Ταμπούκι: Ο τελευταίος μεγάλος κλασικός της Μεσογείου

Η φετινή 25η Μαρτίου σημαδεύτηκε από μία ακόμη απώλεια, που δυστυχώς ήρθε να προστεθεί στο μακρύ κατάλογο των σπουδαίων δημιουργών που μας εγκαταλείπουν τον τελευταίο καιρό, αυτή του Αντόνιο Ταμπούκι. Ο συγκεκριμένος συγγραφέας δεν είναι απλώς ένας ακόμη Ιταλός λογοτέχνης αλλά ένας λογοτέχνης κλασικός ‒με τον χαρακτηρισμό αυτό να του αποδίδεται και να του αρμόζει πολύ πριν από το θάνατό του‒, και μάλιστα ενσαρκώνει το πρότυπο του κλασικού λογοτέχνη της Μεσογείου, ίσως όσο κανένας άλλος. Η ιταλική του καταγωγή, οι σπουδές στη Γαλλία, το πάθος του για την Πορτογαλία και η αγάπη του για την Ελλάδα δε θα μπορούσαν παρά να διαμορφώσουν αυτή την ατόφια μεσογειακή ταυτότητα, η οποία καθρεφτίζεται ασφαλώς στο ύφος της γραφής του.

Τα λογοτεχνικά έργα του ξεπερνούν τα 20, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται δύο εξαιρετικά αφιερωμένα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό: η έκδοση Δύο ελληνικά διηγήματα και το Εγκώμιο στη λογοτεχνία, μια ομιλία του συγγραφέα στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών. Η Ελλάδα κατέχει προνομιακή θέση στο έργο του Ταμπούκι, χαρακτήρες Ελλήνων και το ελληνικό τοπίο κάνουν την εμφάνισή τους σε κάμποσες ιστορίες, είτε πρόκειται για ταξιδιωτικές καταγραφές είτε για άλλου είδους αφηγήσεις όπως, για παράδειγμα, οι ερωτικές επιστολές που απαρτίζουν το Είναι αργά, όλο και πιο Αργά ή οι αναμνήσεις του Τριστάνο –ήρωα του Ο Τριστάνο πεθαίνει– από την αθηναϊκή Πλάκα της Γερμανικής Κατοχής. Και δεν είναι τυχαία η ενασχόλησή του αυτή αφού όπως γράφει: «Όταν πήγα στην Ελλάδα για πρώτη φορά, πριν από πολλά χρόνια, κατάλαβα αμέσως ότι δεν θα άφηνα ποτέ αυτή τη χώρα. Και επιστρέφω κάθε χρόνο. Φέρνω στην Ελλάδα τη “δική μου” Ελλάδα, εκείνη που σπούδασα στο πανεπιστήμιο, τη φιλοσοφία με την οποία διαμόρφωσα τη σκέψη μου, τους βασικούς μύθους της Δύσης, τα πρόσωπα της Ιστορίας, την ιδέα περί τελειότητας του Φειδία που η εικόνα του εσταυρωμένου Χριστού κατέστρεψε ανεπανόρθωτα, την ιδέα του τραγικού που ξαναβρήκα στον Νίτσε, την Αφροδίτη σε ένα κοχύλι του Μποτιτσέλι, τις “ιερές όχθες” του Φώσκολου, τον άνθρωπο με την πολυμήχανη μορφή του μεταφραστή του μεταφραστή του Ομήρου». Επιπλέον, η πλειονότητα των βιβλίων του Ταμπούκι έχει μεταφραστεί στα ελληνικά –υποδειγματικά– από το φίλο του Ανταίο Χρυσοστομίδη, ο οποίος, όπως ο Γάλλος και ο Ισπανός μεταφραστής του, υπήρξε με πολλούς τρόπους «συνδημιουργός» σε ορισμένα έργα του.

Ωστόσο, καμία χώρα και καμία κουλτούρα δε μάγεψε τον πολυταξιδεμένο λογοτέχνη όσο η Πορτογαλία. Ήδη από τον καιρό των σπουδών του στο Παρίσι, γοητεύτηκε από το πνεύμα του Φερνάντο Πεσσόα και με οδηγό αυτό χάραξε την πορεία της ζωής του. Η έλξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα την ακαδημαϊκή του ενασχόληση με τη διδασκαλία της πορτογαλικής λογοτεχνίας, το γάμο του με την Πορτογαλίδα φιλόλογο Μαρία Ζοζέ και την παραγωγή μιας αξιόλογης σχετικής εργογραφίας. Στα ελληνικά κυκλοφορούν το δοκιμιακό Η νοσταλγία του Πιθανού. Γραπτά για τον Φερνάρντο Πεσσόα και το μικρό λογοτεχνικό διαμάντι Οι τρεις τελευταίες μέρες του Φερνάρντο Πεσσόα. Ένα παραλήρημα, στο οποίο παρουσιάζεται ο ετοιμοθάνατος Πορτογάλος συγγραφέας να δέχεται τα τελευταία εικοσιτετράωρα της ζωής του επισκέψεις από όλους τους ετερώνυμους που έπλασε κατά τη διάρκεια της συγγραφικής του πορείας.
Το όνειρο, το παραλήρημα, η παραίσθηση είναι μοτίβα που κάνουν την εμφάνισή τους επίσης στο Μαύρο Άγγελο, στα Όνειρα Ονείρων και στο Ρέκβιεμ, οι βασικές όμως υπαρξιακές αναζητήσεις του Ταμπούκι και οι συλλογισμοί για το θάνατο διέπουν ολόκληρο το έργο του. Και ταυτόχρονα, το φιλοσοφικό του προφίλ συμπληρώνεται από μια έντονα πολιτική τοποθέτηση στα βιβλία και στα άρθρα του∙από μια θεματολογία που καταπιάνεται σε αλληγορικό και ρεαλιστικό επίπεδο με τη Δικτατορία στην Πορτογαλία, τον Ισπανικό Εμφύλιο, τον ιταλικό φασισμό, την πολιτική διαφθορά και την τρομοκρατία μέχρι την πολεμική του ενάντια στο μπερλουσκονισμό και την υποστήριξη του ελεγκτικού ρόλου που οφείλει να έχει ο διανοούμενος απέναντι στην εξουσία. Ενδεικτικά έργα της στάσης του αυτής είναι τα Η γαστρίτιδα του Πλάτωνα, Έτσι ισχυρίζεται ο Περέιρα και Η χαμένη κεφαλή του Νταμασένου Μοντέιρου.

Η διεισδυτική ματιά του Ταμπούκι, η διακριτική του γραφή και η οπτική του για τις γωνιές του ευρωπαϊκού νότου θα είναι, από κάθε άποψη, μεγάλη απώλεια για τη σύγχρονη λογοτεχνία. Είναι ευτυχές όμως ότι άφησε σ’ εμάς αρκετά από τα μυστηριώδη αντικείμενα που λέγονται βιβλία, τα οποία, όπως πίστευε, «είναι αμπαρωμένα σκρίνια που πρέπει να ανοιχτούν, που πρέπει να βρεις τα κλειδιά τους για να τα ανοίξεις ή, μερικές φορές, να τα παραβιάσεις. Άλλωστε, δεν ξέρεις ποτέ τι θα βρεις μέσα τους…».