα «Κι ασφαλώς δεν σε υποκίνησε το δίκαιο αλλά σε τύλιξε η πειθώ αυτού του φαύλου που τώρα ζεις μαζί του». Σχεδόν υποστηρίζει ότι «η γλώσσα του» την οδήγησε στον φόνο. Γι’ αυτό και στο τέλος όταν πάει να μιλήσει ο Αίγισθος, δεν του το επιτρέπει, η τελευταία κουβέντα της Ηλέκτρας είναι προς τον Ορέστη «Μη αδελφέ μου, μη τον αφήνεις για τους θεούς μην πει, γρήγορα σκότωσε τον». Στην Ηλέκτρα του Αισχύλου ας πούμε προηγείται η δολοφονία του Αιγίσθου και έπεται της Κλυταιμνήστρας, άρα το απόγειο της τραγωδίας είναι η μητροκτονία. Στον Σοφοκλή (και σ’ αυτό έχει δώσει πολύ σημασία ο Θάνος) προηγείται η μητροκτονία και η δολοφονία του Αιγίσθου δεν υπάρχει επί σκηνής, υπάρχει η πορεία του προς τα μέσα αλλά δεν ακούγεται η κραυγή του, έτσι τελειώνει το έργο με μια εκκρεμότητα, άσχετα αν εμείς γνωρίζουμε από τον μύθο ότι θα τελεστεί ο φόνος του.
Ενδιαφέρον έχει να δούμε και τη σημασία του θρήνου της. Υπάρχουν και κάποια στερεότυπα που τα κουβαλάς θες δεν θες. Η εικόνα για παράδειγμα μιας γυναίκας που αντιστέκεται σχεδόν σαν άντρας. Αντιστέκεται πέρα από τα όρια, αλλά τα όπλα της είναι γυναικεία. Ο θρήνος γίνεται όπλο της.
Ναι αλλά περιμένει τον άντρα για να κάνει την πράξη.
Και όχι μόνο αυτό. Όταν μαθαίνει τον θάνατο του Ορέστη τότε μόνο αποφασίζει να βάλει ρούχα αντρικά και τολμά να προτείνει τη δολοφονία του Αιγίσθου. Αλλά μέχρι τότε τα όπλα είναι γυναικεία. Αναμονή, θρήνος. Μια δυσάρεστη και ενοχλητική ύπαρξη που δε θέλει να αφήσει κανέναν στην ησυχία του.
Και το δείχνει και ο χορός αυτό, ακόμα και η Χρυσόθεμις.
Ναι και το λέει και η ίδια «είναι αθέλητη αυτή μου η βία», «κοντά στους αισχρούς τα αισχρά μαθαίνεις», είναι σκοτεινό πρόσωπο και το ξέρει.
Δομικά βλέποντας το αρχαίο κείμενο καταλαβαίνεις ότι επαναλαμβάνονται συχνά λέξεις όπως φίλος, το καλό και το κακό. Εκεί λοιπόν που υπάρχει εκτενής παρουσία αυτών των λέξεων είναι το σημείο που εμφανίζεται η Χρυσόθεμις με την οποία έχει δυο σκηνές μαζί της. Τι αναζητάει η Ηλέκτρα από την Χρυσόθεμις; Συγγένεια. Συγγένεια στην πράξη όμως όχι στο αίμα. Λέει κάποια στιγμή ότι η πράξη σε κάνει συγγενή και όχι το αίμα. Η Ηλέκτρα αναζητά το μαζί. Ξεκινάει πολύ μόνη της. Είτε μέσω του χορού είτε μέσω της αδερφής της. Η τελευταία της λέξη είναι η λύτρωση, η ίδια δεν είναι ένα πρόσωπο που αναζητά των ηρωισμό ή την ταπείνωση. Αναζητά την ανακούφιση, την ανάπαυση.
Θεωρείτε ότι αν δεν υπήρχε η καταπίεση της εξουσίας θα γινόταν τόσο μεγάλη επαναστάτρια η Ηλέκτρα;
Η καταπίεση δεν ορίζεται από το πώς της φέρονται αλλά απ’ αυτό που έπραξαν. Η Ηλέκτρα δεν ξεχνά την πράξη του φόνου, γι’ αυτό και έχει αυτή τη συμπεριφορά. Και οι καλύτεροι άνθρωποι του κόσμου να ήταν η αντίδραση της θα ήταν η ίδια.
Έχετε καθίσει να σκεφτείτε την πλευρά της Κλυταιμνήστρας όμως; Την βλέπετε σαν μάνα που εκδικείται τον θάνατο της κόρης της από τον Αγαμέμνονα;
Βέβαια, εννοείται, να τώρα πάμε ξανά στην ιστορία, αυτό μου λες. Φυσικά και το σκέφτομαι γιατί έχει πολύ ισχυρά επιχειρήματα η Κλυταιμνήστρα, όμως βλέπεις καθαρά μια γυναίκα, η οποία θέλει να διατηρήσει την εξουσία, τα έχει οργανώσει όλα πάρα πολύ καλά, την Ηλέκτρα την έχει απενεργοποιημένη, η Χρυσόθεμις και η Ηλέκτρα δεν πρόκειται να παντρευτούν και να κάνουν παιδιά, η ίδια έχει κάνει καινούρια παιδιά με τον Αίγισθο. Στην πραγματικότητα καταργεί τη συνέχεια του Αγαμέμνονα, οπότε είναι όλα τακτοποιημένα, θεωρεί ότι είναι ασφαλής. Ο μόνος της φόβος είναι ο Ορέστης και η εκδίκησή του, και αυτό που με συγκινεί είναι ότι ο φόβος της αυτός της δίνει ανθρώπινη υπόσταση και την αναγκάζει να βγει να προσευχηθεί κι έτσι συναντιέται με την Ηλέκτρα.
Δραματουργικά ποια είναι η θέση της Κλυταιμνήστρας κατά τη γνώμη σας;
Ο λόγος της είναι κυρίως πολιτικός, η δομή του λόγου της είναι καθαρά πολιτική, μεταχειρίζεται όμως την ιδιότητα της μάνας. Θεωρώ ας πούμε ότι αν δεν υπήρχε ο χορός να παρακολουθεί η Κλυταιμνήστρα δεν θα έλεγε όσα λέει. Το κάνει επειδή υπάρχει κοινό και η ίδια αντιπροσωπεύει το κράτος, δεν μπορεί έτσι να δείξει τη δυσαρέσκειά της και αναγκάζεται να μπει σε διάλογο και γι’ αυτό η παρουσία της στο έργο είναι συμπυκνωμένη.
Κι είναι κι αυτό που λέει η Ηλέκτρα στην Κλυταιμνήστρα «Πρόσεξε καλά. Αν τέτοιους νόμους επιβάλεις στους ανθρώπους θα τους πληρώσεις σίγουρα κι εσύ και θα το μετανιώσεις. Γιατί αν σκοτώνουμε τον έναν για τον άλλον, πρώτη εσύ θα δικαστείς και θα πεθάνεις».
Ναι, και το κάνει και η ίδια η Ηλέκτρα όμως, αυτό που λέει, και αυτό δείχνει και το μέγεθος του μύθου. Το γεγονός ότι τα λεγόμενα τους είναι πέραν του θνητού είναι πέρα από το μέτρο, έχει να κάνει με τη βαθιά παρόρμηση που ξεπερνά το πολιτισμένο, είναι το αρχέγονο συναίσθημα. Ο Σοφοκλής γράφει στην περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου γι’ αυτό υπάρχει μια αγριότητα στο κείμενο κι αυτό έχει ενδιαφέρον. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτοί είναι μύθοι παλιοί για την πόλη των Αθηνών που πια έχει το δίκαιο, τους νόμους και τη Δημοκρατία. Στον Αισχύλο που η Αθηναϊκή δημοκρατία ανθεί, έρχεται το δικαστήριο να φέρει τη δικαιοσύνη για τον Ορέστη πια.
Μιας και κάνατε αναφορά τώρα στον Ορέστη, κάτι που με προβληματίζει χρόνια είναι γιατί οι Ερινύες δεν κυνηγούν την Κλυταιμνήστρα αντίθετα με τον Ορέστη.
Η Κλυταιμνήστρα είναι ένα πρόσωπο πέρα από το θεϊκό, είναι η «άθεη κακή γυναίκα» όπως λέει ο χορός , δεν την τρομάζουν καν οι Ερινύες. Λέει η ίδια «δεν καταδέχομαι να αρνηθώ ότι σκότωσα τον πατέρα σου». Το λέει η βασίλισσα αυτό. Η εξουσία λοιπόν βάζει τη βούλα στην πράξη της, επιβραβεύει έναν φόνο, γιατί στην ουσία είναι πέραν του νόμου και των θεών, και μόνο ο φόβος της εκδίκησης του Ορέστη την κάνει να βγει να προσευχηθεί. Αυτό από μόνο του είναι τόσο αντιφατικό.
Έχετε σκεφτεί ποτέ ως Αλεξία το πραγματικό μέγεθος σε ανθρώπινο πλαίσιο αυτού που παίζετε;
Δραματουργικά αν το δεις είναι θρίλερ. Ζει μ’ αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της. Την ώρα του φόνου η Ηλέκτρα μικρό κορίτσι παίρνει από το χέρι τον αδερφό της να τον σώσει. Η μητέρα της κοιμάται με τον φονιά του πατέρα της. Ο δολοφόνος φοράει τα ρούχα του πατέρα της, κάθεται στο θρόνο του πατέρα της, τρώει εκεί που έτρωγε. Η μητέρα της έχει ορίσει γιορτή την ημέρα του θανάτου του Αγαμέμνονα και την ίδια την βάζουν να καθαρίζει στο πατρικό της σπίτι και η αδερφή της είναι εκεί και τρώει μαζί με τους φονιάδες. Και κάτι που με συγκινεί τρομερά στην ιστορία είναι ότι ο τελευταίος πραγματικός φίλος που είχε η Ηλέκτρα ήταν ο παιδαγωγός που πήρε τον Ορέστη για να τον σώσει, και βλέπουμε αυτό που λέγαμε πριν, το μέγεθος της μοναξιάς της Ηλέκτρας σ’ αυτό το πλαίσιο. Όλα αυτά την κάνουν ένα πρόσωπο τρομερά σκοτεινό. Όσον αφορά την ποίηση και το πνεύμα αυτών των κειμένων είναι τοπία ακόμα πιο σύνθετα και απαιτητικά.
Είχατε διαφορές με τον Θάνο Παπακωνσταντίνου ως προς την προσέγγιση;
Όταν είσαι σε μια διαδικασία δημιουργίας το δούναι και λαβείν είναι βασική προϋπόθεση. Με τον Θάνο μιλάμε ανοιχτά για όλα χωρίς περιορισμούς. Θεωρώ πως η ανάγνωση του είναι συνεκτική και ερεθιστική.
Ποια είναι η τελική γραμμή της αφήγησης όμως;
Η παράσταση αντιμετωπίζεται σαν μια τελετή ενηλικίωσης. Είναι δυο παράλληλες πορείες της Ηλέκτρας και του Ορέστη. Όταν συναντιούνται, τους παρασέρνει ιλιγγιωδώς η ιστορία τους. Ο Θάνος δημιουργεί κόσμους που συνομιλούν μεταξύ τους. Λειτουργεί συνθετικά στις παραστάσεις του.
Έχετε αγωνία για το αποτέλεσμα;
Έχω αγωνία και για τη διαδικασία και για το αποτέλεσμα.
—
Info παράστασης:
«Ηλέκτρα» του Σοφοκλή | 20 – 21 Ιουλίου 2018 | Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
